سلۋجاك (اڭگىمە)
قىرىمبەك كوشەرباەۆقا
– ۇمبەكە؟!
– ؟
– ءاۋ، ۇمبەكە؟!
بىلتە شامنىڭ سىعىرايعان جارىعىمەن تاڭعى ورازاسىن اشقان بەتى سول ەدى ۇمبەتتىڭ. اينالاسى قامىستان قورشالعان قورا جاقتان بىرەۋلەردىڭ «ۇمبەكەلەپ» ۇزدىككەن داۋسى ەستىلدى.
– بۇل كىم ەكەن تاڭسارىدەن تاعاتسىزدانعان؟! مانا اقمايلاق ءۇرىپ ەدى. سەن دە قۇيرىعىڭدى كوتەرمەدىڭ، – دەپ ايەلى تۇرسىن جىلانداي جيىرىلا قالدى.
– ءجا، كىم بولسا دا سىر بەرمە. ۇيات بولار. ەشكىم ەسىك اشپاستاي قۋ مولادا وتىرعان جوقپىز عوي. ءتىپتى ۇرى-قارى بولسا دا قاي جيعانىڭدى جايپار دەيسىڭ، – دەپ ۇمبەت الدەنە جاقسىلىقتى سەزگەندەي جايباراقات وتىرا بەردى. سول-اق ەكەن تاسقاراڭعى اۋىز ۇيگە ۇزىندى-قىسقالى ەكەۋ ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلدى.
– ۇمبەكە؟! ءاۋ، ۇمبەكە؟! قايداسىڭ؟ – دەدى بىرەۋى ەمەشەگى ءۇزىلىپ.
– مىنە، مىنە، مەن مۇندامىن، – دەدى ۇمبەت تە جاردى
جاعالاپ، سيپالاعان قوناقتاردان قىسىلىپ. – سىرتتان كىرگەندە قاراڭعى بولعانمەن، سەندەردى كورىپ تۇرمىن.
– ويپىرماي، سوقىرتەكە ويناعان بالاداي بولدىق قوي. اسسالاماعالەيكۇم، ۇمبەكە؟
– ۋاعالەيكۇماسسالام!
قاتقان قازىقتاي قاقشيىپ قارسى الدىندا تۇرعان ەكەۋى ۇمبەتكە قۇلاشتاي قولدارىن قاتار سوزىپ، جان-تاندەرى قالماي امانداستى.
– بۇ قايسىڭ؟ وڭدەرىڭدى شىرامىتقانمەن، تانىماي تۇرمىن. قانە، جوعارى شىعىڭدار، – دەدى ۇمبەت قازاقى سالت-داستۇرمەن.
– جيەمبەت اعاي عوي، اۋىل اكىمى. ال مەن تاستاي قارتتىڭ كەنجە بالاسىمىن. اكىمنىڭ كومەكشىسى، – دەپ سۋماڭ ەتتى بويى تاشتيگەنى.
– ءى، ءجون ەكەن. قانە، تورلەتىڭدەر.
كوكتەن تۇسكەندەي ويدا-جوقتا كەپ قالعان ەكەۋدى ۇمبەت تورگى بولمەگە قاراي الىپ ءجۇردى.
– جەڭەشە، بىزگە توسەكشەنىڭ قاجەتى جوق. ازاپتانباڭىز. ءبىز كوپ وتىرمايمىز. اسىعىسپىز. تەك ءبىر ءباجنىي شارۋامەن كەلدىك، – دەدى جيەمبەت باياعى ادەتىمەن قويىرتپاقتاي سويلەپ. – سىزدەرگە ۇلكەن حابار الىپ...
– و، نە حابار؟ جايشىلىق پا بايعۇس؟! زارەمدى ۇشىرماي نە بولسا دا تەزىرەك ايت. ءوتىم جارىلىپ كەتپەس! – دەپ تۇرسىن دىز ەتتى.
ەكى كوزى تورتبۇرىشتانعان ۇمبەتتە ءۇن جوق. تىزەسىن بۇگىپ وتىرا قالدى.
– ءۇم...بە..كە...– دەدى جيەمبەت باياۋ اندەتىپ قانا.– ءۇم...بەكە... سىزگە سوناۋ الىستان مارتەبەلى ءبىر مەيمان كەلە جاتىر!
– ؟
– قوي، بايعۇس؟ ول كىم تاعى؟! ىشەر اسقا جارىماي وتىرعاندا! ءمۇيىزى سىنىق ەشكى مەن قوتىر قويدان باسقا سوياتىن مال دا قالمادى. ەندى ولارعا نەمدى بەرەمىن؟ – دەپ تۇرسىن بەزىلدەي كەتتى.
– ءتۇۋ، جەڭەشە-اي! اۋەلى سابىر ساقتاپ، سوزگە قۇلاق تۇرسەڭىزشى، – دەپ جيەمبەت ۇرتىن تومپايتتى.
– مەنەن نە سابىرىن سۇراپ تۇرسىڭ. ايتارىڭدى ايت جۇمباقتاماي. باسە، ءبىز بايعۇسقا نەعىپ كوزىڭ ءتۇستى دەسەم. قوناعىڭنىڭ وسال بولماعانى-اۋ شاماسى؟! كۇنىندە وسى ۇمبەتتەن سوۆحوزدىڭ قيراعان تراكتىرىن قىزعانىپ، تارتىپ تىنىپ ەڭ. سوعان بۇل دا قورسىنىپ، كەڭسەنى كورۋدەن قالدى. اناۋ تۇرعان اۋىلعا بارىپ قايتۋعا دا بەتىنەن باسادى. ەسەكتەي جەگىپ-جەگىپ، قىسقارتىپ تاستاعان سەندەردە تۇك ادىلدىك جوق!
– وكپەڭىز ورىندى، جەڭەشە. دۇرىس ايتاسىز. بىزدەن ءبىر قاتەلىك كەتتى ەندى. سول ايىبىمىزدى بۇگىننەن باستاپ جۋامىز، – دەپ جيەمبەت اعىنان جارىلدى.
وسىمەن ءسوزدى دوعار دەگەندەي ۇمبەت تە ايەلىنە قاراپ، قاباعىن شىتتى.
– جيەمبەت اعانى جەرگە قاراتپاڭىز. ول سىزدەردەن ءسۇيىنشى سۇراي كەلدى، – دەدى ىشىنەن تىنعان كومەكشىسى ءتىلى تىقىلداپ.
– نە ءسۇيىنشى؟ مانادان سۇيىنشىڭە كوشسەڭشى، – دەپ تۇرسىن دا قۇلاعىن تۇرە قالدى.
– ءسۇيىنشى! ءسۇيىنشى، ۇمبەكە!
جيەمبەت جەردەن جەتى قويان تاپقانداي باسىن شالت كوتەردى.
– ءسۇيىنشى! ءسىزدى ىزدەپ اكىم، اكىم كەلە جاتىر، ۇمبەكە!
– ا؟ نە دەيسىڭ؟ قايداعى اكىم ايتىپ وتىرعانىڭ؟ ءبىزدىڭ اكىم سەن ەمەسسىڭ بە؟ – دەدى ۇمبەت تۇككە تۇسىنبەي.
– مەنى قويشى. سوناۋ وبلىس ورتالىعىنان ۇلكەن كىسى
كەلە جاتىر!
– ماسساعان، ۇلكەن كىسىڭ كىم ول؟ باستىقتاردىڭ ۇلكەنى، كىشىسى بولا ما؟
– نەگە بولماسىن، بولادى!
– بىزگە ءبارىڭ بىردەي بولعان سوڭ قايدان بىلەيىك.
– شەنەۋنىكتەردى شاتىستىرماڭىز، ۇمبەكە. سىزگە اناۋ-مىناۋ ەمەس، بىلدەي وبلىس باسشىسى كەلە جاتىر!
– وبلىس اكىمى مە؟
– ءيا، و..و.. وبلىس اكىمى كەلە جاتىر! كادىمگى قاناتبەك قۋانۇلى!
– نە دەيدى، نە دەيدى بايعۇس؟!
توسىن جاڭالىقتى جيەمبەت ءارى قاراي جالعاپ اكەتتى.
– ۇمبەكە، مىنا ءبىز بىلمەي جۇرسەك، وبلىس باسشىسى ءسىزدىڭ سلۋجاگىڭىز ەكەن عوي. سىزبەن ءارميادا بىرگە سلۋجيت ەتىپتى. باياعىدا ايتساڭىز قايتەدى جاسىرماي. مانا تاڭعى تورتتە ىزىمبەك ءساۋىروۆيچ زبونداپ، اياعىمىزدان تىك تۇرعىزدى. سولاي دا، سولاي... ىسساپارمەن ۇلكەن باستىق ءبىزدىڭ جاققا كەلگەلى جاتىر. «باياعى دا ءارميادا وردالىق ۇمبەت دەگەن جىگىتپەن دامدەس بولىپ ەدىم. ەگەر امان-ساۋ بولسا سول سلۋجاگىما جولشىباي سوعىپ، كورىسىپ شىعامىن»، – دەدى. ال ەندى ابىرجىماي ىسكە كىرىسىڭدەر، – دەپ اۋدان اكىمى بىزگە تاپسىرمانى ءۇيىپ-توكتى. باستىقتىڭ بۇيرىعىن ەستىگەن بويدا اتقا قوندىق. قازىردەن باستاپ ىسكە كىرىسۋىمىز كەرەك. شارۋا شاش-ەتەك-
تەن، – دەپ جيەمبەت شاباق بالىقتاي مايلى الاقانىن ىسقىلاپ-ىسقىلاپ جىبەردى.
مانادان ءتىلىن تىققىلاعان تۇرسىندا ەس جوق. وتىرىگى مە، الدە شىنى ما دەگەندەي جيەمبەتكە جۇتىنا قاراپ قالعان. ۇمبەت بولسا ەكى وقتى كۇيدە. سەنەر-سەنبەسىن بىلمەيدى. قايداعى ءارميا، قايداعى سلۋجاك، قايداعى اكىم ەكەنىن ەسىنە تۇسىرمەك تۇگىل، ءوز اتىن ءوزى ۇمىتىپ قالعانداي.
– ۇمبەكە، سىزگە نە بولدى؟ قانەكەڭنىڭ ءبىزدىڭ وبلىسقا اكىم بولعانىن ەستىگەن جوقسىز با؟ تىزگىندى ۇستاعانىنا از ۋاقىت بولسا دا، اتى اۋىزعا ەرتە ىلىكتى. كەلگەن بويدا قىرۋار شارۋانى جاپىردى. قاۋىرت جۇمىسىنا قاراماستان ءسىزدى دە كورۋگە اسىق. ناعىز ازامات دەپ، مىنە، سونى ايت، ناعىز ازامات! – دەپ جيەمبەت ماقتاۋىن اسىردى.
– ءى، ءبىلۋىن بىلەم عوي، اكىمنىڭ اۋىسقانىن. بىراق ءدال مىنا مەنىمەن ءارميادا سلۋجاك بولعانىنا كۇماندانىپ وتىرعانىم. ول قايدا، مىنا مەن قايدا؟! ەكەۋمىزدىڭ ارامىز جەر مەن كوكتەي ەمەس پە؟ – دەپ ۇمبەت الدەنەدەن قىسىلىپ-قىمسىنعانداي ارىق موينىن ىشىنە تارتىپ، مىقشيا ءتۇستى.
– ءسىز شاتىسساڭىز دا، قانەكەڭ شاتىسپاس، ۇمبەكە. ءپاميتى مىقتى بوپ تۇر عوي ول كىسىنىڭ. ءبىلىمى دە كۇشتى كورىنەدى. بالەنباي ءتىل بىلەدى دەيدى قاسىندا جۇرگەن جىگىتتەر. ءوزىن قىراعى، العىر، جۇمىسكەر دەپ ەستىدىك.
– ەپتىلىگى بولماسا ەكىنىڭ ءبىرى ەل باسقارا ما، شىراقتا-
رىم-اۋ. دەگەنمەن، ۇيقىلى-وياۋ ءجۇرىپ شالا ەستىگەن شىعارسىڭدار. ءبىزدى بوسقا اۋرەگە ساپ داۋرىقتىرماي، انىعىن سۇراپ ءبىلشى اۋداننان! – دەپ تۇرسىن قايتادان «ءتىرىلدى». – جۇرتقا بوشقا كۇلكىگە قالمايىق. دوسىڭ دا قاسقىردىڭ تەرىسىن جامىلعان مىنا زاماندا ءوز باسىم ەكى يىعىمنان باسقاعا سەنبەيمىن. مەڭىرەۋ دالادا مەلشيىپ وتىرعان مىنا ءبىزدى سامولوتپەن ۇشىپ-قونىپ جۇرگەن اكىمدەر قايتسىن؟! تىپتەن اقىلعا سىيمايدى! ۇمبەت ءارميادان كەلگەندە قىلدىرىقتاي قىز ەدىم. قازىر قارا قاتىن بولدىم. سودان بەرى قاي زامان؟!..
– ايپىرماي، جەڭەشە-اي، نە ايتسام دا يلانبادىڭىز-اۋ. ماعان سەنبەسەڭىز وسى قازىر ىزىمبەك ساۋىروۆيچپەن قايتا سويلەسەيىن، – دەپ جانى كوزىنە كورىنگەن جيەمبەت شالبارىنىڭ ىشقىرىنان تىشقانداي قارا تەلەفوندى سۋىرىپ الدى.
اڭگىمەنىڭ جاي-جاپسارىن ەندى ۇققان تۇرسىن رايىنان قايتتى. «اللا، دۇنيە-اي! جۇيتكىپ جىلدار وتسە دە مەنى ۇمىتپاعان قانەكەم-اي! كوكتە جۇرسە دە كوزى جەرگە تۇسكەن
نەتكەن جان ەدى. ول اكىم ەمەس، اۋليە عوي، اۋليە!» – دەپ
كوڭىلى شالقىپ-تاسىعان ۇمبەت تە قۋانىشتان جانارىنا ىستىق جاس الدى.
– اۋليە ادام بولعان سوڭ دا سەنى ىزدەپ كەلە جاتقان شى-
عار. ايتپەسە، اۋزىن قۇر شوپپەن سۇرتكەن ءبىزدى قايتسىن؟
سلۋجاك تۇگىلى، وسى كۇنى سۇرىنسەڭ اعايىنىڭ دا قايىرىلمايدى. قاپ، ويباي-اي، قىستاقتان-قىستاققا كوشىپ-قونىپ جۇرگەندە الگى ەسكى ءالبومنىڭ دە قايدا قالعانىن بىلمەيمىن. ەڭ بولماسا جىگىت كۇنگى تۇرىنەن تانىر ما ەدىڭ؟ قاپ! – دەپ تۇرسىن ءسىڭىرى شىققان ارىق سانىن ءبىر سوقتى.
– وسى ۇيدە سارعايعان سۋرەتتەن باسقا كوپ نارسە جوق ەدى عوي. ىزدەپ كورسەڭشى. مۇمكىن تابىلىپ قالار. قاناتبەك دەيسىڭدەر مە، ءا، قاناتبەك. قان...ا.ت..بەك...
ارادا ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت وتكەندە بارىپ ۇمبەت ۇزاق ويدان وياندى.
– تاپتىم! ەگەر سول بولسا، تاپتىم! ەكى بەتى دوڭگەلەنگەن، قاراتورى، ورتا بويلى، ەتى ءتىرى جىگىت كاماندەرىمىز بولىپ ەدى. قازاقشاعا دا، ورىسشاعا دا اعىپ تۇرعان پىسىق ەدى. ماقال-داپ-ماتەلدەپ سويلەگەندە پالكوۆنيكتەرگە دە دەس بەرمەيتىن. كەشكىسىن بۇكىل ءسالدات سول جىگىتتىڭ اۋزىنا قاراپ وتىرۋشى ەك. اڭگىمەنى دە كوسىلتىپ، مايىن تامىزىپ، تۇزدىعىن قۇيىپ ايتاتىن. ءال-قيسسا، داستانداردى جاتقا سوعاتىن. ەشكىمدى جاتىرقاماي، قاسىنا ءۇيىرىپ الاتىن. بوس ۋاقىتىندا كىتاپتان دا باس المايتىن. كوبىنە كەشكىسىن دومبىرامەن ءان سالاتىن. قوڭىر داۋسى دا تىم جاقسى ەدى. ورىس دەمەيدى، ۇيعىر دەمەيدى، وزبەكپەن دە، تۇرىكپەن دە ءتىل تابىسا كەتەتىن. ينەنىڭ كوزىنەن وتكەن پىسىق ەدى. ءاي، مەنىڭشە سول، سول جىگىت! ودان باسقا ءارميادا ارامىزدا جانىپ تۇرعان سلۋجاك جوق ەدى.
جانار وتى جىلتىراعان ۇمبەت تىم الىستاپ كەتكەن
وتتاي ىستىق ون سەگىز بەن جيىرما جاسىن ەمىس-ەمىس ەسىنە الا ءتۇستى...
* * *
– جىگىتتەر، قانە، تەزدەتىڭدەر! باتىلداۋ قيمىلدايىق!
– جاكە، مىنا سىمدى ەندى قايدا تارتامىز؟
– ۇيگە جارىق كىردى مە؟
– ارينە. اۋلادان باستاپ اناۋ شەتكى قوراعا دەيىن جارقىراتىپ قويدىق.
– مالادەس!
– جاكە، ءتۇس اۋا ەكى «كاماز» شيىرشىق تاس كەلەتىن بولدى. ونى قايدا توسەيمىز؟
– جازعى سارايدان باستاپ، ۇيگە دەيىن جايىپ تاستاڭدار! ءبىزدىڭ ۇمبەكەڭ قوراعا دا اسفالت جولمەن بارسىن بۇدان بىلاي باپتانىپ!
– ءاي، بارەكەلدى! بارىمىزدەن ۇمبەت وزدى-اۋ! اكىممەن بىرگە مەنىڭ دە سلۋجيت ەتپەۋىمدى قاراشى. وسى اۋىلدان ارمياعا ۇمبەتپەن بىرگە اتتانىپ ەدىم. پويىزبەن باسقا قالاعا الىپ كەتتى مەنى. ايتپەسە، – دەپ امانتاي وتكەن كۇنگە وكىنگەندەي سىڭاي تانىتتى.
– قانە، بوس ءسوزدى دوعارايىق. باسقا دا تاپسىرمالار نە بوپ جاتىر؟ – دەپ جيەمبەت كومەكشىسىنە قارادى.
– اكەلەدى. ءبارىن بۇگىن اكەلەدى. جاڭا ءبىر ازىردە حابارلاستىم، – دەپ ەلىپ ەتە قالدى كومەكشى جىگىت.
انشەيىندە ۇشقان قۇستان باسقا ءتىرى جان كورىنبەيتىن مىناۋ جاپانداعى جالعىز ۇيگە اۋىل-ايماق تايلى-تاياعىمەن تۇگەل كوشىپ كەلگەندەي. قۇمىرسقاداي قىبىرلاپ، جىبىرلاپ، جانتالاسىپ ۇمبەتتىڭ بار شارۋاسىن ىستەپ جاتقان ءبىر جان. باياعىدان جوندەۋ كورمەي ءىرىپ-ءشىرىپ، ازىپ-توزعان ءۇيدىڭ ۇسقىنىنان ۇركىپ، ىلكىدە جيەمبەت بيەساۋىم ۋاقىتتىڭ ىشىندە ۇمبەتتى كوشىرىپ اكەتپەك بولدى. ونى ەستىپ ۇمبەت ەر-توقىمىن الىپ تۋلادى. تۇرسىن بولسا سىرىڭكەدەي تۇتانا كەتتى. «كوكتەن قۇداي جەتىپ كەلسە دە، قۇتتى قونىسىمدى اتتاپ ەشقايعا كەتپەيمىن. وسى بوساعادا توقپاقتاي ءۇش ۇلدى دوعدىرسىز ءوزىم تۋىپ، كىندىگىن ءوزىم كەستىم. بارىمەن بازار، جوقتى قايدان قازار»، – دەدى نىعىزداپ.
– دەگەنىڭە قۇلدىق، جەڭەشە. ەشكىمدى ازاپقا سالماي، سالۋلى تۇرعان سۋ جاڭا ءۇيدىڭ قىزىل ءجىبىن اكىمدەرگە قيعىزىپ، «ۇمبەكەڭە سلۋجاگى ءتورت بولمەلى ءۇيدىڭ كىلتىن بەرىپتى» دەگىزگىم كەلىپ ەدى. سىزگە ءبىر ءۇي باياعىدان تيەسىلى بولاتىن،– دەپ جيەمبەت جالپىلداي جونەلدى.
قۇبىلمالى اۋىل اكىمىنە قۇلاق اسپاي-اق، «قالاۋىن تاپسا قار جانادى» دەگەندى ءىس-قيمىلدارىمەن دالەلدەگەن جۇمىسشىلار شارۋانى دوڭگەلەنتىپ تاستادى. ەرتەرەكتە قارا سىمالامەن قاپتالعان ءۇيدىڭ توبەسىنە كۇن نۇرىمەن شاعىلىسقان اق شاتىردى تۇرعىزىپ تا تاستادى. شارباعىنىڭ اينالاسىن قىزىل توپىراقتان ارىلتتى. تاۋىق قورانىڭ ورنىن قىرىپ جىبەرىپ، قىزىل تاستان ورىلگەن كەرەمەت مونشا سالىپ بەردى. مالدىڭ جاپاسى مەن ساز بالشىقتان قوسىپ سىلانعان ءۇيدىڭ ءتورت قابىرعاسىن ءاپ-ساتتە جوق قىلعان سايدىڭ تاسىنداي جىگىتتەر كىرپىش تاستان قايتادان ءوردى. ۇمبەتتىڭ ەسكى قونىسى كوزبەن كورسەڭ سەنبەستەي، تىلمەن جەتكىزە الماستاي ادەمى تۇرگە ەنىپ، جاڭارىپ شىعا كەلدى. ءۇيدىڭ ءىشىن دە، سىرتىن دا ايناداي جارقىراتتى. قاس-قاعىم ساتتە سىرى ۇشقان ىدىس-اياقتان باستاپ، تىشقان تەسىپ، مۇجىلگەن ساندىق تا، قيسىق شكاف تا، شيقىلداعان كەرەۋەت تە، اياعى اقساق ۇستەل دە ەندى كەلمەسكە كەتتى. بايبالام سالعان تۇرسىننىڭ دا سالاقۇلاش گۇلدى كىلەمدى كورگەندە كوزى وتتاي جاينادى. قايتسىن-اي ەندى؟ حان سارايىنداي ءوز ۇيىنەن ءوزى ۇرىككەن ۇمبەت تە وكپەسىن سىرتقا شىعارىپ، كۇڭكىلدەدى. «ءبىر شەگەسىن دە جۇلماڭدار دەگەنىم قايدا؟! قانەكەڭ مەنىڭ دۇنيە-مۇلكىمدى تۇگەندەۋگە كەلە جاتپاعان شىعار. وعان دۇنيە تاڭسىق دەيمىسىڭدەر» – دەپ كەيىدى.
– ۇمبەكە-اۋ، قۇدەكەڭ بەرسە جەلدەتكىشتەن دە بەرەدى دەگەن وسى، مىنە. كورمەيسىڭ بە، جىرتىق ءۇيدىڭ دە قۇدايى بارىنا كوزىڭ جەتىپ تۇرعانىن. بوسقا نالىپ قايتەسىڭ. سوۆحوز تاراعاندا سەنى يت جەمگە الدىمەن تاستاپ ەدى كوك ءبولدوزىردىڭ شىرىگەن بولتىنا دەيىن تۇگەندەپ. كوردىڭ بە ەندى ايىپتارىن جۋىپ-شايىپ، الدىڭدا قۇرداي جورعالاۋىن بۇلاردىڭ. سلۋجاگىڭ امان بولسا، بۇلار سەنى اق كيىزگە كوتەرەدى ءالى. دىبىسىڭدى شىعارماي، بۇيىرعان نەسىبەڭدى الىپ قال، – دەپ باياعى كلاستاسى امانتاي اق نيەتىن ءبىلدىرىپ بايەك.
– دەگەنمەن جۇرتتان ۇيات قوي. قوڭىر تىرلىگىمنىڭ قايى-
رىن كورسەم دە جارار. وسى جاقسىلىقتى باياعىدا جاساسا
قايدا قالىپتى. بىرەۋ قولدارىن قاعىپ پا. ەگەر قانەكەڭ سلۋجاگىم بولماعاندا بۇ دۇنيەنىڭ ىرىزدىعىنان قۇر قالا-
دى ەكەنمىن، – دەپ ۇمبەت يەگىنىڭ استىنان كۇڭكىلدەدى. بارىنەن قىسىلاتىنى ەرتەڭ سىيلى قوناعى كەلگەندە ءوزىنىڭ قويان جۇرەكتىگىن ءشاۋ تارتقان جۇزىنەن اڭعارتىپ قوياتىن ءتارىزدى. وسى قىلىعىن بايقاعان جيەمبەت تە بۋى بۇرقىراعان ىستىق مونشاعا كىرگىزىپ، ساقال-مۇرتىن قىرعىزىپ، شاشىن جۇقارتىپ، ايەلى ەكەۋىن مۇزداي كيىندىرىپ قويدى. كوڭىلى دە جايلانىپ:
– جارايسىڭدار، جىگىتتەر! «الا قويدى بولە قىرىققان
جۇنگە جارىمايدى» دەگەن، سوزگە قالدىرماي، شارۋانى جايعاستىرىپ تاستادىڭدار. ۇمبەكەڭنىڭ ۇيىندە ءبىرىنشى رەت تەلەۆيزىر سويلەپ تۇر، توڭازىتقىش گۇرىلدەپ تۇر. جەڭەشەم ەندى قۇدىققا ايران-ءسۇتىن بايلامايتىن بولدى. ازىرگە مىنا گاز بالونىن جاعا تۇرىڭىز. تاۋسىلسا اكەلىپ تۇرامىن. اۋدانعا كوگىلدىر وتىن كەلگەن بويدا الدىمەن وسى كەڭشارعا تارتقىزامىن. سونىمەن، مال سويىلدى. باس ءۇيتىلدى. ەندى جەمىس-جيدەك كەلسە، داستارقاننىڭ دا ءمازىرى ءازىر، – دەپ اۋىل اكىمى ادەتتەگىدەي قوس الاقانىن ىسقىلادى.
* * *
«تويدىڭ بولعانىنان بولادىسى قىزىق» دەگەن وسى ەكەن. انە-مىنە دەگەنشە، ۇمبەتتىڭ «سلۋجاگى» كەلەتىن كەزدە
تايالدى. سول كۇنى قوڭىر كۇزدىڭ شاپاعاتى اينالاعا التىنداي ارايىن شاشتى. انشەيىندە جانارىڭدى جاساۋراتىپ، بەرەكەڭدى بەس تيىن قىلاتىن قىزىل توپىراق تا ساپ تىيىلدى. بەسەڭەدەن بيىك قاراعايلار بۇتاعىنا قىزداي نازىك ەركەلەگەن قۇس بىتكەندى قوندىرىپ، سامال جەلمەن سىزىلتىپ ءان ساپ تۇردى. اۋەلدەن كورىكتى دە كوركەم قۇم-نارىن اينالاعا ەرەكشە نۇر سىيلاي ءتۇستى. وتىز تىستەن شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە تاراپ، الاكەۋىم شاقتان ات-ارباسىن قامشىلاپ سايدىڭ تاساسىنان، قۇمنىڭ بوكتەرىنەن اعايىن-تۋىس، جاقىن-جۇراعات توبەلەرىن قىلتيتىپ، اسىعىپ-اپتىعىپ كەلە باس-
تادى. ۇمبەتتىڭ تاقتايداي تەگىس تاس توسەلگەن اۋلاسىنا تىلدەرى سالاقتاعان وڭكەي قارا يت پەن سۇر يت تولىپ كەتكەندە جيەمبەتتىڭ ۇسقىنى بۇزىلىپ، ءشايىت بولىپ كەتە جازدادى. كومەكشى جىگىتكە «دەرەۋ كوزدەرىن قۇرت!» دەپ جەكىدى.
– شىراعىم، جيەمبەت، اتام قازاق جاقسىنى كورمەككە دەگەن. اۋىلعا بەس جاسار بالا كەلسە، قالتىراعان قاريا دا تالتىرەكتەپ كەپ سالەم بەرمەي مە. سىرتتاي بولسا دا اكىمنىڭ ءتۇرىن كورىپ قالايىق، – دەپ ەتى ءتىرى بىرەۋى توقتاتتى قايتا.
– ەندەشە، جۇمعان اۋىزدارىڭدى اشپاڭدار. ەشتەڭە سۇراماڭدار. ول كىسى ۇيگە كىرەدى دە شىعادى، – دەپ اۋىل باسشىسى جينالعان جۇرتقا شارباقتىڭ سىرتىنان قاراپ تۇرۋعا رۇقسات ەتتى. ءوزى قاسىنا بەشپەتىنىڭ توسىنە ەكى-ءۇش ءتۇيىر جىلتىر تەمىر قاداعان ءتورت-بەس شالدى الىپ، وڭ جاعىنا ۇمبەتتى ايەلىمەن بىرگە تۇرعىزدى. الىستان جىبىرلاي كورىنگەن كولىك بىتكەنگە كوزىن سۇزگەن ۇمبەتتىڭ دەگبىرى قاشتى. قىلعىنىپ، ىستىقتاعان سوڭ موينىنداعى جۋان گالستۋكتى دە شەشىپ تاستادى. ەردىڭ قۇنىن، ناردىڭ پۇلىن سۇراماعانمەن، جيەمبەت باستاعان كوماندانى بيدايىقتاي قۋىرىپ، بالەن جىلعى وكپەسىنىڭ كەگىن جاقسىلاپ ءبىر العان تۇرسىندا تاپ قازىر ءۇن جوق. ساپتا تۇرعان ساربازداي سازارىپ قالىپتى.
سونىمەن بەرگەن سەرت تە، ايتقان ۋادە دە ورىندالدى. كەشىكپەي ءتۇرى دە، اينەگى دە جىلتىر قارا كولىكتەر بايگەدەن وزا شاپقان سايگۇلىكتەي زىر ەتىپ اۋلانىڭ الدىنا توقتاي قالدى. سول-اق ەكەن، ەشكىمنىڭ جەتىپ كەلىپ قوشەمەت ءبىلدىرۋىن كۇتپەستەن كولىكتىڭ ارتقى ەسىگىنەن ورتا بويلى، تىعىز دەنەلى، دوڭگەلەك ءجۇزى جىلى ءارى سۇيكىمدى جىگىت اعاسى شىعا كەلدى. قيمىلى شاپشاڭ، ءجۇرىسى شالت، كوڭىلى سەرگەك جان ەكەن. ىلە-شالا «اسسالاماعالەيكۇم» دەپ قالت-قۇلت ەتكەن قاريالارعا قوس قولىن سوزىپ، ەمەن-جارقىن كورىستى. جان-جاعىنان ەنتەلەي قاراپ تۇرعان كوپشىلىككە دە كۇلىمسىرەي امانداستى. سوسىن سول جاق شەكەسىنە اعى سيرەكتەۋ قالىڭ شاشىن تولقىنداتا قايىرىپ تاستاپ، اينالاعا نۇرلانا قاراپ،
كوپ..ت...ەن كورىسۋگە اسىققان سلۋجاگىن ىزدەي باستادى. وسى ساتتە مانادان يمەنشەكتەنىپ، توپ اراسىنا بويىن تاسالاعان ۇمبەت تە شىداي الماي، شىدەرىنەن بوساعان اساۋ اتاي العا ۇمتىلدى.
– سلۋجاك؟! – دەدى قاناتبەك قۋانۇلى قىران قۇستاي كەڭ جايعان قۇشاعىنا جيىرما بەس جىلداي كورىسىپ، بىلىسپەگەن ەسكى دوسىن ەمىن-ەركىن سىيدىرىپ. – سلۋجاك! سلۋجاگىم مەنىڭ! ءوزىڭدى كورەتىن كۇن بار ەكەن-اۋ...
قاۋمالاي قاراعان ەل-جۇرتتا ەس جوق. اڭ-تاڭ. كورگەن ءتۇس دەيىن دەسە تۇسكە، ءال-قيسساعا، ەرتەگى-داستانعا مۇلدەم ۇقسامايتىن مىنا ءبىر شىنايى كورىنىسكە ءبارى ىشتەي قايران! ۇمبەت تە جەردەن جەتى اتاسى ءتىرىلىپ كەلگەندەي ءوز قۇلاعىنا، سىعىرايعان ەكى كوزىنە سەنەر ەمەس.
مارە-سارە بولىپ اماندىق-ساۋلىق سۇراسقان سوڭ قادىرلى قوناقتار تورگە وزدى. قازاقى ىرىممەن تىزەسىن بۇگىپ، كەڭ داستارقاننان باۋىرساق اۋىز تيگەن قاناتبەك قۋانۇلى ۋاقىتىنىڭ تىعىز ەكەنىن، وسى وبلىستىڭ تىزگىنىن ۇستاعالى اۋدان جاققا ىسساپارمەن كەلىپ-كەتكەنىن، بىراق قانشا جول تۇسسە دە سلۋجاگىمەن كەزدەسۋدىڭ ءساتى ەندى ءتۇسىپ وتىرعانىن ايتىپ، از-مۇز شەرىن تارقاتتى. سالدەن سوڭ قابىرعاعا سۇيەۋلى تۇرعان دومبىرانى قولىنا الىپ: – كيەلى مەكەنگە كەلىپ تۇرىپ، قۇم-نارىنعا تابانىم ءتيىپ تۇرىپ، كەزىندە قارا ناندى بولە جەگەن سلۋجاگىمدى كورىپ تۇرىپ ءبىر كۇي تارتىپ بەرمەسەم بولماس دەدى. ءسويتتى دە قۇرمانعازىنىڭ «بالبىراۋىن» كۇمبىرلەتە جونەلدى.
– ءاي، بارەكەلدى! اردا تۋعان الاشتىڭ ازاماتى ەكەنسىڭ، شىراعىم. سەن كەلگەلى جايىق ءوڭىرى وزگەرىپ، جاعدايى ابدەن تۇزەلدى. ءمۇيىزى قاراعايداي مىقتى اقىن-جازۋشىنى دا ەلگە اكەلە باستادىڭ. مادەنيەتتىڭ مارتەبەسىن ءوسىرىپ جاتىرسىڭ. ەڭبەگىڭ اللادان قايتىپ، ءتىل-كوزدەن امان ءجۇر، اينالايىن، – دەپ اقساقالدار جاعى قول جايىپ باتاسىن بەردى.
– راحمەت. سىزدەرگە دە جاراتقان يەم جار بولسىن. ال ەندى سلۋجاك، قىسىلماي جاعدايىڭدى ايتا وتىر. جەر اياعى كەڭىگەندە قالاعا قىدىرىپ كەلىڭدەر. بۇدان بىلاي مىنا وتىرعان اتالارىما، ۇمبەكەڭە كوزدەرىڭنىڭ قىرىن سالا جۇرىڭدەر، – دەپ قاڭەكەڭ ءازىل-شىنىن ارالاستىرا سويلەدى.
– ارينە، قانەكە، ارينە. مىنا ءبىز ۇمبەكەڭنىڭ سىزبەن ءارميادا بىرگە سلۋجيت ەتكەنىن جاقىندا بىلدىك. ەستىگەن بويدا تىكەلەي ءوز قامقورلىعىما الدىم، – دەپ اۋدان اكىمى ىزىمبەك ءساۋىروۆيچ ءتىل العىش بالاداي باسىن شۇلعىدى.
تابالدىرىققا تامان وتىرعان جيەمبەتتىڭ كەۋدەسىنەن شىبىن جانى مانا ۇشىپ كەتكەندەي. اۋزىن بۋعان وگىزدەي
ءۇن جوق.
– قاناتبەك قۋانوۆيچ، قىزمەت ايتىڭىز. ءبىز وسى بارعا ءازىر. جوعىمىز جاي جاندارمىز، – دەپ تۇرسىن ولىمسىرەي ءتىل
قاتتى. مانادان دىبىسى شىقپاپ ەدى. قايتا، وبلىس باسشىسىنىڭ ءيمانجۇزدى جان ەكەنىنە كوزى جەتىپ، تىرىلە باستاعانى. ارا-كىدىك باسىنداعى سۋسىلداعان اق جىبەك ورامالىن ۇشىنان تارتىپ-تارتىپ قويادى.
– مەنىڭ اتى-ءجونىمدى تۇستەپ قايتەسىز. سىزدەرگە قىزمەت سالا كەلگەم جوق. ۇمبەتتى ءبىر كورۋ باياعىدان ويىمدا ەدى. ءدام بۇيىرايىن دەسە وسى. تىرلىك بولسا ءالى تالاي تىلدەسەرمىز. جۇزدەسەرمىز. قارعا تامىرلى حالىقپىز عوي. ءبىزدى وسى بىرلىگىمىزدەن ايىرماسىن، – دەپ ءسۇتپىسىرىم ۋاقىتتىڭ ىشىندە جۇرتتى ايرانداي ۇيىتقان قانەكەڭ كەتۋگە ىڭعايلاندى.
– اتتەڭ، سلۋجاك، – دەدى سوسىن ۇمبەتتىڭ سۇيەگى شودىرايعان يىعىنان قاپسىرا-قاپسىرا قۇشاقتاپ. – وزىڭمەن قۇمعا اۋناپ، قاراعايدىڭ تۇبىندە جۇپار اۋانى جۇتىپ جاتار ما ەدىم. بىراق ۋاقىت تاپشى. شارۋاڭ وقساماي جاتسا، حابارلاس. مىنادا ءبارى جازىلعان، – دەپ اتى-ءجونى كورسەتىلگەن ۆيزيتكانى قولىنا ۇستاتتى.
سالدەن سوڭ دىبىسسىز تۇتانعان جەڭىل كولىكتەر نارىننىڭ بەتەگەدەن بيىك جۋسان دالاسىمەن بوي تاسالاپ بارا جاتتى...
* * *
– ايپىرماي، قاناتبەك دەگەن وسى ەكەن عوي. جۇرسەڭ كورە بەرەسىڭ دەگەن، ەلدى اۋزىنا قاراتقان اكىمدى دە كوردىك-اۋ؟!
– ءوزى اق سويلەپ، ادال كۇلەتىن، جاقسىمەن جولداس بولا بىلەتىن ازامات ەكەن!
– كىسىلىگىڭ ايتساڭشى. اكىممىن دەپ كەۋدەسىن ۇرىپ تۇرعان جوق. ءتۇۋ ورالدان سلۋجاگىن ىزدەپ كەلۋدىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟
– ارىستاننىڭ اۋزىنداعىسىن الاتىن ناعىز ازامات ەكەن! ەر ەكەن! بالداي ءتاتتى ءتىلى قانداي، ءوزى قانداي!
– پاي-پاي شىركىن، اكىم بىتكەننىڭ ءبارى قانەكەڭدەي بولساشى؟!
– جارادىڭ، ۇمبەكە! ىرىزدىعىڭ مول ەكەن. سلۋجاگىڭ شىنىمەن ەر ەكەن!
ۇمبەتتى ورتاعا الىپ، اۋلانىڭ ءىشىن باسىنا كوتەرگەن ءبىر ادام.
– اناۋ-مىناۋ ەمەس، «وبلىس اكىمى كەلە جاتىر!» دەگەندە جانىمىزدى قويارعا جەر تاپپاپ ەك. ءبارى دە كورگەن تۇستەي وتە شىقتى، – دەپ جيەمبەت باستاعان اۋىلدىڭ اتقامىنەرلەرى بار، باسقاسى بار ۋلاپ-شۋلاپ ۇيگە كىردى.
– قانەكەڭ اۋىز تيگەن باس قايدا، باس؟ ميىن جەپ، كوزىن الايىق. ءبىر كوزدى ۇمبەتكە، ءبىر كوزدى جيەمبەتكە بەرەيىك. اكىم تاپسىرىپ كەتتى عوي. بۇدان بىلاي ۇمبەتكە عانا ەمەس، بارىمىزگە كوز بولىپ ءجۇرسىن، – دەپ قاعىتتى قۋ شالدىڭ بىرەۋى.
– قانە، مىنا توسەنىشكە نەمەرەمدى اۋناتىپ-اۋناتىپ الايىنشى. جاقسى ادامنىڭ وتىرعان ورنى سابيىمە جۇعىستى بولسىن. قاناتبەك اعاسىنداي وسكەندە اقىلدى ازامات بولسىن، اكىم بولسا حالقىنا جاقىن بولسىن، – دەپ كورشى كەمپىر قۇرداس شالىن توردەن ىسىردى. سول بويدا جاس كەلىندەر دە اجەيدىڭ ىرىمىن سابيلەرىنە جاساپ، مارە-سارە بولىستى.
نە كەرەك ايتەۋىر، ويدا-جوقتا سلۋجاگى كەلىپ-كەتكەلى ۇمبەتتىڭ ۇيىندە وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن توي بولدى. قازان-قازان ەت اسىپ، باۋىرساق پىسىرۋدەن تۇرسىن دا قاجىمادى. تىم-تىرىس جاتقان جايلاۋداعى جالعىز ءۇيدىڭ الىستان شامى جارقىراپ، تىرلىكتىڭ باياندى باقىتى سەزىلدى.
* * *
ءيا، سودان بەرى ارادا جىلجىپ ءبىراز جىل ءوتتى. ازىپ-توزىپ، جانى جۇدەپ، ءشاۋ تارتقان ۇمبەتتىڭ كوكىرەگى مەن جان سارايى كەڭىپ، بۇرىنعى قۇسالىق پەن كۇيزەلىستەن قۇلانتازا ايىقتى. قيت ەتسە تەلەديدار مەن راديونى تىڭداپ، گازەت-جورنالدى قالدىرماي وقىپ، سلۋجاگى جايلى جازىلعان ماقالا مەن سۇحباتتاردى بولەك ساقتايتىن بولدى. تۇلپارلارمەن بىرگە ءجۇرىپ، سۇڭقارلارمەن بىرگە ۇشاتىن سلۋجاگىنىڭ اماندىعىن كوكتەن تىلەيتىن بولدى. ءتىپتى، جول-جونەكەي وتكەن-كەتكەن جولاۋشىعا دەيىن ءالى كۇنگە «قانەكەڭنىڭ سلۋجاگى» دەپ ۇمبەتتىڭ قىستاۋىنا ادەيى بۇرىلىپ، حال-قۋاتىن ءبىلىپ تۇرادى. اۋىلداعى اعايىندار «سلۋجاگىن» ىزدەپ كەلگەن قاراپايىم اكىمدى ءجيى-ءجيى ەسكە الىپ، سول كۇندى ساعىنادى. ال كوز كورگەن قاريالار جاعى قاناتبەك ۇلدارىنىڭ ءزامزام سۋىنداي ءار ءسوزىن، اڭگىمەسىن تىڭداۋعا ىنتىعادى.
– ۇمبەتتىڭ سلۋجاگى – ناعىز سلۋجاك! – دەپ تاسى ورگە دومالاعان قازاقتىڭ ءبىر ۇلىنا اق جول تىلەيدى...
ميرا شۇيىنشاليەۆا
Abai.kz
