قازاق ادەبيەتىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا شىعارماشىلىعىنىڭ وزەگىنە ءبىلىم مەن عىلىمدى ارقاۋ ەتكەن ابايداي اقىن بولعان ەمەس.ول ءبىلىم مەن عىلىمدى بارلىق جايدان جوعارى قويدى.نەگە؟ سەبەبى،اللانىڭ ءوزى دە راس،ءسوزى دە راس،-دەگەن حاكىم اباي: "عىلىم-اللانىڭ ءبىر سيپاتى،ول حاكيقات،وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقىلىق ءھام ادامدىق ءدۇر",-دەيدى ءوزىنىڭ وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە.[1.186-بەت]

ەگەر عىلىم اللانىڭ ءبىر سيپاتى بولسا،سوندا عىلىم دەگەن نە؟

ۇلتىمىزدىڭ باس كىتابى ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا:"عىلىم-ادامنىڭ تابيعات پەن قوعام تۋرالى وبەكتيۆتى ءبىلىمىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تانىمنىڭ ەڭ جوعارعى ءپىشىمى",-دەي كەلىپ:"عىلىمنىڭ باستى ماقساتى-عىلىم زاڭدارىنىڭ نەگىزىندە اشىلىپ وتىرعان بولمىس قۇبىلىسىمەن پروتسەسىن بولجاۋ،ءتۇسىندىرۋ جانە جۇيەلەپ مازمۇنداپ بەرۋ",-دەپ جازادى.[2.115-بەت]

اباي عىلىمدى اللانىڭ عىلىمى جانە ادامنىڭ عىلىمى دەپ ەكىگە بولە وتىرىپ:"ادامنىڭ عىلىمى،ءبىلىمى،حاقيقاتقا،راستىققا قۇمارلىق بولىپ،ءار نارسەنىڭ ءتۇبىن،حيكمەتىن بىلمەككە ىنتىق ءبىرلان تابىلادى ",-دەيدى.[1.186-بەت] ەنتسيكلوپەديا عىلىمدى بولمىس قۇبىلىسى مەن پروتسەسىن بولجاۋ،ءتۇسىندىرۋ،جۇيەلەۋ دەسە،اباي عىلىمدى ءار نارسەنىڭ ءتۇبىن،حيكمەتىن،ياعني سەبەبىن بىلمەك،-دەپ تۇسىندىرەدى.عىلىمعا انىقتاما بەرىپ تۇسىندىرۋدە اباي ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديادان الشاق كەتپەگەن.عىلىمعا انىقتاما بەرىپ،ونى تۇسىنگەندەي بولدىق.ءبىز ءتۇسىنىپ،پايىمدادىق دەپ وتىرعان وسى عىلىم اللانىڭ ءبىر سيپاتى بولعاندا،اللا دەگەن كىم؟بولماسا،اللا دەگەن نە؟جوق،ول الدە بولمىس پا؟

قاسيەتتى قۇران كارىمدە ۇلى جاراتۋشى اللاھ تۋرالى:"اللا بىرەۋ.اللا مۇڭسىز.ء(ار نارسە وعان مۇقتاج) ول تۋمادى دا،تۋىلمادى.ءارى وعان ەشكىم تەڭ ەمەس",-دەپ ايتىلعان.(ىقىلاس سۇرەسى) سوندا ءبىز،جاي پەندەلەر جاراتۋشى ءبىر اللانى قالاي تانىپ ءبىلۋىمىز كەرەك؟قالاي دەگەندە دە ءبىز،ادامدار ءبىر اللا تۋرالى ويلانباي تۇرا المايمىز.اللانى تانىپ،بىلگىسى كەلگەن اباي:

كوڭىلگە شاك،ءشۇبالى وي المايمىن

سوندا دا ونى ويلاماي كويا المايمىن.

اقىلدىڭ جەتپەگەنى ارمان ەمەس،

قۇمارسىز قۇر مۇلگۋگە تويا المايمىن،-دەيدى.

جاراتۋشى حاق تاعالانى ىزدەپ،ونىڭ تىلسىم سىرلارىن ۇققىسى كەلگەن اباي،قۇرعاق ءدىني فاناتيزمگە بارمايدى.ول ءبىر اللانى جان-تانىمەن،بار بولمىسى،اقىل-ساناسىمەن تۇسىنگىسى كەلەدى.سوندا،جاراتۋشى ءبىر اللانى قالاي تانىپ بىلەمىز؟ ارينە،اللاعا دەگەن سەنىم ارقىلى.سەنىم دەگەنىمىز-يمان.ال،ءاربىر مۇسىلمانعا يمان شارت.اباي:"يمان دەگەنىمىز ءبىر عانا يناماق ەمەس،سەن اللا تاعالانىڭ بىرلىگىنە،ۋا قۇراننىڭ ونىڭ ءسوزى ەكەندىگىنە،مۇحاممەد مۇستافا س.ع.ۋ. ونىڭ ەلشىسى ەكەندىگىنە يناندىق...ءسىز ءامانتۋ ءبيللاھي كاما حۋا بي يسمايھي ۋا سيفاتيھي،-دەدىڭىز.(قۇدايعا ونىڭ ەسىمدەرى مەن سيپاتتارىنا يمان كەلتىرەمىن) ەگەر دە ول سيپاتتار ءبىرلان تاعريپلاماساق (ايىرۋ،انىقتاپ بىلۋ)بىزگە ماعريفاتۋللا(اللانى تانۋ) قيىن بولادى[1.189-بەت]",-دەيدى حاكىم اباي ءوزىنىڭ وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە.

ۇلى جاراتۋشى اللا تاعالانىڭ وزىنە ءتان سەگىز ۇلى سيپاتى بار.ولار:

1.حايات-تىرشىلىك ءتىرى بولۋ

2.عىلىم

3.قۇدىرەت-كۇش

4.باسار-كورۋ،كورۋشى

5.سامىع-ەستۋ،ەستۋشى

6.يرادا-تىلەۋ،قالاۋ

7.كالام-ءسوز،سوزدەر

8.تاكين-بولدىرۋ [1.188-بەت] (38-قارا ءسوز)

جاراتۋشى اللانىڭ وسى سەگىز ۇلى سيپاتى تۋرالى اباي:"بۇلاردىڭ ءحامماسى اللا تاعالانىڭ زاتيا(وزىنە لايىق) سۋببۋتيا ۋا فيعليا ء(وزى ىستەيتىن) سيپاتتارى ءدۇر.مەن مۇندا سىزدەرگە تورتەۋىن بىلدىرەمىن.ونىڭ ەكەۋى-عىلىم،قۇدىرەت.سەگىز سيپاتتان قالعان التاۋى-بۇلارعا شارق.ء(تۇسىندىرۋ،ءتۇسىنىپ بەرۋ)",-دەيدى.[1.190-بەت]

اللا تاعالانىڭ سەگىز سيپاتى ىشىنەن عىلىم مەن قۇدىرەتتى باستى ورىنعا شىعارعان اباي،قالعان التى سيپاتتى وسى ەكى سيپاتقا تۇسىنىك بەرۋشىلەر،-دەپ تۇسىندىرەدى ءوزىنىڭ 38-قارا سوزىندە."ول سيپاتتارمەن تاعريپلاماساق (انىقتاپ ءبىلۋ) بىزگە ماعريفاتۋللا (اللانى تانۋ) قيىن بولادى",-دەگەن اباي،اللانىڭ سەگىز ۇلى سيپاتىنىڭ ىشىنەن ءوزى ەكشەپ،ءبولىپ العان ءدال وسى ەكى سيپات ارقىلى ياعني،قۇدىرەت پەن عىلىم ارقىلى اللانى تانىپ ءبىلۋدى ۇسىنادى. ارينە،اللانىڭ قۇدىرەتتى ەكەنى انىق.ول اركىمگە بەلگىلى اقيقات.سوندا،اباي بىزگە اللانى،ونىڭ ەكىنشى سيپاتى عىلىم ارقىلى تانىپ ءبىلۋ كەرەك دەگەن وي ۇستانىمىن ۇسىنىپ وتىر.

اللانى،ونىڭ باستى سيپاتى عىلىم ارقىلى تانۋ كەرەك دەگەن ۇلى ويشىل اباي،دۇنيەنى ياعني،قورشاعان ورتانى تانۋ،اقيقاتتى تانۋ،ءوزىن-ءوزى تانۋ،ءوز ادامدىعىن بۇزباي جامان نارسەدەن قاشىپ،جاقسى پايدالىنى ۇيرەنۋ دە عىلىمنان،-دەي كەلىپ ،ادام بويىنداعى كۇللى جاقسى قاسيەتتەردىڭ ءبارى دە عىلىم ارقىلى كەلەدى،-دەگەن اسا كۇردەلى وي قورىتىندىسىن تۇيىندەيدى ءوزىنىڭ فيلوسوفيالىق ءدىني كوزقاراسىن ايقىندايتىن 38-قارا سوزىندە.اباي ءوزىنىڭ 38-قارا سوزىندە عىلىمنان حابارسىز،ءبىلىمسىز موللالار مەن عىلىمدى وقىتپايتىن سحولوستيكالىق ءدىني مەدرەسەلەردى ءبىتىرىپ شىققان نادان شاكىرتتەردى سىنايدى.اباي سىنىندا شىندىق مول.اباي زامانىنداعى ءدىن ۇستازدارىن بىلاي قويعاندا، قازىرگى تاڭداعى ءدىن ۇستازدارىنىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىگى اللانىڭ ءسوزى قۇران كارىمدى زاماناۋي عىلىمدار حيميا، فيزيكا،بيولوگيا،گيدرولوگيا،مەديتسينا سەكىلدى عىلىمدارمەن بايلانىستى تۇسىندىرە الماۋىندا.ولار ءۇشىن ءدىن مەن عىلىم ەكى بولەك،ەكى دۇنيە.ال،حاكىم اباي ءۇشىن ءدىن مەن عىلىم ءبىرتۇتاس ءبىر دۇنيە.ەكەۋى دە ياعني ءدىن دە عىلىم دا اقيقات پەن ءبىر اللانى تانۋ جولىندا قىزمەت ەتۋى كەرەك.ابايدىڭ ءدال وسى پىكىرىن كوكىرەك كوزىمىزدەگى وي بەزبەنىنە سالىپ كورەيىكشى...

ءبىر اللانىڭ قۇدىرەتىنەن جاراتىلعان نەشە مىڭ وسىمدىكتەردى تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن عالىمدار "بوتانيكا" دەگەن عىلىمدى،اسپان دەنەلەرىن زەرتتەپ ءبىلۋ ءۇشىن "استرونوميا" دەگەن عىلىمدى،جان-جانۋارلاردى تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن "زوولوگيا"دەگەن عىلىمدى،نەشە ءتۇرلى تاستاردىڭ سىرىن ءبىلۋ ءۇشىن "مينەرولوگيا"دەگەن عىلىمدى ويلاپ تاپتى.مىنە،ءبىر اللانىڭ قۇدىرەتىمەن جاراتىلعان وسى نارسەلەردى ءبىز عىلىم ارقىلى تانىپ،ءبىلىپ جۇرگەن جوقپىز با؟ مىنا ماسەلەنى جەتە ءتۇسىنىپ،ءبىلىپ الۋعا ءتيىستىمىز.اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتىمەن جاراتىلدى دەيتىن ءتۇرلى نارسەلەر،ءدال ءبىز كورىپ جۇرگەن قالپىندا جاراتىلا سالعان جوق.ولار ءارتۇرلى جاعدايدا وزگەرىسكە تۇسە وتىرىپ،ءبىز كورىپ جۇرگەن تۇرگە ەندى.ماڭگىلىك ەش نارسە جوق.بولاشاقتا ولار ءبىز بىلمەيتىن مۇلدەم باسقا كەيىپكە ەنۋى بەك مۇمكىن.ءبىز وسى جاعدايدى ءتۇرلى سىرتقى فاكتورلاردىڭ اسەرى دەپ ويلايمىز.سول سىرتقى فاكتوردىڭ ءوزى دە جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتىمەن بولىپ جاتقان قۇبىلىس ەكەنىن كوپ جاعدايدا ءتۇسىنىپ،بىلە بەرمەيمىز.سوندىقتان دا  كوزگە كورىنگەن وبەكتيۆتى  دەنەلەردى جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتىمەن ءتۇرلى وزگەرىسكە ءتۇسىپ وتىر دەپ تۇسىنگەن ابزال.

ءدال قازىرگى تاڭدا زاماناۋي عىلىم،اينالامىزداعى قورشاعان ورتا،دۇنيە-جاراتىلىس كوزگە كورىنبەيتىن ۇساق بولشەكتەن ياعني ماتەريادان پايدا بولىپ،ءوسىپ جەتىلدى دەپ،جاراتۋشى ءبىر اللا تاعالانى جوققا شىعارىپ جۇرگەنى جاسىرىن سىر ەمەس.ەگەر،عىلىم عالامداعى ءتۇرلى دەنەلەردىڭ تىرشىلىگى مەن ولاردىڭ قالاي جاراتىلعانىن تەك قانا عىلىم ارقىلى دالەلدەپ،ءتۇسىندىرىپ بەرە السا،وندا ءبىزدىڭ جاراتۋشى ءبىر كۇشكە كۇمانمەن قاراۋىمىزعا بولار ەدى.بىراق،ءدال قازىرگى تاڭدا،بۇكىل عالامداعى تىرشىلىك پەن ونىڭ جاراتىلىس سىرلارىن عىلىم دالەلدەپ ءتۇسىندىرىپ بەرە الماي وتىر.

جاڭا تەحنولوگيا،عىلىمىمىز جەتىلدى،اتوم،كومپيۋتەر، جاھاندانۋ زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز دەگەندە،عارىشتا جەتكەن جەرىمىز كۇن جۇيەسىندەگى جەر سەرىكتەرى اي مەن مارس پلانەتالارى.اقش سەكىلدى تەحنيكاسى مەن تەحنولوگياسى جەتىلگەن ەلدەردىڭ 12 كم\سەك جىلدامدىقپەن 7 اي ۇشىپ جەتكەن جەرى مارس پلانەتاسى.ولار قازىرگى تاڭدا مارس پلانەتاسىن زەرتتەۋ ۇستىندە.جەر،اي،مارس كۇن جۇيەسىندەگى 9 پلانەتانىڭ ۇشەۋى بولعاندا،ءالى ادامزات زەرتتەمەگەن كۇن جۇيەسىندەگى 6 پلانەتا بار.ءدال قازىرگى تاڭداعى دامىپ جەتىلدى دەگەن تەحنيكالارىمىزبەن سەكۋندىنا 12كم/سەك جىلدامدىقپەن ۇشا وتىرىپ،قالعان التاۋىنا جەتۋ ءۇشىن بىرنەشە جىل كەرەك ەكەن.بىرنەشە جىل ۇزدىكسىز ۇشۋعا ادامزات ويلاپ تاپقان جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ مۇمكىنشىلىگى جوق كورىنەدى.ياعني،ءبىزدىڭ ويلاپ تاپقان تەحنولوگيالارامىز بەن اقىل ويىمىزدىڭ مۇمكىنشىلىك شەگىنىڭ ازىرگە جەتكەن جەرى وسى بولىپ تۇر.

ال،ەندى تۇندە دالاعا شىعىپ،كوك جۇزىنە كوز سالىڭىزدارشى، ميللياردتاعان جۇلدىزداردى كورەسىزدەر.

جەر شارىنداعى تىرشىلىك،كۇن،اي،كوك جۇزىندەگى ميللياردتاعان جۇلدىزدار...ابايدىڭ جازۋىنداعى اللا عىلىممەن جاراتۋشى كۇش  ءبىر اللا جاراتقان عالام وسى.ەڭ كىشكەنە جۇلدىز جەر شارىنان ءجۇز ەسە ۇلكەن دەپ ءجۇر استرونوم عالىمدار.ول جۇلدىزداردا تىرشىلىك بار ما،بار بولسا ول قانداي؟ولار قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتىر؟ پلانەتالار قۇلاپ كەتپەي تەپە-تەڭدىكتى قالاي ساقتاپ تۇر؟ ي.نيۋتوننىڭ "بۇكىل الەمدىك تارتىلىس زاڭى" مەنىڭشە،ول ءالى دالەلدەنبەگەن عىلىمي بولجام.ءبىز قازىر جوعارىدا ايتىپ وتكەن اي مەن مارستان باسقا (بۇلاردىڭ ءوزى تولىق زەرتتەلگەن جوق) عالامداعى ميللياردتاعان پلانەتالار تىرشىلىگىنەن ەش حابارىمىز جوق.عالام قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتىر؟اقىلىمىز جەتپەيدى. عالامنىڭ قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن بىزگە قازىرگى عىلىم دا ءتۇسىندىرىپ بەرە الماي وتىر.وسىنداي جاعدايدا نەگە ءبىز جاراتۋشى ءبىر اللا قۇدىرەتىنە كۇمانمەن قاراۋىمىز كەرەك؟

قايتا ءبىز ءبىر اللانىڭ قۇدىرەتىن عىلىم ارقىلى پايىمداساق،جاراتىلىستىڭ سىرىن ءتۇسىنۋ بىزگە جەڭىلگە سوقپاي ما؟اللانىڭ قۇدىرەتىن عىلىم ارقىلى تانۋدىڭ ءوزى،اللانى تانۋ ەمەس پە؟نەگە سوندا ءبىز عىلىم مەن جاراتۋشى ءبىر اللانى ەكى بولەك دۇنيە دەپ قاراستىرۋىمىز كەرەك؟بىر اللادان باسقا ماڭگىلىك ەشنارسە جوق.ەرتە دۇنيە داۋىرىندە جاراتۋشى ءبىر اللا مەن عالامدى تانۋ ءۇشىن عىلىمدى بىرگە مەڭگەرگەن ءدىن مەن عىلىم XIV-XV عاسىرلاردا ەكىگە ايىرىلسا،قازىرگى XXI عاسىردىڭ وزىق ويلى عالىمدارى مەن ءدىنباسىلارى تاراپىنان اللانىڭ ءسوزى قۇران كارىمدى عىلىمي تالداپ،ءدىن مەن عىلىمدى بىرگە قاراستىرۋ كەرەك دەگەن پىكىرلەر بەلەڭ الا باستادى.يرلانديا ءدىني ەپيسكوپال ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى،حالىقارالىق تەولوگيالىق كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى،ريم پاپاسىنىڭ تەولوگيا جونىندەگى كەڭەسشىسى،پروفەسسور مايسيل لەدۆيت:"عالىمدار ءدىني كونوندار تۋرالى ەشنارسە بىلمەسە،وكىنىشكە وراي ءدىن قىزمەتكەرلەرى دە عىلىم تۋرالى ەشنارسە بىلمەيدى.جاراتىلىستى ءدىن ارقىلى نە عىلىم ارقىلى ءتۇسىنۋ-بۇل اقيقاتتى تانىپ ءبىلۋدىڭ تاسىلدەرى عانا ەكەنىن ءبىز ۇمىتپاۋىمىز كەرەك",-دەپ جازىپ،[3.7-بەت] ءدىن مەن عىلىم ءبىر-بىرىنە كەرەعار دۇنيە ەمەس،ول تەك اقيقاتتى تانىپ ءبىلۋدىڭ تاسىلدەرى عانا دەپ ءدىن مەن عىلىمدى بىرگە قاراستىرسا،قازاقستان مۇسىلمان ءدىني باسقارماسىنىڭ بۇرىنعى باس ءمۋفتيى،پروفەسسور ءابساتتار قاجى دەربىسالى ءوزىنىڭ "عىلىم جانە ءدىن" اتتى عىلىمي ەڭبەگىندە عىلىم مەن قۇران تۋرالى ءوز ويىن بىلاي ساباقتايدى:"كەيىنگى عاسىرلاردا اشىلىپ جاتقان كوپتەگەن عىلىمي جەتىستىكتەردىڭ قۇران كارىمدە وسىدان ون ءتورت عاسىر بۇرىن ياعني ميكروسكوپتان،تەلەسكوپتان ماقۇرىم عاسىردا قورىتىندى تۇردە ءدوپ باسىپ ايتىلۋى بۇل كۇندە باتىس،شىعىس عالىمدارىن تاڭ قالدىرىپ،باس يدىرگەن.بۇل قۇراندى س.ع.ۋ پايعامبار جازباعانىن،اللا تاراپىنان جىبەرىلگەن يللاھي كىتاپ ەكەندىگىن ايقىن بىلدىرەدى ",-دەي كەلىپ،وسىمدىكتەردىڭ اتالىق-انالىق ۇرىقتارى،ءبىر-بىرىمەن قوسىلىپ جاتسا دا سۋلارى ارلاسپايتىن تەڭىزدەر مەن جەردىڭ اينالۋ باعىتى،انا قۇرساعىنداعى ءسابيدىڭ ءوسۋ كەزەڭدەرىن بايان ەتەتىن قۇران سۇرەلەرى مەن اياتتارىنان ناقتى مىسال-دالەلدەر كەلتىرەدى.

ال،بەلگىلى عالىم موريس بيۋكاي ءوزىنىڭ "بيبليا،قۇران جانە قازىرگى عىلىم"كىتابىندا:"جەر مەن ونداعى تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى،بالانىڭ جاتىردا جەتىلۋى سەكىلدى،ءتىپتى فيزيكا مەن ماتەماتيكانىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىنە دەيىن تولىپ جاتقان عىلىمي تۇجىرىمدارمەن تانىس كىسىلەردىڭ ونىڭ قۇران ماتىنىمەن تولىق ساي كەلەتىنىن كورمەۋى مۇمكىن ەمەس.كوپتەگەن سۇرەلەر مەن اياتتارداعى قۇپيا حابارلاردى اشۋ قازىرگى عىلىمنىڭ الدىندا تۇرعان مىندەت",-دەپ جازادى.

قۇرانداعى قۇپيالاردى اشۋ عىلىمنىڭ الدىندا تۇرعان مىندەت،-دەگەننەن شىعادى،قاراقۇرت نە جىلان سەكىلدى ءۇلى جاندىكتەر شاققان ادامدى زاماناۋي مەديتسينا ۇزاق ۋاقىت ەمدەيدى.ال،جاراتۋشى ءبىر اللانىڭ ءسوزى قۇران كارىمدەگى"فاتيحا","ىقىلاس" سۇرەلەرىن "سۋف"دەپ بىرنەشە رەت وقي وتىرىپ،جىلان نە قاراقۇرت شاققان ادام بويىنداعى ۋدى قايتارعان ساۋاتتى موللالاردى ءوزىمىز كۇندە كورىپ ءجۇرمىز.سوندا تەك قانا قۇران اياتتارىن وقۋ ارقىلى ادام بويىنا جايىلعان ۋدى قالاي قايتارۋعا بولادى؟تەك بۇل ەمەس جۇيكە اۋرۋلارىنا شالدىققان ادامداردى ءبىلىمدى موللالار قۇران اياتتارىن وقۋ ارقىلى اۋرۋلارىنان ەمدەپ جازعانىن تالاي ادام كوزىمەن كوردى.بۇل دا بولسا قۇران كارىمنىڭ عىلىم ءالى اشپاعان قۇدىرەتتى قۇپياسى بولسا كەرەك.

ءيا،قازىرگى زاماناۋي عىلىمنىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن ءبىر مىندەت،ول-قۇراننىڭ سۇرەلەرى مەن اياتتارىن عىلىمي تۇردە تالداپ،ءتۇسىندىرۋ.بۇل وڭاي شارۋا ەمەس.قۇراندى عىلىمي تۇردە تالداۋ ءۇشىن،قۇراندى ءتۇسىندىرىپ تالداۋشى عالىم عىلىمنىڭ بار سالاسىن جەتە ءبىلۋى شارت.ويتكەنى،قۇران-بار عىلىمنىڭ توعىسقان جەرى.وسىنى بىلگەن ۇلى اباي:

قۇران راس،اللانىڭ ءسوزى-ءدۇر ول

تا̓ۋيلىنە جەتەرلىك عىلىمىڭ شاق،-دەيدى

قۇراننىڭ ماعىناسىن تەرەڭ ءبىلىپ،ءتۇسىنۋ ءۇشىن ادامعا ۇلكەن عىلىم مەن عىلىمي دايارلىق كەرەك ەكەنىن ايتادى ۇلى اقىن،حاكىم اباي.

XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا پاتريارحالدى مەشەۋ قازاق قوعامىندا ءومىر ءسۇرىپ،XXI عاسىردىڭ الدىڭعى قاتارلى ويشىل عالىمدارىنىڭ قۇراندى عىلىم ارقىلى ءتۇسىنۋ كەرەك دەگەن تەرەڭ عىلىمي پىكىرلەرىن ولاردان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن ايتقان ۇلى ابايدىڭ جان-جاقتى تەرەڭ بىلىمىنە ەرىكسىز تاڭ قالاسىز.ابايدىڭ 38-قارا سوزىندە ايتىلاتىن:"عىلىم-اللانىڭ ءبىر سيپاتى،ول حاقيقات،وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر",-دەگەن اباي سوزدەرىنىڭ بايىبىنا ءبىز ءالى جەتە الماي ءجۇرمىز.

عىلىم-جاراتۋشى ءبىر اللانىڭ جاراتقاندارىن،ونىڭ سەبەبى مەن ناتيجەسىن زەرتتەۋمەن اينالىسادى.سوندىقتان دا ءبىز اينالا قورشاعان ورتانى عىلىم ارقىلى تۇسىنۋگە تىرىسامىز.بىراق،عالىمدار قورشاعان ورتانى زەرتتەي ءجۇرىپ،زەرتتەۋدى اقيقاتتى ءبىلۋ،جاراتىلىس سىرلارىن ءتۇسىنۋ،جاراتۋشى كۇشتى تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن ىستەپ جۇرگەندەرىن كوپ جاعدايدا وزدەرى دە سەزىپ بىلە بەرمەيدى.سەبەبى،عالىمدار ءوز زەرتتەۋ وبەكتىسىن قورشاعان جاراتىلىستان بولە-جارا جەكە زەرتتەيدى.ولار كوپ جاعدايدا بۇكىل عالامدىق ۇيلەسىمدىلىكتى جەتە ءتۇسىنىپ ەسكەرە بىلمەيدى.

ال،عالامدىق ۇيلەسىمدىلىكتى تەرەڭ دە نازىك تۇسىنگەن اباي:"جاراتۋشى ءبىر اللا بۇكىل عالامدى قانداي قۇدىرەت ۇيلەسىمدىلىكپەن جاراتقان،ەش ادام ۇعىلىنىڭ اقىلى جەتپەيدى",-دەپ تاڭ قالادى(38-قارا ءسوز)ابايدىڭ قازىرگى عالىمداردان باستى ەرەكشەلىگى،ول-بۇكىل عالامدىق ۇيلەسىمدىلىكتى جان-جاقتى تەرەڭ سەزىنە بىلۋىندە.

بارلىق جايدان عىلىمدى جوعارى قويعان اباي،عىلىمنىڭ تۇرلەرىنە كەڭىنەن توقتالىپ،ولاردى جان-جاقتى جۇيەلەمەسە دە، 32-قارا سوزىندە ءبىلىم-عىلىم ۇيرەنگىسى كەلەتىن تالاپكەرلەرگە ءوزىنىڭ اقىل-كەڭەسىن بەرەدى.وقىپ وتىرىپ،32-قارا ءسوزدى جازعان ادامنىڭ عىلىممەن كاسىبي تۇردە اينالىسقانىنا تيتتەي دە كۇمانىڭىز قالمايدى.

ءبىلىم-عىلىم ۇيرەنبەككە تالاپ قىلۋشىلارعا اۋەل بىلمەك كەرەك،-دەپ باستالاتىن [1.174-بەت] ابايدىڭ 32-قارا ءسوزىن قاراپايىم تىلدە قىسقاشا جۇيەلەسەك،اباي بىلاي دەيدى:

ءبىرىنشى-عىلىمدى ايتەۋىر ءبىر كەرەك بولىپ قالار دەگەن ەسەپپەن ۇيرەنبە.ول ءۇشىن عىلىمعا شىن ماحابباتپەن قۇمار بولىپ،ءبىلۋدى انىق ماقسات ەتىپ،بىلمەگەن نارسەڭدى بىلگەننەن كوڭىلىڭ راحات الىپ،ەندى تاعى دا بىلە تۇسسەم ەكەن دەگەن ويدان عىلىمعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك-ماحابباتىڭ جوعارىلاي تۇسەدى.سوندا عانا ءاربىر ەستىگەن،كورگەنىڭدى انىق ۇعىپ،ونى ءوز سۋرەتىمەن ىشكە جايعاستىراسىڭ.كوڭىلىڭ وزگە نارسەدە بولىپ،عىلىمدى وعان سەبەپ قانا قىلماق ءۇشىن ۇيرەنسەڭ،ونداي بىلىمگە كوڭىلدىڭ مەيىرىمى شالا بولادى.شالا مەيىر شالا بايقايدى.

ەكىنشى-عىلىمدى اقيقات ماقساتپەن،بىلمەك ءۇشىن ۇيرەنۋ كەرەك.باحاستىق ياعني باقتالاستىق ءۇشىن ۇيرەنبە.ازىراق باحاستىق ءوزىڭدى ءوزىڭ پىسىقتاۋ ءۇشىن كەرەك تە شىعار.كوبىرەك باحاستىق،باقتالاستىق ادامدى بۇزادى.سەبەبى،باقتالاس ادام-اقيقات ءۇشىن باقتالاس بولمايدى.جەڭبەك ءۇشىن باقتالاس بولادى.ونداي باقتالاستىق كۇنشىلدىكتى زورايتىپ،ادامگەرشىلىكتى ازايتادى.وندايلار عىلىمدى ماقسات ەتپەيدى.باقتالاستىق ياكي اباي تىلىمەن ايتقاندا باحاستىق عىلىم جولىنداعى ادامدارعا جات ەمەس.بىراق وعان بەرىلۋ ادامدى ءوزىمشىل،مەنمەن ەتىپ،ماقتانشاققا اينالدىرادى.ونداي ادامدار وسەكتەن دە،وتىرىكتەن دە،ۇرىس-توبەلەستەن دە بويىن اۋلاق ۇستامايدى.

ءۇشىنشى-اقيقاتىڭمەن،بار بولمىسىڭمەن كوزىڭ جەتسە،ودان ەش ۋاقىتتا باس تارتپا،ولسەڭ ايرىلما.ءوزىڭ كوزىڭ جەتپەگەن نارسەگە وزگەنىڭ كوزىن قالاي جەتكىزبەكسىڭ؟

ءتورتىنشى-ءبىلىم-عىلىمدى كوبەيتۋ ءۇشىن ادام بويىندا ويلاسىپ،پىكىر الىساتىن،ەكىنشى،ول پىكىردى ساقتاپ قورعايتىن ەكى ءتۇرلى قۋاتتى قاسيەت بولۋ كەرەك.بۇلار زورايماي،عىلىم زورايمايدى.

بەسىنشى-اقىلعا كەسەل نارسەلەردەن ساق بولعان ءجون.ەستىگەن نارسەنى ۇمىتپاسقا ءتورت ءتۇرلى سەبەپ بار.

1.كوكىرەگى بايلاۋلى بەرىك بولۋ كەرەك.

2.سول نارسەنى ەستىگەندە يا كورگەندە بىردەمەگە ۇلگى ەتىپ،ۇقساتىپ،بار ىنتامەن ۇعۋ كەرەك.

3.بىرنەشە رەت قايتالاپ،كوڭىلگە بەكىتۋ كەرەك.

4.وي كەسەلدى نارسەلەردەن قاشىق بولۋ كەرەك.ول كەسەلدى نارسەلەر:سالعىرتتىق،ۋايىمسىزدىق،ويىنشى-كۇلكىشىلدىك،يا ءبىر قايعىعا سالىنۋ،بولماسا ءبىر نارسەگە قۇمارلانۋ،بۇل ءتورت نارسە اقىل مەن عىلىمدى توزدىراتىن نارسەلەر.(31-قارا ءسوز) [1.173-174-بەتتەر]

ادام بويىنداعى كەسەلدى نارسەلەردىڭ ەڭ جاعىمسىزى،ابايدىڭ پىكىرىنشە،ول-ۋايىمسىز-سالعىرتتىق.

سالعىرتتىق-قۇدايدىڭ دا،ەلدىڭ دە،ۇلگىنىڭ دە،اقىلدىڭ دا،اردىڭ دا قاس دۇشپانى.ول بار جەردە بۇلار بولمايدى-دەيدى عۇلاما اباي.

التىنشى-عىلىمدى،اقىلدى ساقتايتىن مىنەز دەگەن ساۋىت بار.سول مىنەز بۇزىلماسىن.ول ءۇشىن كورسەقىزارلىق پەن بىرەۋدىڭ ورىنسىز مىنەزىنە،يا سوزىنە نەمەسە كەز-كەلگەن قىزىققا ەرىپ كەتكىش مىنەزدىڭ تۇرلاۋسىزدىعىنان اۋلاق بولعان ءجون.ولاي بولماعان جاعدايدا مىنەزدىڭ بەرىكتىگى بۇزىلادى.ونان سوڭ وقىپ ۇيرەنىپ تە پايدا جوق.مىنەزدە اردى،اقىلدى ساقتارلىق قايراتى بار بولسىن.بۇل اقىل ءۇشىن،ار ءۇشىن بولسىن،-دەپ اياقتايدى حاكىم اباي ءوزىنىڭ 32-قارا ءسوزىن.

مەنىڭشە،عىلىم جولىنا تۇسكەن ءاربىر جاس ابايدىڭ ءدال وسى 32-قارا ءسوزىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ،ءبىلىپ قانا قويماي،ونى ومىرلىك ۇستانىم-كونونىنا اينالدىرۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىن.

اباي  عىلىم ۇيرەنۋشى تالاپكەرلەر ءۇشىن مورالدىق-فيلوسوفيا تۇرعىسىنداعى ادامگەرشىلىك پەن بيىك رۋحاني  قارىم-قاتىناس-ەتيكا ماسەلەسىن باستى ورىنعا شىعارعان."عىلىمسىز احيرەتتە جوق،دۇنيە دە جوق.عىلىمسىز وقىعان ناماز،تۇتقان رۋزا،قىلعان قاج ەشبىر عيبادات ورنىنا بارمايدى",-دەگەن اباي (10-قارا ءسوز)[1.144-145 بەت] ءبىلىم مەن عىلىمدى جان-تانىمەن،جانتالاس قيمىل ۇستىندەگى وي ارپالىسىمەن ناسيحاتتادى.نەگە؟ سەبەبى،ەندىگى زامان ءبىلىم مەن عىلىم زامانى ەكەنىن،ءبىلىم-عىلىم كىمنىڭ قولىندا بولسا،باق تا،بەرەكە دە،بيلىك تە سونىڭ قولىندا بولاتىنىن اباي باسقالاردان تەز بولجادى،تەرەڭ ءتۇسىندى.سوندىقتان دا ول ءبىلىم مەن عىلىمدى بار بولمىسىمەن،جان-تانىمەن ناسيحاتتادى ءھام ونى بار جايدان بيىك قويدى.

وسى ورايدا ابايتانۋدىڭ نەگىزىن سالۋشى،ۇلى عالىم م.و.اۋەزوۆتىڭ 1927-31 جىلدارى جازعان ابايدىڭ تۇڭعىش عىلىمي ءومىربايانىندا جازىپ قالدىرعان اباي ءومىرىنىڭ ءبىر دەرەگى ەسىمىزگە ءتۇسىپ وتىر.

قۇنانباي ابايعا ءۇش ءتۇرلى سىن ايتادى.ءبىرىنشىسى،جۇرتتىڭ بارىمەن كۇلىپ سويلەسەسىڭ،جايداق سۋ سياقتىسىڭ ،ەكىنشى،كورىنگەنمەن جاقىن بولاسىڭ،كىسى تالعامايسىڭ،ءۇشىنشى ورىسشىلسىڭ،ورىستىڭ دۇشپاندىعىن ۇمىتاسىڭ دەيدى.اباي قۇنانباي تاراپىنان وزىنە ايتىلعان وسى ءۇش سىننىڭ ۇشەۋىنە دە ۇتىمدى جاۋاپ قايتارا كەلە،ورىسشىلسىڭ دەگەنگە:"زامان ورىستىكى،ول-جەڭگەن،ءبىز-جەڭىلگەن ەلمىز.ەندىگى كۇندە الىساتىن دۇشپانىنىڭ ايلاسى مەن ءادىسىن بىلمەسەڭ،الىسقا شىعۋدان ماعىنا جوق.مەن ورىستىڭ ءوزىن سۇيمەسەم دە،ونەرى مەن ەبىنەن ۇلگى الۋعا كەرەك ",-دەپتى.[4.123-بەت] ابايدىڭ بۇل سوزىنەن بولاشاق ۇلى اقىننىڭ حالىقتى ونەر-بىلىمگە،اعارتۋشىلىققا شاقىرعان ءويلارىنىڭ"تۇپ تەمىرقازىعىن"اڭعارامىز.

ءيا،ورىس ءبىزدى جەڭسە قۋاتتى مەملەكەتتىلىگى مەن وت قارۋى ارقىلى،سول وت قارۋدى جاساپ شىعارعان ونەرى مەن ءبىلىمى،عىلىمى ارقىلى جەڭدى.جەڭگەن جاۋدىڭ ءتاسىلى بولعان ونەر-عىلىمىن ۇيرەنىپ،سولاردىڭ وزىنە قارسى قولدانۋ،بۇل-جەڭىلگەن ەلدىڭ باسقىنشى جاۋعا قولدانار جالعىز ءادىسى.اباي بۇل جەردە دۇنيەجۇزىندەگى وتارلانعان ەلدىڭ،وتارشىل جاۋلارىنا قولدانار جالعىز تاسىلىنە جۇگىنىپ وتىر.اباي سول ءداۋىردىڭ گەو-ساياسي جاعدايىن دا،ورىس يمپەرياسىنىڭ وتارشىل ساياساتىن دا تەرەڭ ءتۇسىندى.تۇسىنبەسە:

وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن

ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ،-دەپ ايتار ما ەدى.

ءبىلىمدى ەل ەشكىمگە دە قۇل بولمايدى.وسى قاعيدانى تەرەڭ تۇسىنگەن اباي،حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن كوتەرە وتىرىپ،قابىرعالى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋ ماقساتىندا،ءوز شىعارماشىلىعىنداعى باستى ورىندى ءبىلىم مەن عىلىمعا بەردى.حالقىنا وسيەت ايتىپ،ۇلگى-ونەگە تاراتقان اباي،عىلىم جايىن ءسوز ەتكەندە دە قۇرعاق ديداكتيكاعا بارعان جوق.جالپى،اباي شىعارماشىلىعىندا ۇيرەتۋ،اقىل ايتۋ(زەرتسالو)بىر سوزبەن ايتقاندا ديداكتيكا از،تىپتەن جوققا ءتان.

ابايدىڭ عىلىم تۋرالى جازىلعان ولەڭدەرىن ويلاعاندا،ءبىزدىڭ نازارىمىزعا ەڭ الدىمەن ىلىگەتىنى 1882-1885 جىلدارى جازىلعان "جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم"ولەڭى مەن 1886 جىلى جازىلعان "ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر" جانە "عىلىم تاپپاي ماقتانبا" ولەڭدەرى.

ابايدىڭ "جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم" ولەڭىندە قىمبات ۋاقىتىن بوسقا وتكىزىپ،عىلىم وقۋعا كەشىككەن اقىننىڭ وزەكتى ورتەگەن وكىنىشى مەن مۇڭىندا ەللەگيا سارىنى باسىم.سول داۋىردەگى قازاق قوعامىنداعى ءوز ورنى مەن باعاسىن جاقسى بىلگەن اقىن:

ءوزىم دە باسقا شاۋىپ،توسكە ورلەدىم،

قازاقتا قارا سوزە دەس بەرمەدىم،-دەي وتىرىپ،حالقى ءۇشىن ەتكەن ەڭبەك،توككەن تەردىڭ زايا كەتكەنىن وكىنىشكە تولى نالامەن ەسىنە الادى.وقۋعا بالاسىن لاۋازىمدى قىزمەت ءۇشىن ەمەس،ادامنىڭ وي-ءورىسى مەن ادامگەرشىلىگىن كەڭەيتەر ءبىلىم ءۇشىن بەرگەنىن ايتقان اقىن ءوزىنىڭ كىم بولعانىنا توقتالىپ وتسە دە،اۆتوردىڭ ايتقىسى كەلگەن نەگىزگى ويى،ول-عىلىمدى ناسيحاتتاۋ ەكەنى كوزى قاراقتى وقۋشىعا ايقىن كورىنىپ تۇر."جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم" ولەڭىندە ءوزى دە ءبىرتالاي وقىپ،جان-جاقتى ءوسىپ،وتكەن ومىرىنە ويلانا قاراپ،ونى قاتتى سىناپ،مىنەپ وتكەن ويشىل اقىندى كورەمىز.

تەگىندە،ابايدىڭ 1882-1885,1886 جىلدارى جازىلعان ولەڭدەر مازمۇنىنا تەرەڭدەپ بارىپ،بارلاي قاراساق،اقىن ءوز ولەڭدەرىندە بيىك ادامگەرشىلىككە،سەزىمنىڭ تەرەڭدىگىنە،دۇنيە-كوزقاراستىڭ كەڭدىگىنە قاراي بۇرىلادى.ول مىنادان ۇيرەن دەپ حالقىن ونەر-بىلىمگە شاقىردى،مىنادان جيرەنۋ كەرەك دەپ،ءوز قوعامىنىڭ كەسەلدى جاقتارىن اشكەرەلەدى.

ابايدىڭ 1880 جىلدارى جازىلعان ء"بىر داۋرەن كەمدى كۇنگە بوزبالالىق","عىلىم تاپپاي ماقتانبا","ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر","سابىرسىز،ارسىز،ەرىنشەك","پاتشا قۇداي سىيىندىم","جىگىتتەر،ويىن ارزان،كۇلكى قىمبات","ولەڭ-ءسوزدىڭ پاتشاسى،ءسوز ساراسى",ت.ب. ولەڭدەرى تەك قانا جاقسى تاربيەگە باعىتتالىپ،جاستاردى ۇلگىلى ونەگەگە شاقىرادى.

ايتا كەتەتىن ءبىر ءسوز،اباي ەش ۋاقىتتا ءبىلىم مەن تاربيەنى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ الىپ،جەكە قاراستىرماعان.جاقسى تاربيە ءبىلىم ارقىلى كەلەدى،-دەپ ەسەپتەگەن اباي،ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ادام ومىرىندەگى ورنىن وتە تەرەڭ ءتۇسىندى.ول عىلىم مەن ءبىلىمدى تاربيەمەن ۇشتاستىرا قاراستىرىپ،ادامگەرشىلىك نەگىزى-ءبىلىم مەن عىلىم،-دەگەن وتە كۇردەلى وي ۇستانىمدا بولدى.ءوز شىعارماشىلىعىندا ءبىلىم مەن عىلىمدى باستى ورىنعا شىعارعان اباي بار كۇش-جىگەرىن حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن كوتەرۋگە جۇمسادى.وسى ورايدا ەسكە ءتۇسىپ وتىر.بەلگىلى اقىن،قوعام قايراتكەرى مۇحتار شاحانوۆ اقپارات قۇرالدارىنىڭ بىرىنە بەرگەن سۇحباتىندا كۇرەسكەرلىك رۋحى ءۇشىن ماحامبەتتى ابايدان جوعارى قويامىن دەدى.اقىندىعى مەن ازاماتتىق كوزقاراسىن قانشا جەردەن سىيلاسام دا،مۇحتار اعانىڭ بۇل پىكىرىمەن كەلىسە المايمىن.ءۇستىرت ايتىلعان پىكىر.بىرىنشىدەن،قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلىلارى جۇسىپبەك پەن بەيىمبەتتى،ساكەن مەن ماعجاندى،ەندى كەلىپ اباي مەن ماحامبەتتى ءبىر-بىرىمەن سالىستىرۋدى قويۋ كەرەك.ودان ەشكىم دە ۇتپايدى.تەك ادەبيەتىمىز عانا ويسىراي ۇتىلادى.ءبىز قازىر بىرىمىزبەن ءبىرىمىز قىزىل كەڭىردەك بولىپ،قانشا جەردەن ايتساق تا،جوعارىدا اتى اتالعان ءبىزدىڭ كلاسسيكتەرىمىز ارقايسىسى ءوز ورنىندا ۇلى.ەگەر ءبىز سولاردىڭ بىرەۋىن قازاق ادەبيەتى تاريحىنان الىپ تاستاساق،الىپ تاستالىنعان ادامنىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ورنى ۇڭىرەيىپ تۇرارى انىق.

1836-38 جىلدارى بوكەي ورداسىنىڭ حانى جاڭگىرگە قارسى "اعاتاي-بەرىش ۇرانىم",-دەپ،يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان كوتەرىلىستىڭ ءمان-جايى قازاقستان تاريحىنان بەلگىلى.كەز-كەلگەن كوتەرىلىستىڭ ماقساتى مەن سەبەبى بولادى.كوتەرىلىستىڭ سەبەبى-جەر،جەر تاپشىلىعى جانە ءتۇرلى الىم-سالىقتار مەن الەۋمەتتىك اۋىر جاعدايلار.

ال،كوتەرىلىستىڭ ماقساتىن "قارا قازان سارى بالانىڭ قامى ءۇشىن",- دەگەن ماحامبەت:

ەدىلدىڭ بويى ەن-توعاي

ەل قوندىرسام دەپ ەدىم.

جاعالاي جاتقان سول ەلگە

مال تولتىرسام دەپ ەدىم،-دەپ،ءبىر-اق اۋىز سوزبەن تۇيىندەگەن.يساتاي-ماحامبەت باستاعان كوتەرىلىس تاس-تالقان بولىپ جەڭىلدى.يساتاي سوعىستا قازا تاپتى. كوتەرىلىستەن سوڭ بوي تاسالاپ جۇرگەن ماحامبەتتىڭ باسىن بەرىلەتىن سىياقى اقشاسى ءۇشىن ءوز قانداس باۋىرلارى بايماعامبەت سۇلتانعا تارتۋ ەتتى.

مويىنداۋعا ءتيىستىمىز،بۇل-ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ قارا ءجۇزدى ازالى بەتتەرىنىڭ ءبىرى.ماحامبەتتىڭ ءوز قانداس باۋىرلارى بولمايتىن ءبىر سىياقى اقشا ءۇشىن قانشەلەك جاۋىزدىققا نە ءۇشىن باردى؟الدە ولار ماحامبەتتىڭ كىم ەكەنىن بىلمەدى مە؟بىلدى.بىلە تۇرا باردى.نەگە؟ بىرىنشىدەن،ماحامبەتتىڭ باسىنا سۇلتان بايماعامبەت ايشۋاقۇلىنىڭ تىككەن قوماقتى سىياقى اقشاسى ءۇشىن.سەبەبى،قاي زاماندا دا سانانى تۇرمىس بيلەگەن.ەكىنشىدەن،زەرتتەۋشىلەردىڭ جازۋىنا قاراعاندا ماحامبەتتىڭ باسىن العان قاندىقول قاراقشىلاردىڭ جالپى جيىنى ءتۇرلى رۋلاردان جينالعان 15-20 شاقتى ادام بولعان سەكىلدى.ولاردىڭ ارقايسىسى ماحامبەتكە ءوز رۋىنىڭ كوزقاراسىمەن كەلدى.ولار ءۇشىن ماحامبەت-ء"تۇبى شيكى بەرىش،قىزىلباس"قۇلمالىنىڭ نەمەرەسى عانا.بار بولعانى سول.ولار ءدال وسىلاي ويلادى.سەبەبى،ولار وزدەرى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان فەودالدىق-پاتريارحالدىق قوعامنىڭ ءتول پەرزەنتتەرى ەدى.ساناسى ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلمەگەن ادامدار بار ماسەلەگە وزدەرىنىڭ رۋلىق كوزقاراسىمەن قارايدى.شىندىق سول:"اعاتاي-بەرىش ۇرانىم",-دەپ،ءوز رۋىنىڭ ۇرانىن كوتەرىپ،كەيىننەن:

ون ەكى اتا بايۇلى

تىزگىن بەرسە قولىما

زاۋلار ەدىم ءبىر كوشكە،-دەپ،ارمانداعان ماحامبەت وزگە رۋلاردى نەگە سوڭىنان ەرتە المادى؟سەبەبى،ۇلتتىق ساناسى ويانباعان،ارقايسىسى ءوز رۋىنىڭ مۇددە دەڭگەيىندە عانا ويلايتىن سول كەزەڭدەگى وزگە رۋلاردى،جايىقتىڭ ارعى بەتىندەگى جاڭعىر حانعا قارايتىن بەرىش رۋىنىڭ كوكەيتەستى ماسەلەلەرى قىزىقتىرعان جوق.ويلاندىرمادى دا.بۇل ءبىر.ەكىنشىدەن،وزگە رۋلار دا ماحامبەتكە ء"تۇبى شيكى قىزىلباس"دەپ قارادى.ءدال وسىلاي بولعانى تاريحي شىندىق.وسى تاريحي شىندىقتى ماحامبەت ءومىرىن زەرتتەۋشىلەردىڭ بارلىعى بىردەي ءبىر اۋىزدان اتاپ وتەدى.وسىنى بىلگەن ماحامبەت ولاردى كوتەرىلىسكە شاقىرعانىمەن،ۇگىتتەگەن جوق.قولىنان كەلمەيتىنىن ءبىلدى مە،ولاردىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتۋعا تىرىسپادى دا.يساتاي-ماحامبەت كوتەرىلىسىنىڭ جەڭىلىسى،ول-ساناسى ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلمەگەن بۇكىل قازاق حالقىنىڭ جەڭىلىسى.اقيقاتىنا كەلگەندە،يساتاي-ماحامبەت كوتەرىلىسى-بەرىش رۋىنىڭ جاڭگىر حانعا قارسى كوتەرىلىسى ەدى.

كۇرەسكەر اتانۋ ءۇشىن حالىقتى كوتەرىلىسكە ۇندەۋ شارت ەمەس.كۇرەسكەرلىكتىڭ باستى شارتى،ول-حالقىنىڭ رۋحاني ساناسىن وياتۋ.سان عاسىرلار جيناعان رۋحاني بايلىعى-رۋحى ويانعان حالىق قانا ۇلت دارەجەسىنە كوتەرىلە الادى.ال،حالىقتىڭ رۋحىن ساناۋلى عانا فاكتورلار وياتارى انىق.سول فاكتورلاردىڭ ءبىرى-ۇلت مۇددەسىن تۋ ەتىپ كوتەرگەن سول ۇلتتان شىققان ۇلىلاردىڭ ءسوزى.

ماحامبەت ءسوز جوق ۇلى اقىن،بىراق ونىڭ پوەزياسىندا ۇلتتىق سانانى وياتاتىنداي "قازاق","قازاعىم" دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى كەزدەستىرە المايسىز.ول ءۇشىن مەن اقىندى كىنالاۋدان اۋلاقپىن.مۇمكىن وعان سول كەزەڭدەگى قازاق قاۋىمى ءومىر سۇرگەن فەودالدىق-پاتريارحالدىق قوعام كىنالى بولار.

ماحامبەتتىڭ ابايدان جاسى ۇلكەن بولعانىمەن،زامانى ءبىر ەدى.ولار ءومىر سۇرگەن سول كەزەڭدەگى رۋلىق-پاتريارحالدىق قوعامدا ۇلتتىق سانادان گورى رۋلىق ساناسى باسىم ءتۇرلى رۋلاردان قۇرالعان قازاق حالقى،تۇتاس ءبىر ۇلت دارەجەسىنە كوتەرىلە قويعان جوق بولاتىن.وسى تۇرعىدان كەلگەندە،قازاق حالقىن العاش رەت،ەڭ ءبىرىنشى بولىپ،"قالىڭ ەلىم قازاعىم",-دەپ اتاي وتىرىپ،سانالى تۇردە قازاق حالقىنا تۇتاس ءبىر ۇلت رەتىندە قاراعان تۇڭعىش ۇلت اقىنى اباي بولعانىن ءبىز ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.حالقىن سان عاسىرلىق ۇيقىسىنان وياتىپ،ولاردى ۇلتتىق تۇتاستىققا شاقىرۋ تۇرعىسىنا كەلگەندە،اباي ناعىز كۇرەسكەر اقىن.حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن كوتەرۋ جولىنداعى كۇرەسكەرلىك جولىنان اباي ءومىر بويى اينىعان جوق.ابايدى باسقا اقىنداردان ءبولىپ الىپ،ەرەكشەلەپ،وقشاۋ بيىككە كوتەرىپ تۇرعان دا ونىڭ ءدال وسى كۇرەسكەرلىك رۋحى.

سول داۋىردە،قازاق حالقىنا ءبىر ۇلت رەتىندە قاراۋ كەرەك دەگەن  ساپالى وي ابايدان وزگە قازاق اقىندارىنا ورالا قويماعان كەز.وزىنە دەيىنگى رۋلىق ساناداعى اقىنداردان ابايدىڭ ەڭ نەگىزگى باستى ايىرماشلىعى سول،ول-قازاق حالقىنا تۇتاس ءبىر ۇلت رەتىندە قارادى.اباي قازاق حالقىن ۇلتتىق تۇتاستىق پەن بىرلىككە شاقىرعان،ونىڭ نامىسى مەن رۋحىن بيىك ماقساتتى ساپالى وي تۇعىرىنا كوتەرگەن تۇڭعىش قازاق اقىنى بولدى.قوعامدىق دامۋدىڭ قاي ساتىسىندا بولسا دا ەرەكشە قۇبىلىس بولىپ سانالاتىن ۇلتتىق سانا-ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى سىناي الۋ دارەجەسىمەن ولشەنەدى.سوندىقتان دا اقىن اباي،حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسى مەن نامىسىن كوتەرۋ ماقساتىندا ءوز ۇلتىن،قازاق حالقىن ولشەۋسىز مىنەدى،اياماي سىنادى.

بۇل-ءوز ۇلتىن شەكسىز سۇيگەن دانىشپان ۇلىلاردىڭ ءوز حالقىن بيىك مورالدىق ادامگەرشىلىككە،سانالى وي،ساپالى تاربيەگە جەتكىزۋدەگى بىردەن ءبىر قولدانار ءادىسى ەدى.اباي دا وسى ادەىسكە جۇگىندى.ول ءوز حالقىن،ءوز ۇلتىن شەكسىز سۇيگەندىكتەن دە وسىلاي ەتۋگە ءماجبۇر بولدى.

ءبىلىمدى،رۋحاني دۇنيەسى باي حالىق قانا قوعامدىق دامۋدىڭ بيىك ساتىسىنا كوتەرىلمەك.وسى قاعيدانى بەرىك ۇستانعان اباي 1880 جىلدارى جازىلعان ولەڭدەرىندە رۋحاني دۇنيەنىڭ قاينار كوزى-ءبىلىم،عىلىمدى ءسوز ەتىپ،ادامگەرشىلىك پەن اقىل،ار-ۇيات ياعني ادام بويىنداعى رۋحاني بايلىقتى باستى ورىنعا شىعاردى.بۇل جىلدارى اباي ءارى جازىپ،ءارى تەرەڭدەي وقي تۇسەدى.الەۋمەتىن تەرەڭ تانىپ،ازاماتتىق يدەياسى جان-جاقتى وسكەن ءبىلىمدى اقىن،ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامدى ءار قىرىنان تاني ءتۇسىپ،جاڭا ۇلگىدەگى اقىن بولىپ قالىپتاسا باستايدى.

ابايدىڭ وسى كەزەڭدە ياعني 1886 جىلى جازعان "ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر" ولەڭىنىڭ وزەگىندە شىنايى تاريحي شىندىق جاتىر.ولەڭدە الەۋمەتىن تەرەڭ تانىعان اقىننىڭ ءوز قوعامىنىڭ وقىعاندارىنا دەگەن سىني كوزقاراسى جان-جاقتى تەرەڭنەن اشىلعان.XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءوزىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن ودان ارى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن رەسەي يمپەرياسى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن ءتىلماش-اۋدارماشىلار مەن ۇساق پاتشالىق شەنەۋنىكتەر دايارلايتىن مەكتەپ اشقانى بەلگىلى.ولاردى قازىنا ەسەبىنەن ينتەرناتتا جاتقىزىپ،وقىتقانى دا راس.ابايدىڭ "ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر" ولەڭى سول العاشقى ورىس وقۋىندا وقىپ جۇرگەن قازاق بالالارىنا ارنالادى.

ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر،

تالاي قازاق بالاسى،-دەپ باستالاتىن ولىڭىندە اباي ،"شاريعاتى ءشالا"بىلىمسىز دە توعىشار قازاق وقىعاندارىنىڭ ورىستىڭ ءتىلى مەن جازۋىن  بىلىپ،"پروششەنيە-ارىز" جازۋعا عانا شاماسى جەتەتىن شالا وقۋىن:

پروششەنيە جازۋعا

تىرىسار كەلسە شاماسى،-دەپ ءاجۋالاي مىسقىلدايدى.شاريعاتى دا،وقۋى دا،ءبىلىمى دە شالا وقۋشىلاردى:

ويىندا جوق ءبىرىنىڭ،

سالتىكوۆ پەن تولستوي.

يا ءتىلماش،يا ادۆوكات

بولسام دەگەن بارىندە وي،-دەپ قاتتى سىناعان اقىن،وقۋدى قىزمەت ءۇشىن وقىما،سالتىكوۆ،تولستوي سەكىلدى ويشىلداردىڭ ەڭبەگىن وقىپ ءبىل،سولاردان ۇيرەن،حالقىڭا پانا بول،ەلىڭە پايداڭ ءتيسىن،سول ءۇشىن وقى،-دەيدى.

ابايدىڭ "ينتەرناتتا وقىپ جۇر"ولەڭىندە العاشقى قازاق وقىعاندارىنىڭ جيىنتىق بەينەسى شىنايى تۇرعىدا ادەمى سۋرەتەلگەن.كومەككە ءزارۋ حالقى مەن ەلىنە جانى اشىماس بەزبۇيرەككە اينالعان ولار،مانساپقور ءارى قۇلقىننىڭ قۇلى ىنساپسىز.ولەڭدى وقىپ بولعان سوڭ،قازاق وقىعاندارىنىڭ ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان وسىنشاما قۇلدىراۋىنا ولاردىڭ عىلىمنان حابارسىز بىلىمسىزدىگى سەبەپكەر،-دەگەن ءتۇيىندى ويعا وقۋشى ەرىكسىز بايلام جاسايدى.ابايدىڭ دانىشپاندىعى سوندا،ول-ادام بويىنداعى جاعىمسىز قاسيەتتەردىڭ بارلىعىنىڭ باستاۋىندا بىلىمسىزدىك تۇر دەگەن استارلى ويدى اقىندىق تۇيسىكپەن عاجايىپ تۇردە بەينەلەپ جەتكىزگەن.

قازاق وقىعاندارىنىڭ بويىنداعى جاعىمسىز قاسيەتتەردى سانامالاپ كورسەتكەن ابايدىڭ "ينتەرناتتا وقىپ جۇر"ولەڭىنىڭ جازىلعان ۋاقىتىنان بەرى تۋرا 133 جىل ۋاقىت ءوتىپتى.سودان بەرى قازاق وقىعاندارىنىڭ بويىنداعى اباي سىناعان جامان قاسيەتتەردەن نە وزگەردى؟ەشنارسە دە!

ءيا،"جاڭا جىلدىڭ باسى" بولعان جاڭا تولقىن،جاقسى لەپ جان-جاقتى ءبىلىم يەلەرى،ۇلتىن جان-تانىمەن ءسۇيىپ،تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدى ارمانداعان ،سول جولعا ءومىرىن ارناپ،باسىن بايگەگە تىككەن،شىن مانىندەگى ۇلت زيالىلارى"الاش ارىستارىن"قىزىل تەررور قان-قاساپ قىرعىنعا ۇشىراتقان سوڭ،قايماعىنان ايىرىلعان سۇتتەي بولىپ،ءبىلىمدىمىز،وقىعانبىز دەيتىن كەيىنگى تولقىن ۇلتشىلدىق،ەلشىلدىك تۇرعىداعى بار قاسيەتىنەن ايىرىلىپ،قۇلدىق سانانىڭ تاز كەپەشىن قايتا كيگەنى ەشكىمگە دە جاسىرىن سىر ەمەس.بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ ىشىنە اۋىر سىر بۇككەن،ەڭ قارالى بەتتەرى.

اللاعا سانسىز العىس،مىڭ شۇكىر!اتا-بابامىز عاسىرلار بويى ارمانداعان تاۋەلسىز ەل بولدىق!بوداندىق،قۇلدىق قامىتتان قۇتىلعان سوڭ،ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمنىڭ ۇلتشىلدىق قاسيەتتەرى مولايا ءتۇسىپ، ەلشىلدىك سەزىمى جوعارىلاۋعا ءتيىس ەدى عوي.مىنە،پارادوكس!بىزدە ءبارى كەرىسىنشە بولىپ شىقتى.سول باياعى اباي زامانىنداعى رۋحسىزدىق،مانساپقورلىق،اشكوزدى ىنساپسىزدىق،مانساپ جولىندا ەشنارسەدەن تايىنبايتىن "تۋفلي جالاعىش"جاعىمپازدىق قاز-قالپىندا ساقتالىپ،سول كۇيىندە ءمىز باقپاي تۇر.قازاق وقىعاندارى ءۇشىن اباي زامانىنان بەرى ەشنارسە وزگەرمەگەن سەكىلدى.اباي زامانىنداعى وقىعاندار ء"تىلماش","ادۆوكات" بولۋدى ارمانداسا،بۇل كۇندەگى قازاق وقىعان زيالىلارىنىڭ ارمان اۋقىمى ءوسىپ "اكىم" نە "دەپۋتات" بولعىسى كەلەدى.بار ايىرماشىلىق وسى عانا!ۇلتتىق مۇددەنى باستى ورىنعا شىعارۋعا ءتيىس زيالى قاۋىم جالتاق ءارى قورقاقولار ۇلت الدىنداعى ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنەر ەمەس.اقىلدى،وقىمىستى بولعاندىقتان بولار،قاراپايىم حالىق بار ءۇمىتىن ءوزىنىڭ وقىعان زيالى قاۋىمىنا ارتادى.دەنە ەڭبەگىمەن ەمەس،وي ەڭبەگىمەن ءومىر ءسۇرىپ،جاقسى،جايلى ومىرگە ەرەكشە قۇشتار زيالى قاۋىم تابيعاتىندا وتە قورقاق.سوندىقتان دا بولار،ولاردىڭ ىشىنىندە باتىلى جەتىپ،ۇلتتىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن قورىقپاي ايتاتىن قايراتكەرلەر وتە سيرەك كەزدەسەدى.مەنىڭ بۇل سوزىمە"جاپپارقۇلدانىپ"باس شۇلعىپ،پرەزيدەنتتىڭ قولىن ءسۇيىپ،ونى پايعامبارعا تەڭەيتىن "نۇروتانشىل" زيالىلار تولىق دالەل.

حاكىم اباي:
ءۇش-اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتى
ىستىق قايرات،نۇرلى اقىل،جىلى جۇرەك،- دەيدى.

زيالى قاۋىمدا نۇرلى اقىل،جىلى جۇرەك بار شىعار،بىراق،بويىندا"ىستىق قايرات" بولماعاندىقتان بولار، ولار ء"الىپتىڭ ارتىن باققىش" ەكىجۇزدى قورقاق.ادام بويىنداعى كۇللى ءنارسىز،جامان قاسيەتتەردىڭ ءتۇپ نەگىزىندە قورقاقتىق تۇر.

ال،ءبىزدىڭ ەكىجۇزدى زيالى قاۋىم،ءوزىنىڭ قورقاقتىعىن اقىلدى دا جىلتىر سوزىمەن بۇركەمەلەگىسى كەلەدى.ولاردىڭ بۇل قىلىعى باسىن قۇمعا جاسىرعانىمەن،ارتى دوڭكەيىپ كورىنىپ تۇراتىن تۇيەقۇستىڭ بەينەسىن ەلەستەتەدى.قازاق حالقىنىڭ ۇلى تراگەدياسى سوندا،ءبىزدىڭ ءالى كۇنگە ۇلتتىق سانامىز قالىپتاسقان جوق! نەگە؟ بۇعان كىم كىنالى؟ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ سۇراق كوپ،جاۋاپ جوق!

قازىر ويلايمىن،اباي عايىپتان ءتىرىلىپ ورتامىزعا كەلسە،ۇلتتىق ساناسى ويانباعان بەيشارا حالدەگى ۇرپاعى مەن قۇلقىنىنان باسقا ەشنارسە ويلامايتىن ماڭگۇرتتەنگەن زيالى قاۋىمىن كورىپ،قايتادان ءتىل تارتپاي ءولىپ كەتەتىن شىعار.

قاشان بالا عىلىم،ءبىلىمدى ماحاباتپەن كوكسەرلىك بولسا،سوندا عانا ونىڭ ادام اتى بولادى،-دەگەن (38-قارا ءسوز) اباي ىلىمىنە سۇيەنسەك:ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسى-ادامگەرشىلىگى مەن اقىلىنىڭ،سابىرى مەن قايراتىنىڭ،مەيىرىمى مەن ادىلەتىنىڭ رۋحاني قاينار كوزى-ءبىلىم مەن عىلىم.ءبىلىمى مەن عىلىمى جوق نەمەسە ءبىلىم-عىلىمى شالا ادام رۋحاني داعدارىسقا تەز ۇشىرارى حاق.ونىڭ ارعى جاعىندا-ادامي ازعىندىق تۇر.

نەگىزگى دەنى كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قالىپتاسقان بۇگىنگى قازاق زيالىلارىن ءبىلىم مەن عىلىمنان  حابارسىز ەدى دەپ ايتا المايمىز.ولاي بولسا،ولار نەگە وسىنداي بەيشارا حالگە ءتۇستى؟

ونىڭ نەگىزگى سەبەبى مىناۋ:ۇلتىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان ۇلت زيالىلارى كەڭەستىك "قىزىل قىرعىننىڭ" قۇربانى  بولىپ،"حالىق جاۋى"دەگەن جالامەن اتىلىپ كەتتى.كەيىنگىلەرگە ۇلگى جوق.حالىق كىمدى تىڭداپ،كىمنەن ۇلگى الارىن بىلمەدى.ۇلتتىق ساناسى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن قازاق حالقى،ۇلت زيالىلارىنان ايىرىلعان سوڭ،سەڭ سوققان بالىقتاي ماڭگىرىپ قالدى.سول كەزەڭدە "ۇلتتار دوستىعى" دەگەن جەلەۋمەن،ورىس ءتىلىن نەعۇرلىم تەزىرەك بىلسەك،سوعۇرلىم كوممۋنيزمگە ەرتەرەك جەتەمىز دەگەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ وتارشىل ساياساتىن بۇركەمەلەيتىن جالعان يدەولوگياسىنا،وتارلىق ەزگىدە ۇزاق ۋاقىت بولىپ،ۇلتتىق ساناسى قالىپتاسپاعاندىقتان بولار،باسقالارعا قاراعاندا قازاقتىڭ وقىعان زيالىلارى تەز بەيىمدەلدى.بىراق،وسى "بەيىمدەلگىش" قازاق وقىعاندارىنىڭ كوبى ءبىلىمدى ءھام عىلىمدى "عالىم"ادامدار ەدى.وندا سەبەپ نەدە؟ الدە،ادامنىڭ كۇللى جاقسى مىنەزىنىڭ باستاۋىندا ءبىلىم مەن عىلىم تۇر،-دەگەن حاكىم اباي قاتەلەستى مە؟ جوق، اباي قاتەلەسپەپتى.

حاكىم اباي ءوزىنىڭ 32-قاراسوزىندە:"عىلىمدى ۇيرەنگەندە،اقيقات ماقساتپەن بىلمەۋ ءۇشىن ۇيرەنبەك كەرەك.ەگەر ءدىن كوڭىلىڭ وزگە نارسەدە بولسا،ءبىلىم-عىلىمدى سوعان سەبەپ قانا قىلماق ءۇشىن ۇيرەنسەڭ،ونداي بىلىمگە كوڭىلىڭنىڭ مەيىرىمى اسىراپ العان شەشەڭنىڭ مەيىرىمى سەكىلدى بولادى.ادام كوڭىلى شىن مەيىرلەنسە،ءبىلىم-عىلىمنىڭ ءوزى دە مەيىرلەنەدى،تەزىرەك قولعا تۇسەدى.شالا مەيىر شالا بايقايدى",-دەيدى.[2.174-بەت]

ءبىزدىڭ قازاق وقىعاندارىنىڭ كوبىسى دەرلىك عىلىمدى اقيقات ماقساتپەن بىلمەك ءۇشىن ۇيرەنگەن جوق.ولاردىڭ شىن كوڭىلى وزگە نارسەدە بولدى.ول-قىزمەت پەن مانساپ ەدى.

بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم
قىزمەت قىلسىن،شەن السىن،دەپ بەرمەدىم،- دەگەن اباي،قىزمەت،مانساپ ءۇشىن وقىما دەسە،ءبىزدىڭ قازاق وقىعاندارى كەرىسىنشە،قىزمەت ءۇشىن وقىپ، “... ءبىلىم-عىلىمدى وعان سەبەپ قانا قىلماق ءۇشىن”[2.174-بەت] (اباي.32-قاراسوز) لاۋازىمدى بيىك قىزمەتتەرگە قول جەتكىزۋ ماقساتىندا ءبىلىم-عىلىمدى باسپالداق رەتىندە پايدالاندى.شالا عىلىم شالا بايىتادى،شالا بايقايدى.ناتيجەسىندە رۋحاني دۇنيەسى وتە كەدەي، قۇلقىنىنان وزگە ويى جوق،ۇلتىنا جانى اشىمايتىن اشكوز،ىنساپسىز "شالا زيالىلار" قازاق قاۋىمىندا قاپتاپ كەتتى.ولار اباي شەنەگەن،اباي زامانىنداعى وقىعاندارىنىڭ قاتارىنا اداسىپ بارىپ،وسىلاي قوسىلدى.احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1913 جىلى ايتقان:"الاشقا اتى شىققان ادامدار!كوسەمدىكتەرىڭدى اداسپاي،ءتۇزۋ ىستەڭدەر.سەندەر اداسساڭدار، ارتتارىڭنان ەرگەن الاش اداسادى.ارتتارىڭنان ەرگەندەردىڭ وبال-ساۋابىنا سەندەر قالاسىڭدار",-دەگەن جانايعايىنا وقىعان زيالى قاۋىم قۇلاق اسپادى.[5.208-بەت] بايىبىنا تەرەڭدەپ بارا المادى.اتى شىققان وقىعاندار اداسقان سوڭ،سوڭىنان ەرگەن بۇكىل حالىق،ءبارىمىز اداستىق.ەگەر،ءبىز اباي ىلىمىمەن ەرتەرەك تانىس بولىپ،تەرەڭىرەك بىلگەنىمىزدە،بالكىم وسى كۇندە ۇلتتىق ساناسى قالىپتاسقان،ىرگەلى ەلدەردىڭ قاتارىندا بولار ما ەدىك،كىم ءبىلسىن؟

قىزمەتقۇمار دەگەننەن شىعادى،اتاقتى ءسوز زەرگەرى،قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ بەيىمبەت مايلين،بي اعاڭ تۋرالى  ەستەلىگىندە: "بەيىمبەت جينالىسقا دا پرەزيدۋم سايلانىپ بولعان سوڭ كىرەدى ەكەن.ونداعىسى جينالىستا باسقارۋعا سايلانىپ قالام با دەپ قورقادى.بىردەمەگە باستىق بولۋعا جولاماۋ بەيىمبەتتىڭ ەرەكشە مىنەزى ەدى.وزگەمىز وندايدان قاشىپ كورگەن ەمەسپىز",-دەپ ەسكە الادى عابيت اعامىز بەيىمبەت ءمايليندى ءوز ەستەلىگىندە.[6.12-بەت]

مەنىڭشە،شىنايى شىعارماشىلىق تۇلعا،تاپ سول بەيىمبەت مايلين سەكىلدى ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ىشكى ەركىندىگىن ساقتاپ،قىزمەت اتاۋلىدان قاشىپ جۇرۋگە ءتيىس.عابيت "وزگەمىز" ،-دەپ جازعانىمەن،ول ءوزىن ايتىپ وتىر.كوزى تىرىسىندە-اق ء"سوز زەرگەرى" اتانعان عاجايىپ دارىندى جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ ءول-ولگەنشە قازاقستان مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى،جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى،ءتۇرلى باسىلىمداردىڭ باس رەداكتورى سەكىلدى سۇبەلى قىزمەتتەردەن باس تارتپاعان مانساپقۇمار كىسى بولعانىن،ونىڭ كوزىن كورگەن زامانداستارىنىڭ كوبى ءوز ەستەلىكتەرىندە جازىپ كەتكەن."الاش" پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولعاندىقتان،كەڭەس وكىمەتى ءومىر بويى سەنىمسىزدىك كورسەتكەن ۇلى جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆ،تەك قانا شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىسىپ،باسقا قىزمەت ىستەمەدى.جان-جاقتى دارىن يەسى م.اۋەزوۆ جازۋشى ءارى عالىم رەتىندە ءوزىنىڭ سوڭىندا 50 توم اكادەميالىق،20 توم تامدامالى شىعارمالار جيناعىن قالدىردى.ال،م.اۋەزوۆتەن جازۋشىلىق تا،عالىمدىق تا تالانتى بىردە كەم ەمەس،قىزمەتقۇمار عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ سوڭىندا 7-8 تومداي عانا شىعارمالار جيناعى قالدى.ەگەر،ع.مۇسىرەپوۆ سانالى عۇمىرىن لاۋازىمدى قىزمەتكە ەمەس،شىعارماشىلىققا ارناعاندا،ول دا م.اۋەزوۆ سەكىلدى سوڭىندا مول ادەبي-رۋحاني بايلىق قالدىرعان بولار ەدى.كىم ۇتتى؟ ەشكىم دە.بۇدان تەك قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ادەبيەتى مەن رۋحاني مادەنيەتى عانا ويسىراي ۇتىلدى.

وسى ورايدا ەسكە ءتۇسىپ وتىر،قازاقتىڭ تاعى ءبىر زاڭعار جازۋشىسى ورالحان بوكەي ستۋدەنتتەرمەن بولعان ءبىر كەزدەسۋىندە ايتىپ ەدى.ورىستىڭ اناۋ بەلوۆ،شۋكشين،راسپۋتين سەكىلدى جازۋشىلارى ايلاپ،جىلداپ دەرەۆنيالاردا تۇرىپ،بولاشاق كەيىپكەرلەرىمەن ارالاسىپ،قويان-قولتىق ءومىر سۇرگەن سوڭ،ورىس ءومىرىن بارىنشا شىنايى سۋرەتتەگەن تاماشا تۋىندىلار جازدى.ال،ءبىز قىزمەتقۇمار،شەنەۋنىك قازاق جازۋشىلارى،قىزمەتىمىزدەن ايىرىلساق تۋرا ءبىر ءولىپ قالاتىنداي بولىپ،كابينەتىمىزدەن شىقپايمىز.ستول باسىندا وتىرىپ باقىلاعاننان شىنايى ءومىر تۋرالى قاي ءبىر ءجونى ءتۇزۋ شىعارما جازىلادى،-دەگەن ءسوزى ەستە قالىپ قويىپتى.

ءبىز وسى قازاقتار نەگە قىزمەت قۇمارمىز؟مۇنداي اۋىر دەرتكە قالاي شالدىقتىق؟

شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ،تاريحىمىزدىڭ تەرەڭىنە ۇڭىلسەك،بۇل-قۇپياسى تەرەڭدە جاتقان اۋىر سىر.ورىس يمپەرياسى وزدەرى جاۋلاپ العان قازاق جەرىنە ماڭگىلىك يەلىك ەتۋ ءۇشىن،وتارشىلداردىڭ جاۋلاپ العان ەلىنە قولدانار بىردەن ءبىر ءادىسى "جابايىلاردى جابايىلاردىڭ قولىمەن تۇنشىقتۇرۋ نەمەسە سەكسەۋىلدى سەكسەۋىلمەن ۇرۋ" ساياساتىن قولدانعانى ءمالىم.ولار رۋلىق ساناداعى قازاق تايپالارى مەن رۋلارىن ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ،جاۋلاستىرا وتىرىپ،ولاردىڭ كەيبىر باسشىلارىنا لاۋازىمدى قىزمەت بەرىپ،ولارعا مىندەتتى سالىق تۇرلەرىنەن ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر قاراستىردى.قارنى مەن قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن حالقىنىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگىن ساتقان ولار،مويىندارىنا قۇلدىقتىڭ قامىتى كيىلىپ،قالاي قۇلعا اينالعاندارىن ولاردىڭ وزدەرى دە سەزبەي قالدى.قۇلدا ىنساپ،قاناعات،راقىم،ار-ۇيات دەگەن سەزىمدەر بولمايدى.ار-ۇياتى ءولىپ،رۋحاني تۇرعىداعى قۇلعا اينالعان ولار،بارلىق ماسەلەگە جەكە قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەگەن قۇلقىن كوزىمەن قارادى.مىنە،وسىلاي قۇلعا اينالىپ،وزگەنى زور تۇتقان ساتقىندار،ءوز قانداستارىنا قاراعاندا جەڭىل ءومىر ءسۇردى.تىپتەن،ولار جاقسى ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن كەيبىرەۋلەرگە ۇلگى بولا باستادى.مىنە،قىزمەت قۇمارلىق دەرتىنە ءبىز وسىلاي شالدىقتىق.مانساپقورلىق پەن قىزمەتقۇمارلىق دەرتى،بۇل-تەكسىزدەر ارقىلى ۇلتىمىزعا وتارشىلدار سالىپ بەرگەن قۇلدىق تاڭبا ەدى.

ۇلتىنىڭ ءتىلى مەن ءدىنىن،تاريحىن،ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن ۇمىتقان ماڭگۇرتتىكتىڭ ءتۇپ نەگىزىندە جاقسى،جەڭىل ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلعان-مانساپقورلىق پەن قىزمەت قۇمارلىق جاتىر.بۇل-اقيقات!

قۇلدىق پەن قورلىق تاڭباسىنىڭ ايعاعى-قىزمەت قۇمارلىقتان ءبىز قالاي قۇتىلامىز؟

تەك،ۇلتتىق سانامىزدى كوتەرۋ ارقىلى عانا!ۇلتتىق ساناسى كوتەرىلگەن حالىق قانا وزىنە-ءوزى سىن كوزبەن قاراي الادى.ۇلتتىق سانامىز كوتەرىلمەگەندىكتەن بولار،ءبىز ەش ۋاقىتتا،ەشنارسەنى وزىمىزدەن كورمەيمىز.بارلىق ۋاقىتتا قاسىرەتىمىز ءۇشىن ءبىز  وزگە بىرەۋلەردى كىنالايمىز.ءومىر بويى تەك قانا قوجايىننىڭ ايتقانىن ىستەپ،وزدىگىنەن ويلانىپ كورمەگەن قۇل عانا ار ۇيالار ىسىنە ءوزىن ەمەس،وزگەلەردى ايىپتايدى.ول ءوز ار-ۇياتىنىڭ الدىندا ەش ۋاقىتتا جاۋاپ بەرىپ كورمەگەن ارسىز ءھام ويسىز.سەبەبى،ول ءۇشىن باسقالار ويلانادى.وندا ءبىر عانا وي بار.ول-قوجايىننىڭ ويىنان شىعۋ.مىنە،قۇلدىق پسيحولوگيانىڭ ەڭ جوعارعى ءتۇرى وسى!قۇلدىق سانادان قۇتىلۋدىڭ توتە جولى،ول-ۇلتتىق سانانى كوتەرۋ!ۇلتتىق سانانى كوتەرۋ جولىندا جاۋاپكەرشىلىك پەن جەتەكشى ءرولدى زيالى قاۋىم الۋى ءتيىس.بۇل-زامان تالابى!ۇلتتىق سانانى كوتەرۋ،ول-حالقىمىز عاسىرلار بويى قالىپتاستىرعان ءتىلى مەن ءدىنى،ءدىلى،تاريحى مەن ادەبيەتى،مادەنيەتى ارقىلى كەلگەن رۋحاني بايلىعىمىزدى باستى ورىنعا شىعارۋ.ءبىز سوندا عانا ۇلت رەتىندە ساقتالىپ قالا الامىز.باسقاشا بولعان جاعدايدا،ادامزات تاريحىنان ماڭگىلىككە جويىلىپ كەتكەن مىڭداعان حالىقتاردىڭ قاتارىنا بارىپ قوسىلارىمىز ايدان انىق!وسى ۇلتتىق قاتەردى الدىن-الا سەزگەن ۇلى ساناتكەر حاكىم اباي:

جارلى ەمەسپىن،زارلىمىن،-دەي كەلىپ:

وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن،

ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ،ەندى ءوز ىرقىڭ،-دەپ كۇڭىرەنۋى جايدان-جاي ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس.

ءدال قازىرگى تاڭدا،ۇلگى كورمەي،قىزمەت قۇمارلىق دەرتىنە شالدىققان قازاقتىڭ قانشاما زيالىلارى،ۇلتتىڭ ەمەس،قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ،جايلى ءومىر مەن قۋ قۇلقىننىڭ قامى ءۇشىن وزىنەن جوعارىدا تۇرعانداردىڭ ء"تۋفليىن جالاپ" قور بولىپ ءومىر سۇرۋدە.ءبىزدىڭ ۇلتتىق تراگەديامىز سوندا،حالقىنا جول كورسەتىپ،ءجون نۇسقايدى،-دەگەن قازاق زيالىلارى ۇلت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن تەرەڭ سەزىنىپ،تۇسىنە الماي وتىر.ۇلتقا تۇلعا بولادى دەگەن زيالىلارىمىزدىڭ جاعدايى وسىنداي بولعاندا،ۇلگى ەتەر قاۋىمى جوق قاراپايىم حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسى قالاي كوتەرىلمەك؟بىز قازىر قۇلقىننان وزگە ويى جوق،اشكوز ىنساپسىزعا اينالدىق.اشىعىن ايتساق،ءدال بۇگىنگى قازاق حالقى رۋحاني داعدارىس ۇستىندە.وسى داعدارىستان شىعار جول بار ما؟مەنىڭشە،بار.ول-اباي ءىلىمى.ادامگەرشىلىك باستاۋىندا تۇرعان ءبىلىم مەن عىلىم-"يمانيگۇلدى","تولىق ادامدى" ناسيحاتتايتىن اباي ىلىمىنە باستاپ اپارار اقيقات جولى ەكەنى انىق!بىراق،بۇل ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.سەبەبى،"اباي ءىلىمى"- ادامگەرشىلىك،يمان،ار-ۇيات تۋرالى عىلىم.

پايدالانعان ادەبيەتتەر    

1.اباي (يبراھيم) قۇنانباەۆ.شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى.2-توم. الماتى،"عىلىم"-1977

2.قازاقستان.ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا.3-توم."قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ" باسرەداكتسياسى. الماتى،2001 جىل

3.ارتتس.ۋ.چەيس.ب.كروليچيا نورا يلي چتو مى زناەم و سەبە ي ۆسەلەننوي. موسكۆا، "ەكسمو"-2012

4.اۋەزوۆ.م. ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا.الماتى،"سانات"-1997

5.ىسىماقوۆا.ا. الاش ادەبيەتتانۋى.الماتى،"مەكتەپ"-2009

6.بي اعا. ب.مايلين تۋرالى ەستەلىكتەر.الماتى،"جازۋشى"-1991

نۇرعالي ماحان
تۇركىستان وبلىسى، سوزاق اۋدانى

Abai.kz