ورتادا ك.ە.ۆوروشيلوۆتىڭ جانىندا مۇحتار اۋەزوۆ. سول جاقتا ەكىنشى وتىرعان ءى.ەرماعامبەتوۆ (ونى سۋرەتتەن روزا ەسىمدى قىزى تانىدى).

قازاق حالقىنىڭ داڭقتى ۇلى ءىدىرىس ەرماعامبەتوۆ سوعىستى كەسكىلەسكەن شايقاس ورتاسى - رجەۆ قالاسى تۇبىندە اتاقتى 101-بريگادا قۇرامىندا باستادى. سوعىستان كەيىن ونىڭ ەسىمى ۇمىت بولا باستادى، بىراق رەسەيدە ونىڭ اتى گرانيت تاسقا التىن ارىپپەن ويىلىپ جازىلعان. اقتوبەدە ەر ەسىمى اتاۋسىز قالعان.

قۇجاتتىڭ قاتە رەسىمدەلۋىنىڭ كەسىرىنەن (يدريس – سىن الماشا), تۋ تۋرالى كۋالىكتەگى تەگىندە ءبىر ارىپتەن قاتە كەتكەندىكتەن، ول يرماگامبەتوۆ بولىپ جازىلعان، ال بۇكىل تۋعاندارى ەرماعامبەتوۆ بولعان. سول سەبەپتى ءبىز ارحيۆاريۋس ساعىنىشپەن بىرگە ونىڭ جەكە ءىسىن ازەر تاپتىق.

ءىدىرىس ەرماعامبەتوۆ وتكەن عاسىردىڭ باسىندا، 1908 جىلدىڭ 8 ناۋرىزىندا، بۇرىنعى جۇرىن اۋدانىنىڭ كراسنىي ماديار (كەيىننەن كالينين كولحوزى) اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1940 جىلى م.ي.كالينين قول قويعان جارلىقپەن ءوزىنىڭ العاشقى ەڭبەك قىزىل تۋى وردەنىن العاندا، كەيىن سوعىس كەزىندە وسى قايراتكەر اتىنداعى جەردە شابۋىلعا قاتىسىپ، ميلليونداعان ادام قازا تاپقاندا، ءتىرى قالاتىنىن بىلمەگەن بولاتىن...

ءوزىنىڭ جەكە ىسىندە ول 1928 جىلدىڭ باسىنان كەلەسى جىلدىڭ مامىرىنا دەيىن تەمىر اۋدانىنىڭ №51 اۋىل كەڭەسىنىڭ حاتشىسى بولعانىن جازادى. 1930 جىلدىڭ قازان ايىنا دەيىن "ارزان" اتتى ەمبى تۇتىنۋشىلار قوعامىنىڭ باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولعان. (وسى تارتىمدى ءسوز سول كەزدىڭ وزىندە حالىق اۋزىندا بولعان ەكەن عوي...). ال 1930 جىلدىڭ قازان ايىنان 1932  جىلدىڭ قازان ايىنا دەيىن ءىدىرىس وزبەكسسر-نىڭ حيۆا قالاسىندا 8-اتقىشتار بريگاداسىنىڭ 84-كاۆالەريا پولكى قاتارىندا العاشقى اسكەري ءىلىم العان. باستاپقىدا قاتارداعى جاۋىنگەر، ارتىنان بولىمشە كومانديرى بولعان. سول كۇندەرى العان اسكەري شەبەرلىگى وعان سوعىس كەزىندە ءولىم اۋزىندا تۇرعاندا وتە قاجەت بولاتىنىن ول بىلمەگەن ەدى. ءوز ەلىنە قايتقان سوڭ، ول الدىمەن رودنيكوۆكادا رابكووپتا، كەيىن كونەزاۆود تابىندارىنىڭ اعا باقىلاۋشىسى، ياعني ەمبى سوۆحوزىنىڭ №52 فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇمىس ىستەگەن.

ءىدىرىس ەرماعامبەتوۆ تۋرالى جازىلعان ماقالا

1931 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا اتتى اسكەر قاتارىندا ءجۇرىپ، پارتيا قاتارىنا وتەدى. بۇل جايت قايراتتى دا جالىندى جىگىت ءۇشىن جاڭا بەلەستەر اشادى. ەڭ باستىسى - ول جازالاۋشى سەمسەردەن قۇتقارادى. سول ۋاقىت «حالىق جاۋى»، "ۇلتشىل-فاشيست" جانە ت.ب. اتاۋمەن اشكەرەلەۋ بەلەڭ العان كەز ەدى. ونىڭ سوعىسقا دەيىنگى جەكە ىسىندە سول قيىن-قىستاۋ كەزىنەن ءبىر بىرەگەي قۇجات ساقتالىپ قالعان. بۇل وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بۋلانين قول قويعان 15.11.1937 جىلعى اقتوبە وبلىستىق پارتيا كوميتەتى بيۋروسىنىڭ وتىرىسىنىڭ «ويىل اۋداندىق پارتيا كوميتەتىن جۇمىسكەرلەرمەن كۇشەيتۋ تۋرالى» قۇپيا قاۋلىسى.

قاۋلىدا  حالىق جاۋى، ۇلتشىل-فاشيست ابدىكارىموۆ اۋدانعا ۇلتشىل-فاشيست قاراقشىلاردى قويىپ، كونتررەۆوليۋتسياشىل، بۇلىكشىل، زيانكەستىك ءىس-اركەتپەن شۇعىلدانعان. سونىڭ سالدارىن جويۋ ماقساتىندا بىرقاتار جۇمىسكەرلەر جىبەرىلگەن. سولاردىڭ قاتارىندا جۇرىن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىن 3-ءشى حاتشىسى بولىپ جۇمىس ىستەپ جاتقان ءى.ەرماعامبەتوۆ تا بار. كوپ كەشىكپەي ول ويىل اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلانادى. سول جەردە 1941 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا 101-قازاق بريگاداسى قاتارىنا شاقىرتىلعانعا دەيىن قىزمەت اتقارادى.

ويىل اۋدانىن باسقارعان جىلدارى ءى.ەرماعامبەتوۆ وبلىستا ءبىرىنشى بولىپ سۋارمالى ەگىستىڭ نەگىزىن سالدى. ونىڭ كەزىندە اق تارىنىڭ اتاسى  شىعاناق بەرسيەۆ تارى وسىرۋدەن دۇنيەجۇزىلىك رەكورد جاسايدى.

شىعاناق بەرسيەۆتىڭ ۋچاسكەسىندە. سولدان وڭعا قاراي: اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ءى.ەرماعامبەتوۆ، ش.بەرسيەۆ، كولحوز توراعاسى وتەگەنوۆ

1940 جىلدىڭ 5 قاراشاسىندا شىعاناق بەرسيەۆ لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالدى، ال اۋدان باسشىسى - العاشقى ەڭبەك قىزىل تۋى وردەنىن العاندى. وتىز جاسىندا ول قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى عابيدەن ءمۇستافيننىڭ  رومانىنىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى - پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ەرماعامبەتتىڭ ءپروتوتيپى بولدى. ءوز كەيىپكەرلەرىنىڭ ەلىنە كەلگەن سايىن عابيدەن مۇستافين ءى.ەرماعامبەتوۆپەن كەزدەسىپ، تىعىز قاتىناستا بولعان. ءى.ەرماعامبەتوۆ پەن باسقا دا پارتيانىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىن اسكەر قاتارىنا جىبەرۋ ماسەلەسى اقتوبە وبلىستىق پارتيا كوميتەتى بيۋروسىندا تالقىلانعان.

1942 جىلدىڭ 9 قاڭتارىندا اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە «اسا قۇپيا» گريفىمەن ءبىرىشى حاتشى ينوچكين قول قويعان حات كەلىپ ءتۇستى. وندا «سوڭعى كەزدەرى باسشى جولداستار قىزىل اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعاندا ونى اراق-شاراپ ءىشىپ بىرنەشە كۇن تويلايتىنى» تۋرالى ايتىلعان. وسىنداي كەلەڭسىز مىسال رەتىندە اۋدان باسشىلارى بىرنەشە كۇن بويى اراق-شاراپ ىشكەن بۇرىنعى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ءىدىرىس ەرماعامبەتوۆتىڭ «قوشتاسۋ كەشى» كەلتىرىلگەن. وبلىستىق پارتيا كوميتەتى مۇنداي جاعدايلاردىڭ قايتالانباۋىن قاتاڭ ەسكەرتكەن جانە ونداي تۇلعالارعا پارتيادان شىعارۋعا جانە سوتقا بەرۋگە دەيىن قاتاڭ شارالار قولدانىلاتىنىن ايتقان. اسكەر قاتارىنا شاقىرىلۋىنا بايلانىستى ءى.ەرماعامبەتوۆتىڭ ورنىنا بايگانين اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ 2-ءشى حاتشىسى يسماگۋلوۆ اتىنتاي ۇسىنىلعان. (1941 جىلعى 12 جەلتوقسانداعى اقتوبە وبلىستىق پارتيا كوميتەتى بيۋروسىنىڭ №118 وتىرىسىنىڭ حاتتاماسى)

بەيبىت ومىردەگى «شىعاناق» رومانىنىڭ ءپروتوتيپى ءى.ەرماعامبەتوۆ سوعىستا جۇرگەندە دە بەلگىلى قازاق اقىنى جانە ءجۋرناليسى ءوزى دە اتاقتى بريگادا جاۋىنگەرى بولعان قۇلانباي كوپيشەۆتىڭ 1981 جىلى الماتىدا جارىق كورگەن "قاھارماندار" كىتابىنىڭ ايبىندى دا باتىل كەيىپكەرى بولدى.

ول تۋرالى ايگىلى "ۆپەرەد،باتالون!" پوۆەسىندە بريگادا كومانديرلەرىنىڭ ءبىرى حاكيم بەكيشەۆ پەن جۋرناليست ءارى وسى بريگادانىڭ سوعىس ارداگەرى شىنىقۇل قارامەرگەنوۆ تا جازعان بولاتىن. ءى.ەرماعامبەتوۆتىڭ قازاق ىشىنەن شىققان ونشاقتى مايور شەنىنە دەيىن جەتكەندەردىڭ ىشىندە بولۋى دا تەگىن ەمەس.  ونىڭ ەرلىك ىستەرى تۋرالى ومىرىندە بەلگىسىز بولعان، تەك سوعىستان ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن "پاميات نارودا" سايتىندا جاريا ەتىلگەن ناگرادالىق پاراقتارى ايتىپ بەرە الادى.

ونىڭ ناگرادالىق پاراعىندا: "1944 جىلدىڭ 3-5 ناۋرىزى ارالىعىندا ۆيتەبسك وبلىسىنىڭ حودولوۆو دەرەۆنياسى ءۇشىن بولعان شايقاستا ءى.ەرماعامبەتوۆ شىقپاستان ەكى بىردەي اسكەري قۇرىلىمدى باتىل دا شەبەر باسقارىپ، جاۋدىڭ كونترشابۋىلدارىنا تويتارىس بەردى. سىن ساعاتتا كۋرسانتتار مەن كومانديرلەرگە ەرلىكتىڭ جەكە ۇلگىسىن كورسەتتى. 3 ناۋرىزدان 4 ناۋرىزعا قاراعان ءتۇنى جاۋ جويقىن شابۋىلعا شىققاندا مايور ءى.ەرماعامبەتوۆ ەڭ جاۋاپتى شەپتە بولدى. ول ستانوكتىق پۋلەمەتتى الىپ، جاۋ پۋلەمەتىنىڭ ءۇنىن ءوشىردى، ءسويتىپ، ءبىزدىڭ جەر جاستانعان كۋرسانتتارعا شابۋىلعا شىعۋعا مۇمكىندىك اشتى. جاۋدىڭ كونترشابۋىلى تويتارىلدى. وسى ۇرىستا فاشيستەر كوپتەگەن جاۋىنگەرلەرىنەن ايىرىلدى. 5 ناۋرىزدا جاۋ تاعى دا كونترشابۋىلعا شىقتى. وسى ۇرىستا جولداس ءى.ەرماعامبەتوۆ ەكى نەمىستى بەتپە-بەت شىعىپ اتىپ ءتۇسىردى، ءسويتىپ كۋرسانتتاردىڭ ەكى روتاسىن شابۋىلعا كوتەردى. قاتتى سوققىعا ۇشىراعان جاۋ كەيىن شەگىندى. مەملەكەتتىك ناگرادا – «قىزىل جۇلدىز» وردەنىنە لايىق.» دەپ جازىلعان.

شامامەن ەكى جارىم ايدان سوڭ قازاقتىڭ دارىندى ۇلىنا تاعى دا ناگرادالىق پاراق تولتىرىلادى. وندا: «ۆيتەبسك قالاسىنىڭ ماڭىندا قورشاۋعا الىنعان، بىراق 26.06.1944 جىل مەن 05.07.1944 جىل ارالىعىندا پەسوچنايا دەرەۆنياسى ماڭىندا قورشاۋدى بۇزۋعا ارەكەت ەتكەن فاشيست شاپقىنشىلارىمەن ۇرىستاردا باتالون شەبى 13 رەت شابۋىلداندى. نەبارى 3000 جاۋىنگەرلەرىمەن جولداس ءى.ەرماعامبەتوۆ شابۋىلعا تويتارىس بەردى. ونىڭ جەكە باسىنىڭ ەرلىگى مەن باتىلدىعى جەكە قۇرامدى ەڭ قاۋىپتى ۋچاسكەدە ەرلىككە باستادى. ورمان ىشىندە قيمىل جاساۋدا كومانديرلەرگە دۇرىس باعىت بەرىپ، جاۋىنگەرلەردى شەبەر باسقارا ءبىلدى. مەملەكەتتىك ناگرادا – «وتان سوعىسىنىڭ» ءى-دارەجەلى وردەنىنە لايىق.» دەپ جازىلعان. وسى جەردە قاجەتتى گرافاعا 01.12.1942 جىلى رجەۆ تۇبىندە جارالانعاندىعى تۋرالى جازۋ بار.

وسى ماراپاتتاردان كەيىن  اقتوبەدەن شىققان بولاتتاي قايراتتى مايوردىڭ كەۋدەسىنە تاعى دا «وتان سوعىسىنىڭ» ءىى-دارەجەلى وردەنى مەن «قىزىل جۇلدىز» وردەندەرى تاعىلدى.

ءىدىرىس ەرماعامبەتوۆ  سوعىستان سوڭ ءبىرىنشى بولىپ قازاقتار ىشىنەن ۆ.ي.لەنين اتىنداعى ەكى مارتە قىزىل جۇلدىزدى  اسكەري-ساياسي ۋچيليششەگە جولداما الدى. وسى وقۋ ورنىنىڭ باستىعى گەنەرال-مايور ۋستينيششەۆ اندرەي فەدوروۆيچتىڭ قولىنان «گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن» اسكەري ناگرادا الدى.

ەلىنە 1946 جىلدىڭ ناۋرىزىندا قايتىپ، سوعىستان كەيىنگى ءومىردى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىنا كىرىسىپ كەتەدى. قۇرىلىستا ءبىر اي پروراب بولىپ، جۇرىن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىن ەكىنشى حاتشىسى قىزمەتىنە شاقىرىلادى. سودان التى جىل قارابۇتاق اۋداندىق پارتيا كوميتەتىن باسقارادى. ول كەز تىڭ يگەرۋ قوزعالىسى باستالعان بولاتىن.  ءبىلىمى ورتاشا، جوعارى ءبىلىمى جوق ءىدىرىس اعانىڭ جازعان قاعازدارىندا ءبىر قاتە بولمايتىن. بۇل جوعارى ءبىلىم العان، بىراق ساۋاتى تومەن قازىرگى جاستارعا ۇلگى بولارلىق جايت.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى جانىنان اشىلعان رەسپۋبليكالىق ەكىجىلدىق جوعارى پارتيا مەكتەبىن 1954 جىلى بىتىرىسىمەن، ول ىرعىز اۋدانىن باسقارىپ، تىڭ كوتەرۋ ءىسىن جالعاستىرادى.

1956 جىلى العاشقى قازاقستاندىق ميلليارد پۇت استىق الىندى. سول جىلى رەسپۋبليكا كولەمىندە جۇزدەن استام ادام «سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى» اتاعىن الدى، كوبىسى لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالدى. سولاردىڭ ءبىرى – وردەندى مايدانگەر ءىدىرىس ەرماعامبەتوۆ.

د.ا.قوناەۆ ءوزىنىڭ «مەنىڭ ۋاقىتىم تۋرالى» كىتابىندا «رەسپۋبليكاعا ك.ە. ۆوروشيلوۆتىڭ كەلۋىن كۇتتىك. ول رەسپۋبليكاعا لەنين وردەنىن تابىستاۋى ءتيىس بولاتىن. 14 قاڭتاردا سالتاناتتى وتىرىستا ك.ە.ۆوروشيلوۆ رەسپۋبليكاعا لەنين وردەنىن تابىس ەتتى.

1957 جىلدىڭ 15 قاڭتارىندا ك.ە.ۆوروشيلوۆ رەسپۋبليكانىڭ بىرقاتار جۇمىسكەرلەرىنە وردەندەر مەن مەدالدار تابىستادى. لەنين وردەنى ياكوۆلەۆكە، جۋرينگە،تاشەنەۆقا جانە ماعان بەرىلدى. » دەپ جازادى.

وسى جازۋعا ماراپاتتالعاندار ىشىندە سول كەزدە ءوزىنىڭ 60-جىلدىق مەرەيتويىن تويلاپ جاتقان ۇلى قازاق جازۋشىسى مۇقتار اۋەزوۆ تا بولدى دەپ قوسۋعا بولادى. بۇرىنعى اقتوبە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ا.يا.پوپادكونىڭ مۇراعاتىنان الىنعان سۋرەتتە ءبىز ورتادا م.و. اۋەزوۆ پەن ك.ە. ۆوروشيلوۆتى كورەمىز. وتىرعانداردىڭ اراسىندا سولدان ءتورتىنشى بولىپ ج.تاشەنەۆ، ال وڭنان ءۇشىنشى بولىپ ف.كاريبجانوۆتى كورۋگە بولادى. سولاردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ باتىر دا بار.

ءىدىرىس ەرماعامبەتوۆتىڭ باسىنان وتكەن قيىنشىلىقتارى وسىمەن اياقتالعان جوقتى. سولاردىڭ سالدارىنان 50 جاسقا جەتپەي ونىڭ دەنساۋلىعى سىر بەرىپ، زەينەتكەرلىك دەمالىسقا شىققانعا دەيىن جاڭادان قۇرىلعان ەمبى جانە ۋركاچەۆسكي سوۆحوزدارىنا پارتيا ۇيىمىنىڭ جاي حاتشىسى بولىپ اۋىسادى. 1974 جىلى ءىدىرىس ەرماعامبەتوۆ سوڭعى ساپارعا اتتانعاندا، ونىڭ ەلىنە قوسقان ۇلەسىنە ريزا بولعان جەرلەستەرى ونى سوزحوزدىڭ ورتالىق ساياباعىنا قۇرمەتپەن جەرلەدى.

بالنياز اجنيازوۆ

Abai.kz