قازاق اۋىز ادەبيەتى عاسىرلاردان عاسىرعا جاساپ كەلە جاتقان اۋقىمى وتە كەڭ دۇنيە. ونىڭ ءبارىن شولىپ، باعا بەرۋدىڭ ءوزى وڭاي شارۋا ەمەس. دەگەنمەن، مەن قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ سالا-سالاسىنا قىسقاشا شولۋ جاساپ، ۇلت مادەنيەتىندەگى اتقارعان ءرولى، ماڭىزى تۋرالى ءسوز قوزعاماقپىن. "قازاق حالقىندا وركەنيەتتى مادەنيەت بولعان با؟" دەگەن سۇراققا بۇگىنگى جاستاردىڭ كوبى جاۋاپ تا بەرە الماي قالۋى مۇمكىن. مەن وسى اتالماش ماقالادا وسى سۇراققا جاۋاپ بەرۋدى ماقسات تۇتتىم.

قازاق اۋىز ادەبيەتى تۋرالى ءسوز قوزعاۋدان بۇرىن، قازاقتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن تولىق زەرتتەلمەگەن ەرتە داۋىردەگى تاريحىنان ءبىر اۋىز ءسوز ايتا كەتەيىن. قازاقتىڭ بۇگىنگى تاريحى XV-عاسىرداعى كەرەي حان مەن جانىبەك حاننان باستالدى" دەپ جۇرسەك، ول "ودان بۇرىن قازاق جۇرتى بولماعان" دەگەن ءسوز ەمەس. تۇرىك قاعاناتى تۇسىندا دا، وعىز قاعاناتى تۇسىندا دا، شىڭعىسحانعا دەيىن دە قازاق ەلى باتىسى سوناۋ قىرىم، شىعىسى التايعا دەيىنگى الىپ ايماقتى مەكەندەگەن. سولتۇستىگى توبىلدان اسىپ كەتسە، وڭتۇستىگى پارسى ەلىمەن شەكارالاس بولعان. ونىڭ دالەلى تۇرىك قاعاناتىنان ارىدە ءومىر سۇرگەن التىن ادامداردىڭ (ەسىكتەن، شىعىس قازاقستاننان، باتىس قازاقستاننان) تابىلۋى. سوسىن التايدان تابىلعان "ورحون جازۋى". بۇگىندە عالىمدار بۇل ەسكەرتكىشەگى جازۋدىڭ قازاق تىلىنە جاقىندىعىن دالەلدەپ شىقتى.

قازاق جەرىنەن تابىلعان مۇنداي عالامات ەسكەرتكىش مۇرالاردى "وركەنيەتتى مادەنيەتى دامىعان" دەلىنەتىن شىعىس ازيادان دا، ەۋروپادان دا تابا المايسىڭ. قازاق جەرىنەن تابىلعان التىن ادامدار مەن ورحون جازۋىنىڭ تاريحي قۇندىلىعى تەك بەس مىڭ جىل بۇرىنعى ەگيپەت وركەنيەتىنىڭ جادىگەرلەرىمەن تەڭەسەدى.

"وركەنيەتتى مادەنيەت" دەگەنىمىز نە؟ ول - ادەبيەتى، ول - ونەرى دامىعان ەل تۋرالى ايتىلاتىن انىقتاما. ولاي بولسا، مەن قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى، ونەرى (مۋزىكاسى، قولونەرى) سوناۋ VII-عاسىردان، تۇرىك، وعىز قاعاناتى كەزىنەن "باستالعان" دەپ ناقتى ايتا الامىن.

"باتىرلار جىرى" الەمدىك ادەبيەت جاۋھارلارىنان كەم ەمەس

"باتىرلار جىرى" قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ تەڭدەسى جوق، ادەبي اسىل مۇراسى. ونىڭ ىشىندەگى "قوبىلاندى باتىر جىرىن" العاش (XIX- عاسىردا) شوقان ءۋاليحانوۆ، ودان كەيىن قازاق باتىرلار جىرىنا ورىستىڭ عالىم ەتنوگرافتارىدا نازار اۋداردى. XIX-عاسىردىڭ اياق كەزىندە ۇلى اعارتۋشى ى.التىنسارين مەن ەتنوگراف ءا.ديۆاەۆ "قوبىلاندى باتىر" مەن "الپامىس باتىر جىرىن اراب عارپىندە قازان قالاسىندا باستىرىپ، شىعارعان. "قوبىلاندى باتىر" جىرىنا العاش عىلىمي تالداۋ جاساعان ءاليحان بوكەيحانوۆ. ونىڭ تۇجىرىمىندا "قوبىلاندى باتىر" جىرى عاسىرلاردان عاسىرلارعا اسقاندا ءار جىراۋ ءوز جانىنان وقيعالار قوسىپ، دامىتقان" دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. ۋاقىت تالابىنا ساي تالاي عاسىر ىشىندە "قوبىلاندى باتىر جىرىنىڭ" مازمۇندىق وزگەرىسكە ۇشىراۋى زاڭدى قۇبىلىس. سونداي اق، بۇگىنىگە دەيىن ەل اراسىنان "قوبىلاندى باتىر" جىرىنىڭ جيىرمادان استام ءتۇرى تابىلۋى دا نازار اۋداراتىن ماسەلە.

"قوبىلاندى باتىر" جەتى بۋىندا جازىلعان قازاق ەپوسىنىڭ ەڭ ۇزاق جىرىنىڭ ءبىرى. بۇل يمپروۆيزاتسيالىق جىراۋلىق ۇلگى. جىردا قوبىلاندىنىڭ بالاڭ جىگىت بوپ جەتىلگەن وبرازىن بەينەلەيتىن مىنانداي جولدار بار

...قوبىلاندى كەلەدى،
التىن قاباق تۇرعانى،
قوبىلاندى باتىر كورەدى،
ەندى اتىنان تۇسەدى،
قولىنا الىپ، ساداعىن،
بابالارىنا سىيىنىپ،
ۇستىندەگى كيىمنەن،
تۇگى تۇتام وتەدى،
قاباعىنان قار جاۋىپ،
مۇرتىنان مۇز جاۋىپ،
قۇم بەتتەنىپ، قىزارىپ،
ساز بەتتەنىپ، سازارىپ،
قوبىلاندى اتقان وق،
قارا تاستان وتەدى،
اق تەڭگەگە جەتەدى،

شىلدىر ەتڭپ، اق تەڭگە،
ەندى جەرگە تۇسەدى...." دەپ اعىلىپ، ءارى قاراي جەتى بۋىنمەن توگىلە بەرەدى.
قوبىلاندى باتىر وبرازى، جارقىن بەينەسى عاسىرلار بويى حالىق ساناسىندا جاڭعىرا بەردى.

كەيبىر عالىمداردىڭ بولجاۋىنشا "قوبىلاندى باتىر" جىرى XV-عاسىردىڭ تۋىندىسى دەپ تە ايتىلىپ ءجۇر. مەنىڭ پايىمىمشا "قوبىلاندى باتىر" جىرىنىڭ باستى وقيعالارىنىڭ ءبىرى XIV-عاسىر وقيعالارىنان باستالعان. جىردا قوبىلاندى باتىر ءوز ەلىنىڭ كەگىن قايتارۋ ءۇشىن قىزىلباستىڭ حانى قازانمەن شايقاسادى. جىرداعى "قازان حان" دەگەن كىم؟.

تاريحتا "قىزىلباستىڭ حانى" دەيتىن، ياعني پارسى ەلىنىڭ حانى بولعان بىراق ادام بار. ول - قازان حان. ول پارسى ەلىنىڭ بيلىگىنە 1290 جىلدارى كەلگەن. اكەسىنىڭ اتى ارعىن بي. پارسى ەلىن بۇل كەزدەرى شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى تولىحاننىڭ ۇرپاقتارى بيلەگەن. ارعىن بي سول تولىحاننىڭ ۇرپاقتارىنا قىزمەت ەتكەن بي. قازان حاننىڭ پارسى ەلىنە حان بولۋىنا اكەسى ارعىن سەپ بولعان. قازان حان پارسى ەلىنە بيلىگى ءجۇرىپ تۇرعان كەزدە كاسپي تەڭىزىنىڭ باتىسى ارقىلى ازەربايجاندى باسىپ ءوتىپ، التىن وردا حاندارىمەن شايقاسىپ جەڭگەن. سول كەزدەگى تاريحي وقيعالارمەن ساباقتاستىرساق، قوبىلاندى باتىر "كەك الام" دەپ، قازان حاننىڭ ەلىنە اتتانۋى وسى تۇستان باستالادى. سولاي دەسەك، "قوبىلاندى باتىر" جىرىنىڭ باستى وقيعاسى XIV-عاسىردىڭ ورتا تۇسىنداعى وقيعالارعا تۇسپا تۇس كەلەدى ەكەن. سوندىقتان، "قوبىلاندى باتىر" جىرى XIV-عاسىردىڭ اياق تۇسىندا شىعارىلعان" دەگەن تۇجىرىم جاساۋعا بولادى.

"باتىرلار جىرىنىڭ" ىشىندەگى ەڭ كورنەكتىلەرىنىڭ ءبىرى - "الپامىس باتىر" جىرى. ادەبيەتتانۋشىلار دا، ەتنوگراف عالىمدار دا بۇل جىردى مازمۇندىلىعى، وقيعالارىنىڭ شيراتىلۋى، كوركەم ءتىلى جاعىنان گرەكيانىڭ "وديسسەياسىمەن", قىرعىزداردىڭ "ماناسىمەن" سالىستىرادى. كەي عالىمداردىڭ ايتۋى بويىنشا "الپامىس باتىر" جىرى IX-عاسىردا شىققان. جىردا XII-عاسىر وقيعالارىنىڭ سۋرەتتەرى بار. XVII-XVIII-عاسىرداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندەگى الپامىس باتىردىڭ قالماق باتىرىمەن شايقاسى كەزىندەگى الپامىس باتىردىڭ جويقىن ەرلىگى كەرەمەت بەينەلەنگەن. ماسەلەن، جىرداعى پالەن مىڭ جولدان كەيىنگى ءبىر سۋرەت مىناداي:

"...بۇل قالماعىڭ ۇرادى،
ۇستاپ تۇرعان قالقانى،
كەسەك كەسەك يت بولىپ،
جەرگە ۇشىپ تۇسەدى.
تۇلپارلار كىرىپ، تىزەدەن،
بارشاسى امان قالادى،
الپامىس الدى شوقپاردى،
ايامادى ۇرادى،
اتاڭا نالەت، يت قالماق،
وگىزدەيىن وكىرىپ،
اتتاندايىن باقىرىپ،
بۇداندا امان قالادى،
قارۋ تامام بولعان سوڭ،
ات ۇستىندە الىستى،
بەلگە شىنجىر سالىستى،
ءبىرىن ءبىر الا الماي،
قالماق پەنەن جاس بالا،
ءۇش تاۋلىكتەي الىستى....
.....قىسىلعاندا جاس بالا،
ايعايعا ەندى سالادى.
...بابالارىن شاقىرىپ،
قالماقتى جەردەن كوتەردى،

ەكى اياعى سەرەڭدەپ،
مۇرنىنان اعىپ قان كەتتى،
قالماققا قولى باتادى،
ولۋگە قالماق قارادى..." دەپ جىراۋلار جاس الپامىستىڭ قالماق باتىرىن جەڭگەندەگى ەرلىگىن شەبەر سۋرەتتەگەن.

"باتىرلار جىرىنىڭ اۋىزدان اۋىزعا كوشىپ، عاسىرلاردان عاسىرعا اسىپ، بۇگىنگە دەيىن جەتۋىنىڭ باستى سەبەبى، ول جىرلاردىڭ ۇلتىمىزعا رۋحاني كۇش بەرەتىن اسىل قاسيەتىندە ەدى.

"ەر تارعىن", "قامبار باتىر", "ەر توستىك" جىرلارى دا وسىنداي بيىك قۇندىلىقتارىمەن عاسىردان عاسىر بويى ەل اۋزىنان تۇسكەن ەمەس.

"باتىرلار جىرى" ىشىندەگى اسىل تاستاي قادىرلى شىعارما "قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى" اتتى جىر. بۇل جىر التىن وردانىڭ بيلىگى ۇستەم بوپ تۇرعان كەزدە، قازاق پەن نوعايلى ەلى قونىسى ءبىر بوپ تۇرعان كەزدە شىققان.

"قىرىمنىڭ قىرىق باتىر" جىرىن تۇركىمەندەر دە، وزبەكتەر دە، نوعايلار مەن قاراقالپاقتار دا عاسىرلار بويى جىرلاعان، التى الاش جۇرتىنا كەڭ جايىلعان جىر ەدى.

عىلىمي زەرتتەۋ قورىتىندىسى بويىنشا "قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى" جىرىنىڭ اۆتورى سىپىرا جىراۋ. حح -عاسىردا "قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى" جىرى مۇرىن جىراۋدان جازىلىپ الىنعان.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا "قازاق باتىرلارىنىڭ جىرى", قازاق ەپوسى عاسىرلار بويى قازاق ۇلتىنا رۋحاني تىرەك بولدى.

اسىرەسە، جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە قازاق باتىرلارىنىڭ نامىسىنا جالاۋ بولدى.

قازاقتىڭ ابىز، الىپ جىراۋلارى تۋرالى... 

قازاقتىڭ جىراۋلىق ونەرىنىڭ تامىرى وتە تەرەڭدە جاتىر. وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلداردىڭ اياعىندا جازۋشى م.ماعاۋيننىڭ جيناقتاۋىمەن "الداسپان" اتتى قازاق جىراۋلارىنىڭ شاعىن جيناعى شىقتى. ودان كەيىن ورتا عاسىر جىراۋلارىنىڭ شىعارمالارى ءبىرشاما جيناقتالىپ، "بەس عاسىر جىرلايدى" دەگەن اتپەن بىرنەشە تومدىق بولىپ جارىق كوردى. اتىنان كورىنىپ تۇرعانداي بۇل جيناقتا XV-عاسىر مەن XX-عاسىر ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن جىراۋلاردىڭ شىعارمالارى بەرىلگەن. ياعني، بۇل جەردە "XV-عاسىردان بۇرىن قازاق ەلىندە جىراۋلار بولماعان با؟" دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى.

قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەڭ ەرتە داۋىردەگى جىراۋلارىنىڭ ءبىرى - قورقىت جىراۋ. جىراۋدى زەرتتەگەن بۇرىنعى عالىمداردىڭ ايتۋى بويىنشا، قورقىت جىراۋ  X-عاسىردا، سىرداريا بويىندا، وعىز قاعاناتى كەزىندە ءومىر ءسۇرىپ، كەيىنگى ۇرپاعىنا تەرەڭ فيلوسوفيالىق مۇرالار، جىرلار، كۇيلەر قالدىرعان. قورقىت بابانىڭ ەسىمى راشيد اد ءديننىڭ، ابىلعازى حاننىڭ ەڭبەكتەرىندە اتالعان.
قورقىت بابانىڭ وسى كۇنگە دەيىن جەتكەن كەيبىر فيلوسوفيالىق ءمانى زور ماتەلدەرىن مىسالعا كەلتىرە كەتەيىن:

"مەنمەن تاكاپپار ادامدى ءتاڭىر سۇيمەيدى".

"باسقالاردان ءوزىن ۇلىق ساناعان ادامعا ءتاڭىرى باق بەرمەيدى".

"كۇلدى قانشا ۇيگەنمەن توبە بولمايدى". 

"قارا ەسەكتىڭ باسىنا قانشا جۇگەن سالساڭ دا تۇلپار بولمايدى" دەگەن سوزدەرى ون عاسىر بويى ۇمىتىلماي، بۇگىنگە دەيىن جەتكەن.

قورقىت بابا سونداي اق، اۋليە، ساۋەگەي باقسى، قابىرعالى قوبىزشى، كۇيشى بولعان. قورقىت بابانىڭ قوبىز كۇيلەرى قازاق دالاسىن عاسىرلار بويى كۇڭىرەنتىپ، ەلگە رۋحاني جان بەرگەن ۇلى اۋەن بولدى.

قازاق جىراۋلارىنىڭ ىشىندە اسان قايعىنىڭ ورنى بولەك. اسانقايعى كەرەي حان مەن ءاز جانىبەك حاننىڭ اقىلشىسى بولعان. كەرەي حان مەن جانىبەك حاننىڭ ەلدى ماۋرەنناحردان ءبولىپ، بالقاشقا قاراي باستاعان قيىن كەزەڭى بولسا كەرەك. سونداي الماعايىپ كەزەڭدە ءاز جانىبەك حانعا اسان قايعى:

"اي، حان يەم، مەن ايتپاسام، بىلمەيسىڭ،
ايتقانىما كونبەيسىڭ.
شابىلىپ جاتقان ەلىڭ بار،
ايماعىن كوزدەپ كورمەيسىڭ،
وزىڭنەن باسقا حان جوقتاي،
ەلەۋرەپ نەگە سويلەيسىڭ!؟
قورعان سالدىڭ بەينەت قىپ،
قىزمەتشىڭ جاتىر، ءىشىپ جەپ،
ونى نەگە بىلمەيسىڭ؟،
قاتىن الدىڭ قارادان،
ايرىلدىڭ حاندىق جورادان،
ەل ۇستايتىن ۇل تاپپاس،
ايرىلار اتا مۇرادان،
مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ؟
قۇلدىن قۇستىڭ قۇلى ەدى،
تىشقان جەپ ءجۇنىن تۇلەدى،
اققۋ قۇستىڭ تورەسى،
ەن جايلاپ كولدە جۇرەدى،
اڭدىپ جۇرگەن كوپ دۇسپان،
ەلگە جاۋ بوپ كەلەدى...." دەيدى. سودان ءسوزىن تىڭداماعان ءاز جانىبەكتى تاستاپ، سىردارياداعى ەلگە كەتىپتى. حالقىنىڭ كەلەشەگىن كوپ ويلاعان اسانقايعى سودان "قازاققا جايلى قونىس بولاتىن جەر بار ما ەكەن؟" دەپ قازاق جەرىنىڭ باتىسى مەن شىعىسىن، سولتۇستۇگى مەن وڭتۇستىگىن تۇگەل ارالاپ، ءار ايماقتىڭ ادامعا مالعا قۇت بولا الاتىن قاسيەتتەرىنە توقتاپ، ۇلكەن تاريحي جىر قالدىرعان ەكەن ۇرپاققا. اسان قايعىنىڭ سول كەزدە قازاق جەرىنىڭ قۇتىنا بەرگەن باعاسى ءالى كۇنگە ۇرپاق اۋزىندا.

قاي عاسىردى،  الساق تا، قازاق جىراۋلارىنداي ابىز، الىپ جىراۋلاردى قازاقتان باسقا ەلدە كەزدەستىرۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. ولاردىڭ ەسىمدەرىنىڭ ءوزى كەز كەلگەن ەلدىڭ مىسىن باسادى. ماسەلەن،باسى XIX- XV-عاسىرلاردان باستاۋ الاتىن سىپىرا جىراۋدى، قازتۋعان جىراۋدى، جيەمبەت جىراۋدى، شالكيىز جىراۋدى، مارقاسقا جىراۋدى، اقتامبەردى جىراۋدى، تاتىقارا جىراۋدى، ۇمبەتەي جىراۋدى، جاناق، شال اقىنداردى اتاساق تا، قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ابىرويىن ماڭگىلىككە كوككە كوتەرىپ تۇراتىن تۇلعالى جىراۋلار ەكەنى ءسوزسىز...

بۇحار جىراۋ

قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى ەرەك تۇلعا، ۇلى تۇلعا بۇحار جىراۋ ەدى. بۇحار جىراۋ ۇزاق ءومىر سۇرگەن كىسى. تاۋكە حان زامانىندا كورگەن. جوڭعار شاپقىلىعىنىڭ العاشقى كەزەڭىن باستان كەشكەن. ءۇش ءجۇزدىڭ قازاعىنىڭ باسىن قوسىپ، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەستى ۇيىمداستىرعان. بۇحار جىراۋ ءابىلحايىر حانمەن قازاق حالقىنىڭ جوڭعارلاردى العاش جەڭگەنىن كورىپ قازاق باتىرلارىنا رۋحاني قولداۋ كورسەتكەن. بۇحار جىراۋ بوگەنباي باتىردىڭ، قابانباي باتىردىڭ. شاقشاق جانىبەك باتىردىڭ قالماقتارمەن ايقاس كەزىندە كورسەتكەن تالاي ەرلىكتەرىنە كۋا بولعان.

بۇحار جىراۋ ابىلايدىڭ قالماقتاردا تۇتقىن بولعان كەزىن كورىپ، ودان كەيىن ءۇش جۇزگە حان بوپ سايلانعانىن دا جىرعا قوستى. بۇحار جىراۋ ابىلاي حاننىڭ اقىلشىسى بولدى. بۇحار جىراۋ ابىلاي حاننىڭ جوڭعارمەن شايقاسقان كەزىندەگى ەرلىگىن دە جىرلادى.

بىردە ابىلاي "اسان قايعى "قيلى-قيلى زامان بولار، قاراعاي باسىن شورتان شالار" دەگەن ەكەن، وسى ءسوزدى ءمانىسى جوق سياقتى عوي، وعان نە ايتاسىز؟" دەپ قاسىندا تۇرعان بۇحار جىراۋدان سۇراعان ەكەن، سوندا بۇحار جىراۋ اتىنىڭ باسىن تەرىستىككە بۇرىپ:

"ءوزىڭ قوڭعان كوكشەتاۋ،
كاپىر قالا سالدى، ويلا!
جارقايىڭ دەگەن جەرلەرگە،
شاشىلىپ، شەتى باردى ويلا!
اتباسار مەن قالقۇتان،
بالىعى ءتاتتى سۋ ەدى،
وزەن بويىن شاندىپ اپ،
سۇزەكىسىن سالدى، ويلا!
نۇرادا بار اقمولا،
ەسىلدە بار، قاراوتكەل،
ەكى وتكەلدىڭ اۋزىنان 
قاراوتكەلدى سالدى، ويلا!

باياناۋىل، قىزىلتاۋ،
ونىدا كاپىر الدى، ويلا!
كەتپەيىن دەسە، جەرى تار،
كەتەيىن دەسە، الدى ارتىن،
قارقارالى دەگەن تاۋلارعا،
قارقاراسىن شانىشتى، ويلا!
ۇلىتاۋ شەگى سوزاقتان،
بەرەكەلى جەرلەردەن،
شۇبىرىپ، قازاق كەتتى، ويلا!
قورشاپ العان كوپىر بار،
ۇيلىققان قويداي قامالىپ،
بۇيىردەن شانشۋ قادالىپ،
سورلى قازاق قالدى، ويلا! دەيدى دە، "اسان قايعىنىڭ ءسوزىنىڭ ءمانىسى وسى ەدى دەپ، بۇحار جىراۋ اتىن تەبىنىپ، ءجۇرىپ كەتىپتى.

"بۇحار جىراۋ شىعارمالارىنىڭ تاقىرىپتىق اياسى، شەڭبەرى كەڭ، ول جاقسىلىق پەن جاماندىق، ەلدىك پەن ەرلىك، ىزگىلىك پەن زۇلىمدىق، ادىلدىك پەن ادەپتىلىك، جاستىق پەن كارىلىك، تاتۋلىق پەن ارازدىق، دوستىق پەن دۇشپاندىق، ادالدىق پەن ارامدىق، تەكتىلىك پەن ازعىندىق، تۇتاستىق پەن بىرلىكتى جىرلايدى، ۇلىقتايدى" دەيدى بۇحار جىراۋ شىعارمالارىن زەرتتەگەن ءماشھۇر ءجۇسىپ.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اۋليە، فيلوسوف، بۇحار جىراۋدىڭ ۇلى بەينەسى وسىنداي.

تولە، ايتەكە، قازىبەك بيلەر تۋرالى...

شەشەندىك سوزدەر دە قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەڭ ماڭىزدى سالالارىنىڭ ءبىرى. قازاقتىڭ اۋليە، ءسوز قۇدىرەتىن بويىنا دارىتقان ۇلى شەشەن بيلەرىنىڭ ءوز زامانىندا ايتقان سوزدەرى عاسىرلاردان عاسىرعا ۇمىتىلماي، اۋىزدان اۋىزعا كوشىپ، بۇگىن زامانعا جەتىپ، ءار ءداۋىردىڭ ۇرپاقتارىنا رۋحاني جەبەۋشى بولىپ كەلەدى.

تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە ءبيدىڭ شەشەندىك سوزدەرى سوناۋ ەرتە داۋىردەگى ريم مەملەكەتىنىڭ اتاقتى قايراتكەر شەشەندەرى تسيتسەروننىڭ تاريحتا قالعان سوزدەرىنەن بىردە كەم ەمەس. تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي سوناۋ تاۋكە حان زامانىن دا كورگەن كىسىلەر. بۇحار جىراۋ ءبىر تولعاۋىندا:

"شىعايدان سوڭ ورنىنا تاۋكە قالدى،
كەزىندە ء"از تاۋكە" دەگەن اتاق الدى.،
قازىبەك، تولە، ايتەكە اقىلمان بوپ،
دەيتۇعىن "جەتى جارعى" زاڭ شىعاردى..." دەپتى.

ءسوز قۇدىرەتىن الماس قىلىشتاي ويناتا بىلگەن قازىبەك بي، تولە بي، ايتەكە بي ەل اراسىنداعى داۋلاردى ءبىر اق اۋىز سوزبەن شەشىپ، رۋمەن رۋدى، ەلمەن ەلدى تاتۋلاستىرىپ وتىرعان. قازاقتىڭ ۇلى ءۇش ءبيى ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىگىپ، ىنتىماقتى بولىپ، قالماق جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەستى ۇيىمداستىرىپ، جەڭىسكە باستاپ، قازاق جەرىن قالماقتاردان تازارتۋعا سەبەپكەر بولعان قايراتكەرلەر. تولە ءبيدىڭ، قازىبەك ءبيدىڭ. ايتەكە ءبيدىڭ XVIII-عاسىرداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە ايتقان ۇلى شەشەندىك سوزدەرى بۇگىندە قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ اسىل مۇراسى بوپ قالدى.

تولە ءبيدىڭ، قازىبەك ءبيدىڭ، ايتەكە ءبيدىڭ ۇلاعاتتى شەشەندىك سوزدەرى بۇگىنگى ءبىراز ۇرپاقتىڭ جادىندا. جيىنداردا، تويلاردا ءۇش ءجۇزدىڭ ۇلى بيلەرىنىڭ سوزدەرىن ۇلگى قىلىپ، ايتىپ جۇرگەن ازاماتتاردى دا كورىپ ءجۇرمىز.
سوندىقتان مەن بۇل جولى ءۇش ءبيدىڭ ەلگە بەلگىلى شەشەندىك سوزدەرىنە توقتالماي، كەشەگى دە، بۇگىنگى دە قازاقتىڭ وبرازىن بەينەلەگەن 14 جاسار قازىبەكتىڭ (بولاشاق ءبيدىڭ) جوڭعارلارعا ەلشىلىككە بارعان كەزدە ايقان ءسوزىن مىسالعا كەلتىرە كەتەيىن. قالماقتار قازاق جاعىنان كەلگەن ەلشىلەرگى كوڭىلدەرى تولماي، "ال ەندى باسقا نە ايتارلارىڭ بار؟" دەپ سۇراعاندا قازىبەك بالا:

"قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز،
ەشكىمگە سوقتىقپاي ءجاي جاتقان ەلمىز،
ەلىمىزدەن قۇت بەرەكە قاشپاسىن دەپ،
جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ،
نايزامىزعا جىلقىنىڭ قىلىن تاققان ەلمىز.
دۇشپان باسىنباعان ەلمىز.
باسىمىزدان ءسوز اسىرماعان ەلمىز،
دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز، 
ءدام تۇزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز.
بىراق، اسقاقتاعان جان بولسا،
حان ورداسىن تاپتاي بىلگەن ەلمىز.
اتادان ۇل تۋسا ، قۇل بولامىن" دەپ تۋمايدى،
انادان قىز تۋسا، "كۇڭ بولامىن" دەپ تۋمايدى،
ۇل قىزىن جاتقا قۇل مەن كۇڭ ەتىپ وتىرا المايتىن ەلمىز.
سەن تەمىر بولساڭ، ءبىز كومىرمىز، ەرىتكەلى كەلگەنبىز.
قازاق قالماق بالاسىن تەلىتكەلى كەلگەنبىز.
تانىمايتىن جات ەلگە تانىسقالى كەلگەنبىز،
تانىسۋعا كونبەسەڭ،
الىسقالى كەلگەنبىز!" دەيدى. بۇدان اسقان قازاقتىڭ كىم ەكەنىن تانىتار ءسوز بولار ما!

سەۆان رەۆتان قازىبەكتىڭ سوزىنە قارسى ايتار ءسوز تابا الماي ، قازاق تۇتقىندارىن بوساتقان ەكەن دەسەدى.

مىنە، قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى شەشەندىك سوزدەردىڭ تاريحىمىزدا قالعان التىن قورىنىڭ ءبىر مىسقالى وسىنداي!  قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ وسىنداي اسىل مۇرالارى عاسىرلاردان عاسىرلارعا، اۋىزدان اۋىزعا كوشىپ، ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني تۋى، نامىسىنىڭ جالاۋى بولىپ، كەلەشەككە باستاپ كەلەدى.

جۇمات انەسۇلى

Abai.kz