ءبىراز جىگىتتەر اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، ءار ءتۇرلى ماسەلەلەردى تالقىلاپ وتىرعان كەزدە، ەڭ جاقىن دوستارىمنىڭ ءبىرى «وسكەمەننەن كەلدىم، بۇل ولكەدە ءبىرىنشى رەت بولىپ وتىرمىن. ادەمىلىگى، اسەمدىگى ءسوز جەتكىسىز جەر، حالقى قوناقجاي جانە وتە ءبىلىمدى ەكەن. مىنانداي ەلدى ءبىرىنشى كورۋىم» دەپ، شىن ىقىلاسىمەن كورگەن-بىلگەنىن ايتىپ وتىردى.

قازىر شىعىس قازاقستان دەگەن اتپەن بەلگىلى بۇل ءوڭىردىڭ راسىندا دا باسقا وبلىستاردان ايىرماشىلىعى وتە كوپ. بۇل جەردە عىلىمدا بەلگىلى تابيعات زونالارىنىڭ بارلىعى قامتىلعان. ول تەك  تابيعاتتىڭ ارتىقشىلىقتارى عانا ەمەس. قازاق حالقىنىڭ، ەلىمىزدى مەكەندەگەن قازاققا دەيىنگى ءداۋىر تاريحىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ ايناسى ءتارىزدى. ەگەر ل.گۋميلەۆتى وقيتىن بولساق، كەزىندە دۇنيەنى تىرەپ تۇرعان، الىپ قىتايدى باعىندىرعان عۇندار التاي مەن تارباعاتاي تاۋلارىنىڭ سىلەمدەرىن مەكەندەپ، «حالىقتاردىڭ ۇلى كوشى كەزىندە» وسى جاقتان ەۋروپاعا بەت العان.

التاي تاۋلارى «ءتۇبى ءبىر تۇركىلەردىڭ قاسيەتتى مەكەنى» ەكەندىگىن بارلىعىمىز بىلەمىز. كەزىندە زوروتۋسترا ءىلىمىن قالىپتاستىرۋشىلار دا وسى التاي تاۋىنان كەتكەن دەگەن ۇعىم بار.

تۇركى داۋىرىندە بۇل ءوڭىر بۇگىنگى بار تۇركىگە ورتاق مادەنيەتتىڭ ءىنجۋ-مارجانى «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» تۋىندىسىنا ارقاۋ بولدى. قازاق «بىلگەنگە  مارجان» دەيدى. «سارىباي مەن قارابايدىڭ اڭ اۋلاۋعا بارىپ، ءبىر-بىرىنە ءسوز بەرىسىپ، انت سۋ ىشەتىن» جەرلەرىنىڭ بارلىعى وسى ايماقتا.

ءبىراز جىگىتتەر اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، ءار ءتۇرلى ماسەلەلەردى تالقىلاپ وتىرعان كەزدە، ەڭ جاقىن دوستارىمنىڭ ءبىرى «وسكەمەننەن كەلدىم، بۇل ولكەدە ءبىرىنشى رەت بولىپ وتىرمىن. ادەمىلىگى، اسەمدىگى ءسوز جەتكىسىز جەر، حالقى قوناقجاي جانە وتە ءبىلىمدى ەكەن. مىنانداي ەلدى ءبىرىنشى كورۋىم» دەپ، شىن ىقىلاسىمەن كورگەن-بىلگەنىن ايتىپ وتىردى.

قازىر شىعىس قازاقستان دەگەن اتپەن بەلگىلى بۇل ءوڭىردىڭ راسىندا دا باسقا وبلىستاردان ايىرماشىلىعى وتە كوپ. بۇل جەردە عىلىمدا بەلگىلى تابيعات زونالارىنىڭ بارلىعى قامتىلعان. ول تەك  تابيعاتتىڭ ارتىقشىلىقتارى عانا ەمەس. قازاق حالقىنىڭ، ەلىمىزدى مەكەندەگەن قازاققا دەيىنگى ءداۋىر تاريحىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ ايناسى ءتارىزدى. ەگەر ل.گۋميلەۆتى وقيتىن بولساق، كەزىندە دۇنيەنى تىرەپ تۇرعان، الىپ قىتايدى باعىندىرعان عۇندار التاي مەن تارباعاتاي تاۋلارىنىڭ سىلەمدەرىن مەكەندەپ، «حالىقتاردىڭ ۇلى كوشى كەزىندە» وسى جاقتان ەۋروپاعا بەت العان.

التاي تاۋلارى «ءتۇبى ءبىر تۇركىلەردىڭ قاسيەتتى مەكەنى» ەكەندىگىن بارلىعىمىز بىلەمىز. كەزىندە زوروتۋسترا ءىلىمىن قالىپتاستىرۋشىلار دا وسى التاي تاۋىنان كەتكەن دەگەن ۇعىم بار.

تۇركى داۋىرىندە بۇل ءوڭىر بۇگىنگى بار تۇركىگە ورتاق مادەنيەتتىڭ ءىنجۋ-مارجانى «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» تۋىندىسىنا ارقاۋ بولدى. قازاق «بىلگەنگە  مارجان» دەيدى. «سارىباي مەن قارابايدىڭ اڭ اۋلاۋعا بارىپ، ءبىر-بىرىنە ءسوز بەرىسىپ، انت سۋ ىشەتىن» جەرلەرىنىڭ بارلىعى وسى ايماقتا.

ال «قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋ» داستانى ادامزات تاريحىنداعى ەللادا داۋىرىنەن كەيىنگى ماحاببات سەزىمى جونىندەگى ەڭ ءبىرىنشى تۋىندى جانە باتىس مادەنيەتىنىڭ شىڭى «رومەو مەن دجۋلەتتادان» ءبىراز ۋاقىت بۇرىن شىققان. ياعني، بۇل ولكە تۇركى مادەنيەتىنىڭ شارىقتاپ دامىعان جەرى.

جوڭعار-قازاق سوعىسى كەزىندە ورىستىڭ وتارلاۋ ساياساتى دا وسى وڭىردەن باستالىپ، وسكەمەن بەكىنىسىنىڭ ىرگەتاسى قالاندى. قازاقتاردى ابوريگەن ساناعان وتارلاۋ ساياساتى كەزىندە العاش رەت قازاقتارعا وتۋگە تيىم سالىنعان «اششى شەپ تە» («گوركايا لينيا») وسى جاقتا باستاۋ العان. سوندىقتان، ۋاقىت وتە كەلە ەرتىستىڭ وڭ جاعى، سول جاعى دەگەن قولدان جاسالعان ۇعىمدار پايدا بولدى. ناعاشى اتام رەۆوليۋتسيادان بۇرىن ەرتىستىڭ وڭ جاعىنا قازاقتاردىڭ جولاي الماي، مالدارى ءوتىپ كەتسە تۇندەلەتىپ، وزىنىكىن ءوزى «ۇرلاپ» الىپ شىعاتىندىعىن ايتىپ وتىراتىن. پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاقتى قۇنارلى جەرلەرىنەن ايىرىپ، بارلىق جاقسى مەكەندەردى «پەرەسەلەندەرگە» بەرگەنىن كەيىن تۇسىندىك.

ۇلتىمىزدىڭ شوقتىعى بيىك تۇلعاسى شوقان ءومىرىنىڭ  كوپ كەزەڭى دە  سەمەيمەن بايلانىستى. ءوزىنىڭ عىلىمي ەكسپەديتسيالارىن شوقان سەمەيدەن باستاعان جانە ءوزىنىڭ پىكىرلەستەرى دوستوەۆسكي، اينىماس دوسى پوتانين جانە وزگەلەرىمەن سەمەيدە كەزدەسىپ،  عىلىمي ەڭبەكتەرىن وسى قالادا باستاعان.

«قوزى كورپەش-بايان سۇلۋدى» قاعازعا تۇسىرگەن دە، ەۆروپاعا تانىتقان دا شوقان بولاتىن.  ءۋاليحانوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا دەمەۋ بەرگەن وسى ءوڭىر ەكەنىن ەسكەرىپ، سەمەيدى قازاقتىڭ رۋحاني مەككەسى دەپ ايتۋعا نەگىز بار.

وتاربادا وتىرعاندا  ويدى وي قۋىپ، تالاي نارسە ەسكە تۇسەدى ەكەن. قازىر شىعىستىڭ اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ جاتقاندىعى بەلگىلى. وسكەمەنگە كىرە بەرىستە ۇلكەن جوتا بار. سول جوتادا توقسانىنشى جىلدارى كازاكتار ورىستىڭ كرەسىن ورناتىپ، ول كرەستتى ەكى كۇننەن كەيىن سول كەزدەگى از قازاق «تىراشتانىپ» ءجۇرىپ، ازەر الدىرتىپ ەدى.  بۇگىن سول جەردە قازاقستان دەگەن جازۋ ورنالاستىرىلىپ، تۇندە دە جارقىراپ تۇرادى. كوك بايراقتىڭ ورىنى بيىكتە. ەلدىكتىڭ، بىرلىكتىڭ بەلگىسى ىسپەتتى. رامىزدەردىڭ ادامعا قالاي اسەر ەتەتىنىن پوەزداعى ساپارلاستارىمنىڭ قاس قاباعىنان بايقادىم.  بۇرىن وسى جاقتا تۇرىپ، وسكەمەنگە بەس جىلدان كەيىن قىدىرىپ كەلە جاتقان ورىس جانۇياسى باس ارىپتەرمەن جازىلعان قازاقستاندى ءبىراز سىنادى.  اقىرى، ءبىز راسىندا دا قازاقستانعا كەلدىك قوي، مىنا بەلگى دۇرىس قويىلعان ەكەن دەگەن توقتامعا كەلدى.

بەرتىنگە دەيىن وسكەمەننىڭ قالالىق اكىمشىلىگىندە قازاق ءتىلى وگەي بالانىڭ كۇنىن كەشەتىن، شەنەۋنىك بىتكەن تەك قانا ورىسشا سويلەيتىن. بۇگىندە قالالىق اكىمشىلىككە تەلەفون شالساڭىز «قابىلداۋ بولمەسى» دەپ قازاقشا جاۋاپ الاسىز. وسكەمەندە قازاقتىڭ رۋحى قايتا ءتىرىلدى. الگى سيمۆولدار وسى ءوڭىردىڭ زاڭدى تۇردە قازاقتىڭ جەرى ەكەندىگىن، رۋحاني الەمى بولعاندىعىن ايعاقتاپ تۇر ەمەس پە!

قازىر قالادا ەلىمىزدەگى ارحيتەكتۋرالىق جاعىنان، كولەمى جاعىنان ەڭ ۇلكەن، ءزاۋلىم مەشىت سالىنىپ جاتىر. بۇل دا قازاقى  ءيىستىڭ، مۇسىلماندىقتىڭ وسى قالاعا ماڭگى كەلگەندىگىنىڭ بەلگىسى بولسا كەرەك.

سەمەي مەنىڭ دە ومىرىمە وشپەس ءىز قالدىرعان قالا. كەزىندە اكەم سەمەيدىڭ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن  ءبىتىردى، شەشەم دە وسى سەمەيدىكى. ءبىز بالالىق شاعىمىزدا اكە-شەشەمىزدىڭ وسى قالاعا دەگەن ىستىق ىقىلاسىن، زور ماحابباتىن كوزبەن كورىپ وسكەنبىز.

سول سەمەيدە بۇگىن ءبىراز جاقسى وزگەرىستەر بولعانىنا كۋا بولدىق. بازبىرەۋلەر ايتقانداي، سەمەي شاڭى شىعىپ، قۋراپ جاتقان جوق، جاپ-جاسىل بولىپ قۇلپىرىپ كەلەدى. وبلىس باسشىلىعى ۇلكەن سەنىم ارتقان جاڭا اكىم قالانىڭ جولدارىن زاماناۋي تۇرعىدا جوندەۋگە كىرىسىپتى. سۇراستىرا كەلە، قالا تۇرعىندارىنان بۇل ازاماتتىڭ سوزىندە تۇراتىندىعىن، ىسكەر ەكەندىگىن، جىلدار بويى بىلىعىپ جاتاتىن ۆوكزال مەن ورتالىق بازار اينالاسىن تازارتىپ، قايتا جوندەپ، جۇرتتىڭ ريزاشىلىعىن الىپ جاتقانىن بىلدىك. قانشاما جىلدار بويى قىس تۇسسە قاتىپ قالىپ، قالا حالقىن توڭدىراتىن قازاندىقتاردىڭ قايتادان قاۋىرت تۇردە جوندەلىپ جاتقاندىعىن، قىسقا دەيىن جوندەۋ جۇمىستارى اياقتالاتىنىن، جۇمىستىڭ ساپالى بولۋىن اكىمنىڭ ءوزى تىكەلەي قاداعالاپ وتىرعانىن ەستىپ، كوڭىلىمىز مارقايىپ قالدى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سەمەيلىكتەردىڭ ەرتەڭگە دەگەن ءۇمىتى قايتا ويانىپتى. بۇكىل قازاققا قىمبات قالا شىعىستىڭ شىرايىنا اينالادى دەگەن سەنىم وتى سونبەك ەمەس. لايىم، سولاي بولسىن!

«اباي-اقپارات»