«ارگۋمەنتى ي فاكتى كازاحستان» گازەتىنىڭ تاياۋداعى سانىندا (22-28 ماۋسىم، 2011 ج.) «داۆاي پوگوۆوريم س توبويۋ، برات» دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا شىقتى. تاقىرىپتىڭ استىندا «كازاحي ي رۋسسكيە: يستوريا ي سۋدبا» دەگەن تاقىرىپشاسى دا بار. ماتەريال گازەت ءتىلشىسى يۋري كيري­نيتسيانوۆ پەن «تامىر» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى، فيلوسوفيا عىلىمدارى­نىڭ كانديداتى اۋەزحان قوداردىڭ ەكەۋارا اڭگىمەسى نەگىزىندە جازىلعان.

«ارگۋمەنتى ي فاكتى كازاحستان» گازەتىنىڭ تاياۋداعى سانىندا (22-28 ماۋسىم، 2011 ج.) «داۆاي پوگوۆوريم س توبويۋ، برات» دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا شىقتى. تاقىرىپتىڭ استىندا «كازاحي ي رۋسسكيە: يستوريا ي سۋدبا» دەگەن تاقىرىپشاسى دا بار. ماتەريال گازەت ءتىلشىسى يۋري كيري­نيتسيانوۆ پەن «تامىر» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى، فيلوسوفيا عىلىمدارى­نىڭ كانديداتى اۋەزحان قوداردىڭ ەكەۋارا اڭگىمەسى نەگىزىندە جازىلعان.
بۇل سۇحبات ءوزىن ناعىز قازاقپىن، وسى جەردىڭ، ەلدىڭ يەسىمىن دەيتىن كىم-كىمنىڭ قانىن قايناتىپ، اشۋ-ىزاسىن تۋعىزباۋى مۇمكىن ەمەس. سۇحباتتىڭ العىسوزىنىڭ ءوزى جانىڭدى تۇرشىكتىرەدى. «چتو دۋمايۋت... پرەدستاۆيتەلي دۆۋح سامىح كرۋپنىح ەتنوسوۆ سترانى - كازاحي ي رۋسسكيە؟» دەپ كەلەدى. وسىنى وقىپ وتىرىپ ەكىۇداي ويعا قالاسىڭ. ورىستار دا قازاقتىڭ جەرىن ءوز توپىراقتارى سانايتىن سەكىلدى. ياكي قازاق تا ەلدەگى كوپ دياسپورا وكىلدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندەي كورىنەدى. جاقسى، بۇل «القيسساسى» عوي. ارى قاراي كەتەيىك. ءتىلشى جازۋشى گەرولد بەلگەردىڭ ءبىر «زامەتكاسىن» مىسالعا كەلتىرەدى. سوندا گەرا اقساقال بىلاي دەگەن. «يزدايۋتسيا پرەكراسنىە سودەرجاتەلنىە كازاحسكيە گازەتى. ۆ نيح پەچاتايۋتسيا ينتەرەسنىە ماتەريالى. نو نيچەگو ەتوگو رۋسسكيە نە زنايۋت ي نە چيتايۋت. ۆەس ينتەللەكتۋالنىي ي دۋحوۆنىي پوتوك پروحوديت ميمو يح سوزنانيا». ءدال وسى سوزگە ءبىر جاعىنان قۋاناسىڭ. قازاق گازەتتەرىندە تاماشا، ماز­مۇندى دۇنيەلەر شىعىپ جاتسا جاقسىلىق ەمەس پە؟ال ەگەر وسىلاردى ورەكەڭدەر بىلمەسە، وقىماسا، وندا قازاقتىڭ نە جازىعى بار. تاماشا ماقالالاردى وقىعىسى كەلسە قازاق ءتىلىن ۇيرەنسىن، ءبىلسىن. بۇعان كىم قارسى؟ گەرا اقساقال سول «زامەتكاسىندا» تاعى دا بىلاي دەپتى: «رۋسسكويازىچنىي چيتاتەل جيۆەت ۆ يسكاجەننوم، يزۋرودوۆاننوم ي وبيودنيوننوم ميرە». گەرەكەڭنىڭ مۇنىسى ارتىقتاۋ ەندى. قايتا قازاق وقىرمانىنان گورى ورىس وقىرمانىنىڭ جاعاسى جايلاۋدا، «مۇرتى ورگە شانشىلىپ» تۇر. ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. ءبىزدىڭ ەلدە 2756 مەرزىمدىك باسىلىم بار. وسىنىڭ 453-ءى عانا قازاق تىلىندە، 2303-ءى ورىس تىلىندە. بۇلار - قازاقستاندا شىعىپ جاتقاندار. وسىلارعا قوسا رەسەيدەن قۇستاي ۇشىپ كەلەتىن 5248 گازەت-جۋرنال تاعى بار. سوندا «وبيو­دنيوننوم» بولاتىنداي ءورىستىلدى وقىرماننىڭ باسىنا نە كۇن تۋدى؟
ەندى اۋەزحاننىڭ «ءالاۋلايىنا» كەلەيىك. ول نە دەيدى؟ «ەسلي گوۆوريت چەستنو، تو كازاحي وكازاليس ۆ بولەە پريۆيلەگيروۆاننوم پولوجەني. پوشەل پروتسەسس، كوتورىي يا نازىۆايۋ «ناتسيەسترويتەلستۆو»». قانداي وكىنىشتى! بۇل سوزدەردى باسقا ەمەس، ءوز قانداسىڭ ايتىپ تۇر. اپىرماي، قايداعى «پريۆيلەگيا»؟ قانشاما قازاق قالالىق جەردە ءۇي جاعدايىن جاقسارتا الماي كەزەكتە تۇر؟ اۋىلداعى باۋىرلارىمىزدى الايىق. جۇمىس كوزىن تابا الماي، ەڭسەلەرىن تىكتەي الار ەمەس. وسى ما «پريۆيلەگيا»؟ راس، ۇلت سەرپىلگىسى، ءوسىپ-وركەندەگىسى كەلەدى. مۇنىڭ نەسى ەرسى؟ قازاق قاي ۇلتتان كەم ەدى؟ ول دا وركەنيەتتى، وزگەلەر ساناساتىنداي، ەسەپتەسەتىندەي ۇلت بولۋعا تولىق قۇقىلى. قودار مىرزا، سونداي-اق وزگە ەتنوس وكىلدەرىن «اۋلادان» شىعارىلىپ تاستاعانعا تەڭەگەنىڭىز مۇلدەم جاراسىمسىز. باسقاسىن ءسوز ەتپەي-اق قويالىق. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قايدا قوياسىز؟ وسى قۇرىلىم ارقىلى پارلامەنتتىڭ تورىندە جايعاسقان دەپۋتاتتارىمىز - باسقا ۇلت وكىلدەرى ەمەس پە؟ قانشاما تىلدە باسىلىمدار جارىق كورىپ جاتىر. بۇلاردى ەلەپ-ەسكەرمەگەنىڭىز قالاي؟ كولبين زامانىندا «بيلىك دالىزدەرىندە» قانشا قازاق، قانشا ورىس جۇرگەنى شوتقا قاعىلىپ، سانالىپ ەدى.

اۋەزحان دا ارادا شيرەك عاسىر وتكەندە وسىنى ەسىمىزگە قايتا ءتۇسىرىپ وتىر. «رۋسسكيح كراينە مالو ۆ «كوريدوراح ۆلاستي» دەيدى. قازىر كەڭەستىك ۋاقىتتا ەمەس، تاۋەلسىزدىك زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزدى بىلمەگەنى مە، قالاي؟ ۇلت ازاماتتارىنىڭ ەل باسىندا ءجۇرۋى زاڭدىلىق. بۇعان قۋانۋ كەرەك. «كوليچەستۆو شكول س پرەپوداۆانيەم نا رۋسسكوم يازىكە پوستوياننو سوكراششاەتسيا» دەيدى ورىس ءتىلىنىڭ قامقورشىسى. اعاسى-اۋ، قازاقتىڭ سانى جىلدان جىلعا ءوسىپ جاتىر عوي. قازاق بالالارى قازاق مەكتەبىنە بارعىسى كەلەدى. ءتىپتى وزگە ۇلت جەتكىنشەكتەرى دە قازاق ءتىلىن بىلۋگە مۇددەلى. وسىدان كەلىپ ورىس مەكتەپتەرىنىڭ سانى ازاياتىنى بەلگىلى جايت قوي. بۇعان نەسىنە رەنجيسىز. ودان دا رەسەي جاقتاعى ورىس مەكتەپتەرىنە سەلكەۋ تۇسپەسىن دەپ تىلەڭىز. ونداي جاعدايدا الاڭداۋعا بولادى. ەندى سۇحبات بەرۋشىنىڭ قازاق تىلىنە قاتىستى «وي-تولعانىسىنا» كوڭىل بولەلىك. «يا جە دۋمايۋ، چتو پەرەحود ك گوسۋدارستۆەننومۋ يازىكۋ نادو بىلو پوسترويت يناچە، بولەە پلاۆنو. رازبيت نا نەسكولكو ەتاپوۆ. ي، موجەت بىت، نا نەسكولكو پوكولەني». قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرلارى «مەملەكەت قاشان مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيدى. وسى ماڭىزدى ماسەلەنى نەگە سوزباقتاي بەرەمىز؟» دەپ شىرىلداپ جۇرسە، اۋەزحانعا سالساق، قۇلاشتى سەرمەمەي، جايلاپ «ءجۇزۋىمىز»، ماسەلەنى كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرا بەرۋىمىز كەرەك ەكەن. وسى سۇحباتتان بايقاعانىمىز - قانداسىمىزعا وگىز اياڭ، تاسباقا تىرلىك مايداي جاعا ما دەپ قالاسىڭ. ماسەلەن، قازاقتىڭ جەتەكشى ۇلت ەكەنىن تىلگە تيەك ەتە كەلە، «پوبەديتەليۋ نادلەجيت بىت بلاگورودنىم، تەرپيمىم، ششەدرىم دۋشوي» دەسە، تاعى بىردە «تسەنترالنايا ازيا ۆسەگدا بىلا... تەرپيما ك رازليچنىم يازىكام...» دەپ بىلگىشسىنەدى، «قازاقستاندىق ۇلت» جونىندە «...پەرەنەستي ەتوت ۆوپروس لەت نا ستو» دەپ تاعى دا ماسەلەنى كەيىنگىگە ىعىستىرا بەرەدى. قازىر جاھاندانۋ كەزەڭى ەكەنى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ورنىقتىرۋدا، ناسيحاتتاۋدا بەلسەندى قارەكەت تانىتپاساق ەرتەڭدەرى كەش بولاتىنى اۋەزحاندى اسا شوشىتا قويمايتىنداي.
ورىس ءجۋرناليسى دە، ءبىزدىڭ اۋەزحان دا قازاقستاندا­عى ورىس ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا باستارى قاتىپ، تۇنىمەن دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي المايتىن سياقتى. «اۋىلدا ورىس ءتىلىن ۇمىتىپ بارا جاتىرمىز...»، «وتكەن ءبىر كەزدەسۋدە قازاق جۋرناليستەرى ورىسشا سويلەي المادى...» دەي مە، قايداعى-جايداعىلاردى مىسالعا كەلتىرەدى. نەگىزى، ءتىلدى ءبىلۋ، بىلمەۋ - بۇل اركىمنىڭ جەكە شارۋاسى. وزگە ءتىلدى بىلمەدىڭ ەكەن دەپ ار-نامىسقا تيۋ - تۋراسىن ايتقاندا، قىلمىس. كىم بىلەدى، الگى قازاق جۋرناليستەرى ورىس ءتىلىن بىلەتىن شىعار. كيرينيتسيانوۆ ولاردىڭ ىشىنە كىرىپ شىققان جوق قوي. ۇندەمەسە، پىكىرتالاسقا قاتىسقىسى كەلمەسە، وسىنى ءتىل بىلمەگەندىككە ساناپ، تون ءپىشۋ ادىلدىك بولار ما ەكەن؟ جالپى، قازاققا ورىس ءتىلىن، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەن، ايتپەسە كۇنىڭ قاراڭ بولادى دەپ ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋدىڭ سونشاما قاجەتى جوق. قازاق ونسىز دا بۇل ەكى ءتىلدى ءبىلۋدىڭ اۋاداي قاجەت ەكەنىن جاقسى تۇسىنەدى. قازاق سونداي حالىق - نامىسشىل، بىلمەككە، جاڭالىققا قۇمار. ال ەندى قازاق تىلىنە كەلەتىن بولساق، بۇل ءتىلدى قازاقستاندا تۇراتىن ورىس پا، ءشۇرشىت پە - ءبارى دە بىلۋگە مىندەتتى. ول - مەملەكەتتىك ءتىل. زاڭدا بەكىتىلگەن. زاڭعا باعىنۋ، ونى ورىنداۋ - پارىز.
كيرينيتسيانوۆكە قازاقشا ۇيرەنۋ قيىن ءتۇسىپ جۇرگەندەي كورىندى. ايتپەسە مىنا ءسوزدى ايتپاس ەدى عوي. ول ەلباسىن تەرەڭ قۇرمەتتەيتىنىن ايتا كەلىپ، بىلاي دەيدى: «ون منوگو سدەلال دليا سترانى. نو نە پونيمايۋ ەگو، كوگدا ون ۆىدۆيگاەت ديرەكتيۆۋ: ك 2020 گودۋ 95 پروتسەنتوۆ ناسەلەنيا سترانى دولجنى گوۆوريت پو-كازاحسكي. كاك-تو ۆسە ەتو ناپوميناەت كوممۋنيزم ك 1980 گودۋ...». باعانادان «تەرپيما» قاجەت دەپ وتىرعان اۋەزحان وسى جەردە شالتتىق تانىتادى. «ا چتو بۋدەت، ەسلي چەلوۆەك نە سۋمەەت ۆىۋچيت يازىك؟» دەيدى. قازىر 2011 جىل. 2020-عا دەيىن باقانداي توعىز جىل بار ەكەن. توعىز جىلدا ءبىر ءتىلدى وقىپ-ۇيرەنبەگەن ادامعا نە دەيمىز؟ قابىلەتى جەتپەسە، ىقىلاس-نيەتى بولماسا، وزىنەن كورسىن. اۋەزحان اعاسى، بىلاي عوي، قازاقستاندا تۇرىپ قازاقشا بىلمەگەن ورىس دالادا قالمايدى. ورىسشا سويلەي بەرسىن. ال بىراق قىزمەت ىستەگىسى كەلسە، دەپۋتات نە اكىم، ياكي مينيستر بولام دەسە مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى ءتيىس. قاراپايىم لوگيكا. باس قاتىراتىنداي كۇردەلى ەسەپ ەمەس بۇل.
سۇحباتقا قاتىستى ايتاتىن نارسە كوپ. كورىنىپ تۇر، اۋەزحاننىڭ بۇيرەگى ءورىستىلدى قازاقتارعا بۇرادى. ارينە، ءبىر قازاقتى بۇلاي ەكىگە ءبولۋ جاقسى ەمەس. اۋەزحاننىڭ ويىنشا، قازاق پەن ورىس مادەنيەتتەرى اراسىنداعى «بايلانىس كاتەرى» - وسى ءورىستىلدى قازاقتار. بۇل دا قيسىنعا كەلمەيدى. ورىس مادەنيەتىن ەرەكشە قۇرمەتتەگەن ۇلت اقىنى - ابايدى ءورىستىلدى قازاق دەپ ايتا الامىز با؟ مۇقاعاليدى الايىق. سەرگەي ەسەنينگە ارناپ جازعان ولەڭىندە ورىس اقىنىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، باۋىرمالدىق مەنمۇندالاپ تۇر ەمەس پە؟ سوندا مۇقاعالي دا ءورىستىلدى قازاق بولعانى ما؟
«فيلوسوف» قوداردىڭ مىنا ءسوزى دە تاڭىرقاتپاي قويمايدى. «...نۋ، حوروشو، ۆى ۋمەەتە گوۆوريت پو-كازاحسكي. ا چتو دالشە؟ ۆ ناشيح پوليكلينيكاح ستالي لۋچشە لەچيت؟ ۆ ناشيح شكولاح - لۋچشە ۋچيت؟ كازاحسكايا وبۋۆ لۋچشە زاگرانيچنوي؟ مى سوبرالي سوبستۆەننىي كازاحسكي اۆتوموبيل يلي زاپۋستيلي كازاحسكي كوسميچەسكي كورابل؟ نەت وتۆەتا». بۇل نە سالىستىرۋ؟ اۋەزحاننىڭ ارعى ويى بەلگىلى بولدى. «ەلدىڭ ءبارى قازاقشا سويلەپ كەتسە جۇماق ورناي قالا ما ەكەن؟» دەگەندەي پيعىل اڭعارتادى. ءتىلدى بىلۋدە كوپ ءمان بار، قودار مىرزا. «ءتىل بولماسا، ۇلت تا بولمايدى» دەگەن عۇمار قاراش، «ءوز ءتىلىن بىلمەگەن ەل - ەل بولمايدى» دەگەن حالەل دوسمۇحامەدۇلى وسى سوزدەردى ەرىككەننەن، جايدان-جاي ايتا سالماعان بولار. سىزگە سالسا تاماعىمىز توق، كويلەگىمىز كوك بولسا جەتىپ جاتىر ەكەن عوي. تىلگە باس اۋىرتۋدىڭ قاجەتى جوق سەكىلدى. كەشىرىڭىز، بۇل ويىڭىزعا قوسىلا المايمىز. جارىق دۇنيەگە قازاق بولىپ كەلدىك پە، قازاق بولىپ ءومىر سۇرگەن دۇرىس. ال قازاقتىڭ باستى بەلگىسى - ءوزىنىڭ ءتىلى. ءتىل دەگەنىمىز، ح.دوسمۇحامەدۇلىنشا ايتساق، «جۇرتتىڭ جانى».
كيرينيتسيانوۆ تا كانىگى جۋرناليست ەمەس پە. «حوچەتسيا سپروسيت: كتو ۆام، براتيا-كازاحي، مەشاەت گوۆوريت ي پيسات پو-كازاحسكي، چيتات كازاحسكۋيۋ ليتەراتۋرۋ؟ پرەزيدەنت - كازاح، پراۆيتەلستۆو توجە پراكتيچەسكي ۆسە سوستويت يز كازاحوۆ. نە گوۆوريا ۋجە و مەستنوي ۆلاستي...» دەپ قامقورسىعان ول تاقتايشاعا جازىلعان قازاقشا سوزگە ۇركە قاراپ: «نو وبراتي ۆنيمانيە: ۆو ۆسەح اكيماتاح تابليچكي تولكو نا ودنوم يازىكە. كازاحسكوم. سكاجەش، تابليچكا-مەلوچ؟ پۋست مەلوچ. نو نەپرياتنايا. يا بى نازۆال ەتو «زاستەنچيۆىم ناتسيوناليزموم» دەپ اقىلگويسيدى. ءبىر قاراعاندا، قازاق ءتىلىنىڭ ۇستەم بولۋىنا قارسى ەمەستىگىن اڭعارتقانىمەن، مىنا جاعىنان كەلىپ مۇنى «نەپرياتنىي» سانايتىندىعىن جاسىرمايدى. تۇلكىبۇلاڭدىق دەپ وسىندايدى ايتاتىن بولسا كەرەك.
سونىمەن سۇحباتتى وقىعاندا نە تۇيدىك؟ بايقاعانىمىز - قازىر ۇلت ساناسى ويانىپ كەلەدى. ۇلتتا جاڭعىرۋ، تۇلەۋ بار. سونىمەن قاتار مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن ەل كوزقاراسى باسقاشا. ونى ۇيرەنۋ، ءبىلۋ مىندەت ەكەندىگىن وتانداستارىمىزدىڭ كوبىسى ۇعىنعان. ءبىر عاجابى، وسى وڭ وزگەرىستەر، ىلگەرىلەۋشىلىك كەيبىرەۋلەر­گە، وندا دا ورىس ءتىلىنسىز تاماعىنان اس وتپەيتىندەرگە ۇناي قويمايتىنداي. بىردەڭەنى ايتىپ قالعىسى، تۇياق سەرپىپ قالعىسى كەلەدى. قوعامنىڭ ىشىندە پىكىر تۋعىزسام دەيدى. بۇل نيەت ىسكە اسا قويماس. وكىنىشكە وراي، ءالى دە بولسا گازەت ءسوزىن وي ەلەگىنەن وتكىزبەي، وعان سەنىپ قالاتىندار بار. پاراسات-پايىمى بيىك، مەملەكەتشىل، ەلشىل وقىرماندارىمىز كوپ بولسىن دەپ تىلەيىك.
سانانى تۇرمىس بيلەيدى دەگەن دە ءسوز بار. اڭگىمەلەرىنە قاراعاندا بۇل ەكى سۇحباتتاسۋشى دا تۇرمىستاعى كەيبىر قيىندىقتاردى باستان وتكەرىپ جاتقانداي كورىنەدى. ءتىلشى بالانى وسىرۋگە، ءدارى-دارمەك پەن ەمدەلۋگە كوپ اقشا كەتەتىنىن ايتسا، اۋەزحان مەملەكەت اۋدارماشىلارعا زەينەتاقى تاعايىنداۋدا، الەۋمەتتىك جاعىنان ساقتاندىرۋدا كەپىل بولا الماي وتىرعانىن ءسوز ەتەدى. مۇنداي جانە باسقا قيىنشىلىقتار كىمنىڭ باسىندا جوق دەيسىز. جەكە وكپە-نازدارى دا بار ما، قالاي... دەگەنمەن دە تۇرمىستاعى تۇيتكىلدەردى نەمەسە جەكە باستىڭ رەنىشىن سەبەپ قىلىپ ۇلت جونىندە، ونىڭ اتا-بابادان قالعان اسىل مۇراسى - ءتىلى تۋرالى ۇشقارى، كوپتىڭ نامىسىن تۋدىرار پىكىر ايتۋ ءجون سانالمايدى. ۇلت تا، ءتىل دە قاسيەتتى. سوندىقتان بايقاعان لازىم.

نۇرپەرزەنت دومباي

http://anatili.kz/?p=6817#more-6817