ول تاڭەرتەڭ ويانا سالا ءوزىنىڭ ءولىپ قالعانىن سەزدى، ويتكەنى كىرپىكتەرىن اشا المادى، قىبىر ەتەر ءال جوق، ساۋساقتارى الدەنەشە توننالىق الدەنەگە اينالىپ كەتكەن سياقتى، دەسە دە، جانى ءالى تانىنەن اجىراي قويماعانداي، تۇيسىگى وياۋ، ساناسى ءتىرى قالپى، تەرەزە الدىندا جاپىراعى جەلپىنىپ تۇرعان داراقتىڭ جۇگەنسىز كەتكەن بۇتاقتارىنىڭ اراسىندا قۇلشىنا، قۇمارلانا سايراعان تورعايلار ءۇنىن ەستىپ جاتىر، تىنىشتىعىن بۇزعان وسىناۋ قاپتاعان قالىڭ اسپاننىڭ قۇرتتارىنا جاقتىرماي كوز سالىپ، تىجىرىنعىسى كەلىپ ەدى، ونىسى بوس اۋرە بولدى، مويىن بۇرىپ قاراۋدىڭ ءوزى مۇنان بىلاي ساندالبايلىق ەكەنىن انىق ۇعىندى.

بۇل جولى شىنىندا ولگەن ەكەن، شىنىندا دەپ قوسۋىمىزدىڭ ءوز سەبەبى بار، دەگەنمەن بۇل ارادا ونىڭ ءوز تاجىريبەسى تۇككە تۇرعىسىز ەكەنى دە ايقىن ەدى، ءولۋ تۋراسىندا ويلاۋعا بولاتىن شىعار، قالايدا ولۋگە ۇيرەنۋ قيىنداۋ سياقتى. كىمدى، نەنى قيمايتىنى بەلگىسىز، ايتەۋىر وزەگىنە اششى بىردەڭە تىعىلدى، جوق، ەشتەڭە تىعىلماپتى، ەشتەڭە سەزبەدى، كەۋدەسىندە، تانىندە شايقالىپ جاتاتىن كۇيگە قوش ايتقانى راس بولدى، وياۋ سانا ۇيرەنگەن داعدىسىمەن تانگە سوقتىعىپ دالباسالاعانىمەن، ونىڭ دا تەز ارادا جەتەككە ۇيرەنگەن اساۋداي شاپشۋىن توقتاتارىندا گاپ جوق. ءيا، سونىمەن ولىپ قالعان سوڭ كىسى دەگەنىڭىز ارتىندا قالعان مىناۋ دۇنيەمەن ءىسى جوق ەكەنىن، جۇمىسى بولماۋى كەرەكتىگىن ۇعىنۋى كەرەك ەمەس پە؟ ارينە، اۋىر، مۇنداي كۇيدى ەشكىممەن بولىسە المايسىڭ، تىرلىگىڭدە دە بولىسكەنىڭ شامالى، ەندى تىپتەن قوي-اق قوي. ول ازداپ بۇل جايىندا ۇققانداي بولدى دا تەز ارادا تىنىشتالا باستادى. سالدەن سوڭ ادامداردىڭ كۇبىر-سىبىرىنا قۇلاق ءتۇردى.

– ول ءولىپ قالعان با؟ – بۇل اكەسىنىڭ داۋىسى.

– ءيا، ءولىپ قالعانىندا گاپ جوق. بۇل اناسى، ارينە، اناسىنان ارتىق بالانى كىم تۇسىنەر، جاتقان جاتىسىنا ءبىر قاراپ-اق ۇلىنىڭ ءولى-ءتىرىسىن اجىراتا الادى، كورمەيسىڭ بە، اكەسى ءوز سوزىنە كۇماندى. اكەسى تاعى دا سەنىمسىزدىگىن سەزدىردى:

– ءبىز ابدەن انىقتاپ الايىق، ەگەر ول ءتىرى بولسا، رەنجىپ قالۋى مۇمكىن عوي؟ – دەدى دە وعان جاقىنداپ كەلگەندەي بولدى، وسى كەزدە ول:

– اكەم ءسوزسىز تامىرىمنىڭ سوعۋىن نەمەسە تىنىسىمنىڭ بار-جوعىن تەكسەرەدى، ولگەننەن سوڭ دەنەمە باسقالاردىڭ قولى تيگەنى قالاي سەزىلەر ەكەن، ءا؟ اسىرەسە، اكەمنىڭ جىپ-جىلى سالالى ساۋساقتارى…– دەپ ويلاپ ۇلگىردى، بىراق، اناسىنىڭ ءسوزى شىرىق بۇزا شىقتى.

ونىڭ ەسىنە اناسىنىڭ اعالارى ولگەندە دە ءمىز باقپاعان سابىرلى قالىپى ءتۇستى.

– بولدى، ماعان سەنبەگەندە، سەن نەنى بىلە قويارسىڭ؟ ونان دا بارىپ ءشايىمىزدى ىشە وتىرىپ جەدەل جاردەم شاقىرايىق، ءبارىبىر ولار كەلسە، قاربالاستىقتان تيتىقتايمىز، ۇلىمىز ولگەن كۇنى بىزدە قايبىر تىنىشتىق بولسىن؟ قايبىر ءجوندى دەمالىس بۇيىرادى دەيسىڭ؟ – اناسىنىڭ ۇنىنەن كەيىگەندىگى بايقالدى، ول دا ءوزىنىڭ شىندىعىندا، بەيمەزگىل ۋاقىتتا ولگەنىنە قىنجىلدى، دەسە دە، ءولىم ايتىپ كەلمەيدى عوي، بۇل ولاردى سوڭعى رەت اۋرەلەۋى، ەندىگارى بۇلاي بولمايتىنىنا نىق سەندى، بۇل سوزدەردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ جاتىپ ەپتەپ كوڭىل-كۇيى ورنىققانداي بولدى، ونىڭ ۇستىنە اكە-شەشەسىنىڭ قايراتتى جاندار ەكەنىن بىلەدى.

ءولىم دەگەن – ادامعا اسا بەيتانىس دۇنيە ەمەس سەكىلدى، ولمەي تۇرعانداعى ۇرەيى ءتىرى جاننىڭ جۇرەگى قابىلداماس سۇمدىق، ال، ولىممەن قۇشاق ايقاستىرعان سوڭ-اق ءبارى ءوز ءجونىن تاباتىن سىڭايلى، جاڭاعى ۇرەيدىڭ، قيماستىقتىڭ ءسىرادا بولعان، بولماعانىن ءبىلۋدىڭ ءوزى قيىن. ءيا، ۇرەي، ولىمگە دەگەن ۇرەي ادامعا قاي ەسىكتى قاقتىرمادى؟! قاي جولعا باستامادى؟! سونىڭ بارلىعى ءولىمنىڭ بىزبەن قويىنداسىپ ءوزى دە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن مويىنداي الماۋدان شىعار، ال، ءولىم ءوزى قاشان ولەرىن كىم ءبىلسىن؟ مۇمكىن…ۇرەي مەن ەركىندىكتىڭ كۇرەسى بىتكەندە ءبىر جاۋابى تابىلار. قازىر ول شىنىندا ۇرەيدەن كەشكەن، بىراق، ونى ۇرەي ۇڭگىرىنەن سۋىرىپ الىپ شىققان ءولىم ەمەس ەكەنىندە گاپ جوق.

اكە-شەشەسى بولمەنىڭ ەسىگىن جاۋىپ شىعىپ كەتە سالىپ، تەرەزە تۇبىندەگى الگى اتىڭ وشكىر داراققا ءبىر توپ قارعا قوندى، قارعانىڭ ەسىمى ويىندا قالايشا ساقتالىپ قالعانىنا ازداپ تاڭدانعانىمەن، سول قارعالارى بارق-بارق ەتىپ شۋلاي باستاسىمەن-اق، ونىڭ زىقى شىعا باستادى، ءتىپتى، بىرەۋىنىڭ داۋىسى تىم جاقىننان ەستىلەدى، شاماسى، بۇتاقتى مىسە تۇتپاي تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنا قونىپ الىپ، جايلانا قارقىلداپ وتىرسا كەرەك. بارىنشا ءوزىن سابىرعا جەڭدىرىپ، ەرتەرەك قايدا بولسادا ءجايلى سەزىممەن اتتانۋدى تىلەپ ىشىنەن دۇعا ما، الدە باسقا ما، وزىنە دە تۇسىنىكسىز ءبىر ۇزىن-سونارلاۋ سوزدەردى مىڭگىرلەپ جاتىپ، قۇلاعى سۇيرەتە باسىپ ءوز بولمەسىنە جاقىنداعان اياق دىبىسىن شالىپ قالدى، ىلە-شالا ەسىك شارىق ەتىپ قاتتى اشىلدى دا، اناسىنىڭ عازاپتى سوزدەرى ەستىلدى:

– تۇقىمىڭ قۇرىعىرلار-اي، قايدان كەلە قالدىڭدار بىردەمەلەرىڭ ولگەندەي شۋلاپ! تىنىش ءبىر ءشاي دە ىشە المادىق-قوي، اتتەڭ، ۇلىم ءتىرى بولسا، مەنى ساندالىتپاي سەندەردى ءوزى-اق ۇركىتە قۋىپ جىبەرەر ەدى…

ەسىك قايتا جابىلدى، اناۋ ۇزاقتاي شۋلاعان ولىمگە كورىنگىرلەردىڭ دە ءۇنى ءوشتى، اناسىنىڭ ايتقانى راس، ءتىرى بولسا قارعالاردى ءوزى-اق قۋىپ سالار ەدى، قايتەدى ەندى! ءولىپ قالعان، قوزعالا المايدى، دەنەسىن كوزگە كورىنبەس تاستاي اۋىر، تاستاي نىعىز اۋا باسىپ، قىمتاپ العان سياقتى، ەركىندىك دەگەن قىمبات نارسە ەكەن عوي، كوزىن دە اشا الماي جاتىپ جۇگرگىسى كەلەدى، قارعالاردى اۋلاققا قۋىپ جىبەرگىسى كەلەدى، قوزعالعىسى كەلەدى، نەتكەن اۋىر دەنە بۇل؟ جو-وق، دەنەسى بار ما ءوزى؟ وسىلاردى ويلاپ جىلاپ العىسى دا كەلدى، مۇندايدا جاسى قۇرىعىر قايدان شىعا قويسىن، جانارى قۇبىنىڭ قۇمىنداي قۇرعاپ قالعان سەكىلدى، الدە، جانار دا، جاس تا مۇندا جوق بولار.

بۇل شاقتا سىرت جاق اپىر-توپىر بولىپ الدەنەگە قاربالاسىپ كەتكەن، اكە-شەشەسى شايلەرىن ءىشىپ بولماي جەدەل جاردەم جەتىپ قويىپتى، زەمبىلىن ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا سوعىپ الدى ما ەكەن تارسىلداپ-گۇرسىلدەگەن دىبىستار شىعىپ جاتتى... ارتىن الا سۇپ-سۋىق ءبىر شىتىناڭقى داۋىس ەستىلدى:

– ءولىپ قالدى ما؟

اكە-شەشەسى قاتار:

– بىلمەدىك، سىزدەردى كۇتىپ وتىرمىز،– دەپ جامىراي ءتىل قاتتى.

– ءيا، ولگەن سەكىلدى، بىراق باقىلاۋ كەرەك، كەيبىرەۋلەر ءتىرىلىپ كەتەتىنى بار، ونىڭ ۇستىنە ولسە دە قاشان ولگەنىن، قانداي سەبەپپەن ولگەنىن قازىر تەكسەرۋىمىز قاجەت.

– ە، ماقۇل، قۇلىپتاسىنا جازۋ ءۇشىن بىزگە دە كەرەكتى دۇنيە عوي،–دەگەن اكەسىنىڭ شارشاڭقى ءۇنى ەستىلدى. شەشەسى دە قالىسپاي:

– تۋىس-تۋعاندار دا سەبەبىن سۇرايدى عوي، ءيا، تەكسەرىڭىزدەر، – دەدى ءۇمىتتى پەيىلىن جاسىرماي. ال، ول بولسا ءوزىنىڭ شىنىندا قاشان، نەلىكتەن اجال قۇشقانىن ۇعۋعا اسىقسا دا، ءولىم الدىندا ادەپ ساقتاپ، تىنىش جاتىر، ءبىر قاراعان ادام راسىندا مۇنىڭ ولگەنىنە سەنبەۋى مۇمكىن ەمەس، ونىڭ ءوزى دە، بىرەۋ-مىرەۋ ولگەنىنە كۇماندانسا اۋرەشىلىك بولارىن ءبىلىپ، جاڭاعى ارپالىسقان ويلاردىڭ بارىنەن تىزگىن تارتىپ، بار ءبىتىم-كۇيىمەن ءولىنىڭ سيپاتىنا ادال ىقىلاستا جاتىر ەدى.

جەدەل جاردەمنىڭ كولىگىمەن ەمحاناعا جەتكىزىلدى، جولدا سىقىرلاعان، شىتىرلاعان دىبىستاردان جالىققانى بولماسا، ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن دە بىلمەي قالدى. قازىر توزاقتىڭ سۇسىن سەزدىرەر تاستاي سۋىق ءمايىتحانادا جاتىر، ماڭىندا جانە ءبىر ولگەن ادام بار سياقتى، بۇنى قالاي سەزگەنىن بىلمەيدى، ونىڭ دا، ىشىنەن كۇبىرلەپ، قايسىبىر جاققا اسىعۋلى ەكەنىن اڭعارادى، ونىمەن اڭگىمەلەسكىسى كەلدى دە، مىناداي ساتتە نە ايتا قويۋعا بولاتىنىن بىلە المادى. دەگەنمەن ۇزاق تا كۇتكەن جوق.

الدە ءبىر ۋاقىتتا بولمە ىشىنە شيپاگەرلەر، اكە-شەشەسى، سوسىن ءسوز لامدەرىنەن پوليتسيا قىزىمەتكەرلەرى ەكەنى بىلىنەتىن ءبىر-ەكەۋ… سولاي، بارلىعى كەلىپ كىردى. ءسوزدى بوتەن دىبىس يەسى باستادى، شيپاگەر سەكىلدى.

– بالالارىڭىزدىڭ ولگەنىنە الدەنەشە جىل بولعان. بارلىعىن مىنا قاعازدارعا مورلەپ، جازىپ قويدىق. يماندى بولسىن!

وسى كەزدە سوزگە اكەسى ارالاستى، كوزىن اشا الماسا دا، شەشەسىنىڭ اكەسىن بۇيىرىنەن جەڭىل نۇقىپ قالعان سوڭ بارىپ اكەسىنىڭ تاماعىن قىرناعانىن ەلەستەتتى.

– ءيا، راقمەت، ءوزى دە سول قانشاما جىل بويىندا سول ولگەن كىسىنىڭ بەينەسىن ادەپپەن ساقتاپ، ءبىر اۋىز ارتىق سويلەگەن جوق، مۇمكىن، ءبىز ەستىمەگەن دە بولارمىز (وسى كەزدە ول ءوزىنىڭ ادەتتە كوپ سويلەيتىنىن، سويلەۋدەن راحاتتاناتىنىن ەسىنە الدى، قالايدا، اكەسىنىڭ ساسقالاقتاپ سوزدەردى الماستىرىپ العانىنا كۇمانسىز سەنبەك بولدى، بىراق…), بىراق ورتامىزدا ءجۇردى، تىرشىلىگىن قىلدى، بيىل جيرما التى جاستا عوي، سول جىلى ۋنيۆەرسيتەتتەگى وقۋىن تاستادى دا، كوپ وتپەي جانباعىس قامىنا كىرىستى، سودان كوپ ۇزاماي بالامىزدىڭ ولگەنىن بايقادىق، ءبىز دە، بالانىڭ شەشەسى ەكەۋىمىز دە ولگەنىمىزگە تالاي جىل بولعان-دى، يا، سولاي. اكەسى ءسوزىن ازداپ كۇيىنىش ارالاس ۇنمەن توقتاتتى.

– تۇسىنىكتى، ءبىزدىڭ دە قاشان ولگەنىمىزدى ۇمىتىپ قالاتىنىمىز بار، مەن سول كۇندى ەسىمە ساقتاي الماعاندىقتان الاڭداپ كۇندەلىگىمە ءتۇرتىپ قويعانمىن، ءجا، مۇنداي جاعىداي كوپ قوي، ءتىپتى، ءولىپ قالعانىن سەزبەي جۇرە بەرەتىندەردى دە كوپ كوردىك. كانە، مىنا قاعازدا بالالارىڭىزدىڭ قايتىس بولعان ناقتى ۋاقىتىن جازىپ، ءمورىمدى باسقانمىن، الىڭىزدار.

شيپاگەردىڭ ءسوزى اياقتالا بەرە نىعىزدالىپ، سوزىنە لايىقسىز سالماق پەن ەكپىن ۇستەپ بىرەۋ سويلەي باستادى، اڭعارى جاڭاعى پوليتسيا قىزىمەتكەرىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك.

– جاقسى، بارلىعىن شيپاگەردەن سوسىن وزدەرىڭىزدەن سۇراپ، حاتتاپ-شوتتاپ الدىق، قالعان جۇمىستان قام جەمەڭىزدەر، ايتپاقشى، قايىرىن بەرسىن!

جۇرتتىڭ ءبارى تارادى، ول ءوزىنىڭ ولگەن ۋاقىتىن اكەسى مەن شەشەسىنىڭ ءبىرى داۋىستاپ وقىپ جىبەرەر دەپ قاتتى ۇمىتتەندى، بىراق، ولار ءمايىتتى ۇيگە الىپ قايتۋدىڭ قۇجاتتارىمەن اۋرەلەنىپ سىرتقا شىعىپ كەتتى دە، بۇل تاعى سول ىزعار ۇرىپ تۇرعان بولمەدە قالدى، قانشا ويلانسا دا ءوزىنىڭ قاشان ولگەنىن تابا المادى، تۇبەگەيلى ۇمىتقان ەكەن، جاڭاعى شيپاگەر مۇمكىن وسىنىڭ ءوزىن نۇسقاپ ايتقان شىعار؟! قايسى اي، قايسى كۇن ەدى؟ كۇندەلىگى دە قولعا تۇسە قويمايدى، كۇندەلىگىنە جازعان-جازباعانى دا ەسىندە جوق.

ءۇي ءىشى، ۇلار-شۋدان ابدەن مەزى بولدى، كەش باتىپ، جۇلدىز بەيۋاققا يەك ارتار شاقتا ازەر تىنىشتىق ورنادى، بىراق، ءۇي تولى كۇبىر، الدە ءبىر ۋاقتا شەشەسى بولمە ەسىگىن اشتى-اۋ دەيمىن، اقىرىنداپ قانا ءوزىنىڭ مەيىرلى ۇنىمەن ءسوز باستادى:

– ۇلىم ولگەننەن تارتىپ ۇندەمەدى (ول وسى كەزدە ءوزىنىڭ بالا كەزىندە بۇيىعىلاۋ بولعانىن، قاتتى ۇيالشاق بولعانىن، سوزگە تىم ساراڭ بولعانىن ەسىنە الدى.). بىراق، تىرشىلىكتى تىڭعىلىقتى جاقسى ىستەدى، بۇل جاعى اكەسىنە  ۇقسايتىن، دەگەنمەن، اكەسى باسقاشا عوي، ءۇيىمىزدىڭ قارىز-قۇرىزىن تۇبەگەيلى جاۋىپ، بىزگە شالقىپ تۇرمىس كەشۋگە سەبەپ بولعان وسى بالاپانىم ەدى. كەشە ۇيقتاردىڭ الدىندا ون جىلدان بەرگى تۇڭعىش جانە ومىرىندەگى سوڭعى ءسوزىن ايتىپ قالدى، «جاقسى ءتۇس كورىڭدەر!» – دەپ. قۋانىپ قالىپ ەدىك، قۇداي دا شارشاعانىن سەزگەن كورىنەدى، باقۇل بول، قۇلىنىم! كەشىكپەي ءبىز دە سوڭىڭنان بارامىز.

بۇل ىقىلاس ونىڭ ومىرىندە ەستىگەن بارلىق سوزدەردى ۇمىتتىرىپ جىبەردى، ول ءوزىنىڭ ولگەن ۋاقىتىن تاپپاق نيەتىنەن قايتتى، ويتكەنى اناسىنىڭ سوزدەرىن ەستىپ جاتىپ، ءوزىن تاڭەرتەڭ عانا قايتىس بولعانداي سەزىنگەن ەدى. مۇمكىن، ول وسى نارسەنى كۇتىپ جۇرگەن دە شىعار، قالايدا، جانى شىنىندا تىنىشتالدى، باعاناعى ۇرەي الەمىنەن جەتەلەپ الىپ شىققان قۋاتتىڭ ۇمىتسىزدىك، وي الەمىن شىرماپ العان ماعىناسىزدىق ەكەنىن دە سەزىنگەن بولار، دەسەدە ونىڭ ۇرەيمەن ەشقاشان كۇرەسىن توقتاتپاي كەلە جاتقان ەركىندىكپەن قانداي بايلانىسى بارىن ءتاڭىرى ءوزى بىلەر.

ونى جەر قوينىنا بەرگەن سوڭ اكە-شەشەسى كوپ وتپەي بولمەسىن ايناداي ەتىپ جيىستىردى دا، ۇلىنىڭ بارلىق كەرەك-جاراقتارىن وتقا جاقتى، سوسىن بىرنەشە ادام جالداپ بولمەنىڭ ەسىگى مەن تەرەزەسىن بەكىتتىرىپ، قابىرعامەن بىردەي قىلىپ سىرلاپ، ورنەكتەپ تاستادى.

– بۇل تۇستا بولمە بولعان ەكەن-اۋ دەيتۇعىن ءىز قالماسىن، – دەدى جۇمىسكەرلەرگە شەشەسى.

ۇزاماي-اق بۇل ۇيدە بۇرىن وسىنداي ءتورت بولمە بولعانىن ۇمىتىپ ۇلگىرگەن قارتتار:

– ءبىزدىڭ بالا سۇيۋگە مۇمكىندىگىمىز بولمادى، قاراڭدارشى، سويتىپ بار ءومىرىمىزدى ارپالىسپەن وتكىزگەندە ەكى بولمەلى عانا ءۇيىمىز بار، وزگە ەشتەڭەمىز جوق، قۋباسپىز... – دەپ كەزدەسكەن جاندارعا مۇڭ شاعا باستادى، كورشى-قولاڭدارى مەن تۋىس-تۋعاندارى دا سۇراعاندارعا:

– بەيباقتار عوي، عۇمىر بويى شارشاپ-شالدىققاندا ارتىندا ءتۇتىن تۇتەتەر ۇرپاعى جوق، شىنىندا، باقىتسىزدىق، دەگەنمەن، ءبىز دە ولارعا جاستاۋ كەزدەرىندە بالالى بولۋ ءجايىندا كوپ ايتقان ەدىك، ەندى مىنە، جاعىدايلارى وسى... – دەستى.

ءتورت قاباتتى عيماراتتىڭ ءبىرىنشى قاباتىنىڭ ارتىنداعى الاسالاۋ قارا اعاشتىڭ بۇتاقتارىندا ءبىر توپ قارعا قارقىلداپ وتىر، بۇرىنىراقتا وسىندا ءبىر تەرەزەنىڭ بولعانى سولاردىڭ عانا ەسىندە قالسا كەرەك.

ارمان ادىلبەك

دەرەككوزى: «قازاق ادەبيەتى» گازەتى. №21, 2019 جىل

Abai.kz