جۇمىس بەرۋشى مەن جۇمىسشىلار اراسىنداعى ەڭبەكاقىعا قاتىستى داۋ-دامايلار ءاسىلى بارلىق ەلدەرگە ءتان نارسە. نارىقتىق ەكونوميكانى قۇرىپ، قۇقىقتىق مەملەكەتتى قالىپتاستىرعان قازاقستاندا دا بۇنداي تۇيتكىلدەردىڭ ارا-تۇرا قايتالانىپ جاتاتىنى بار. قاراپايىم لوگيكاعا سالساق، قانداي دا ءبىر ماسەلە توڭىرەگىندە قايشىلىقتىڭ تۋىنداۋى، سودان بارىپ ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن تالاپ ەتۋى ول ەلدە جاريالىلىقتىڭ بارىن، دەموكراتيانىڭ سالتانات قۇرعانىن بىلدىرسە كەرەك. قازاقستاننىڭ باتىسىندا ايدان استام ۋاقىت جالعاسىپ جاتقان مۇنايشىلاردىڭ ەرەۋىلى «ءا-دەگەندە» ءبىزدى وسىنداي ويعا جەتەلەدى. سەبەبى، ەگەر ەلىمىزدە ءسوز بوستاندىعى بولماسا، وي ەركىندىگىنە، قۇقىعىڭدى قورعاۋعا قايبىر ەلدەردەگىدەي «كوزگە كورىنبەيتىن» شەكتەۋ قويىلسا «ەرەۋىلدىڭ دۇرمەكتەرى» ەل ءىشىن كەزبەس ەدى، باق-تاردا كەڭىنەن جازىلماس ەدى، «جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە» قالار ەدى. بىراق ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز بۇل ەمەس، ماقساتىمىز - ءار تاراپتىڭ ۋاجدەرىنە تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، ورتاق ءبىر بايلام جاساۋ.

جۇمىس بەرۋشى مەن جۇمىسشىلار اراسىنداعى ەڭبەكاقىعا قاتىستى داۋ-دامايلار ءاسىلى بارلىق ەلدەرگە ءتان نارسە. نارىقتىق ەكونوميكانى قۇرىپ، قۇقىقتىق مەملەكەتتى قالىپتاستىرعان قازاقستاندا دا بۇنداي تۇيتكىلدەردىڭ ارا-تۇرا قايتالانىپ جاتاتىنى بار. قاراپايىم لوگيكاعا سالساق، قانداي دا ءبىر ماسەلە توڭىرەگىندە قايشىلىقتىڭ تۋىنداۋى، سودان بارىپ ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن تالاپ ەتۋى ول ەلدە جاريالىلىقتىڭ بارىن، دەموكراتيانىڭ سالتانات قۇرعانىن بىلدىرسە كەرەك. قازاقستاننىڭ باتىسىندا ايدان استام ۋاقىت جالعاسىپ جاتقان مۇنايشىلاردىڭ ەرەۋىلى «ءا-دەگەندە» ءبىزدى وسىنداي ويعا جەتەلەدى. سەبەبى، ەگەر ەلىمىزدە ءسوز بوستاندىعى بولماسا، وي ەركىندىگىنە، قۇقىعىڭدى قورعاۋعا قايبىر ەلدەردەگىدەي «كوزگە كورىنبەيتىن» شەكتەۋ قويىلسا «ەرەۋىلدىڭ دۇرمەكتەرى» ەل ءىشىن كەزبەس ەدى، باق-تاردا كەڭىنەن جازىلماس ەدى، «جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە» قالار ەدى. بىراق ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز بۇل ەمەس، ماقساتىمىز - ءار تاراپتىڭ ۋاجدەرىنە تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، ورتاق ءبىر بايلام جاساۋ.

ءبىر قاراعاندا جۇمىستارىنىڭ اۋىرلىعىن ايتىپ، جالاقىلارىن كوتەرۋدى، دۇرىسى قازاقستاندىق مامانداردىڭ جالاقىسىن شەتەلدىك جۇمىسشىلاردىڭ ەڭبەكاقىسىمەن تەڭەستىرۋدى تالاپ ەتىپ جۇمىسقا شىقپاي جاتقان جۇمىسشىلاردىڭ ءۋاجى دۇرىس سەكىلدى. ماسەلەگە ەكىنشى قىرىنان كەلسەك، «جۇمىسشىلار قاراقان باسىنىڭ قامىن ويلاعان كەيبىر ادامداردىڭ ايتاعىنا ەرىپ، جىك-جىككە ءبولىنىپ جاتىر، بۇل سايىپ كەلگەندە ولاردىڭ وزدەرىنە دە ءتيىمسىز، كومپانيالاردىڭ جۇمىسىنا دا وراسان زور شىعىن كەلتىرۋدە» دەگەن پىكىردى الدىعا تارتىپ جاتقان جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ دە پايىمدارى شىندىققا ساياتىنداي. ۇشىنشىدەن، جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ قازاقستان زاڭدارىنا سۇيەنە وتىرىپ، «ەرەۋىلشىلەردىڭ ءىس-ارەكەتى ەشقانداي قۇقىقتىق الاڭعا سىيمايدى، ءىس-قيمىلدارى زاڭسىز» دەگەن مازمۇنداعى بايلامدارى دا دۇرىس.

سونىمەن «نە ايتپاق بولدى، كىمنىڭ ءۋاجى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس» ەكەن دەيسىز عوي. ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى بوزاششى تۇبەگىندەگى «قاراجانباس» كەنىشى، جاڭاوزەندەگى «وزەنمۇنايگاز» وندىرىستىك فيليالىنا قاراستى ۋوس-1 جانە ۋوس-5 مەكەمەسى، سونداي-اق قۇرىق كەنتىندەگى «Ersai Caspian Contractor LLC» كومپانياسى جۇمىسشىلارىنىڭ ايدان استام جالعاسىپ جاتقان نارازىلىق اكتسيالارىنا مۇقيات ۇڭىلەتىن بولساق،  مۇددەلەر قاقتىعىسىن بايقايمىز. بىردەن ايتايىق، بۇل جەردە قانداي دا ءبىر تاراپتى قارالاۋدان نەمەسە ەكىنشى ءبىر تاراپتى جاقتاۋدان اۋلاقپىز. ءبىز باق-تاردا شىققان ناقتى فاكتىلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، تۇجىرىم جاساماقپىز.

مەدالدىڭ ەكى جاعى بولاتىنىنداي، ماسەلەنى زەرتتەۋ بارىسىندا بۇل تەكەتىرەستىڭ تاراپتاردىڭ ءوزارا تۇسىنىسپەۋشىلىگىنەن تۋىنداعانىن بايقادىق. جالپى، ماسەلەنىڭ ءمان-جايىنا كوز جىبەرسەك، مۇنايشىلاردىڭ ەرەۋىلىن ءبىرىنشى بولىپ «قاراجانباس» كەنىشىندە ەڭبەك ەتەتىن جۇمىسشىلار باستاعان. سوسىن ولاردى «وزەنمۇنايگاز» وندىرىستىك فيليالىنا قاراستى ۋوس-1, ۋوس-5 مەكەمەسىنىڭ، ودان كەيىن «Ersai Caspian Contractor LLC» كومپانياسىنىڭ جۇمىسشىلارى قوستاعان. بىراق بۇل جەردە اتالمىش كومپانيالار جۇمىسشىلارى تايلى-تۇياعىمەن «ەرەۋىلدەپ جاتىر» دەگەن وي تۋماۋى ءتيىس. سايىپ كەلگەندە، جۇمىسشىلاردىڭ تالاپ ەتىپ وتىرعانى ءبىر عانا نارسە: جالاقىلارىن ەسەلەپ كوتەرۋ.

الدىمەن جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ ۋاجىنە ۇڭىلسەك. ماسەلەن، «قاراجانباسمۇناي» اق ءباسپاسوز قىزمەتى تاراتقان مالىمدەمەدە «قاراجانباس جۇمىسشىلارى كاسىپوداعى» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ ىشىندە ىرىتكى پايدا بولىپ، ەكىگە بولىنگەنى جايلى ايتىلعان. باق بەتتەرىن اقتارىپ كورىپ ەدىك، بۇل مالىمدەمەنىڭ شىندىقپەن قيىساتىن ءتارىزدى. ويعا تۇيگەنىمىز مىناۋ: «قاراجانباسمۇناي» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ كاسىپوداعى توڭىرەگىندەگى تارتىس باستالعالى ءبىراز ۋاقىت بولعان. 12 مامىردا ەڭبەك ۇجىمىنىڭ جالپى جينالىسى ءوتىپ، بارلىعى ءبىراۋىزدان كاسىپوداق ۇيىمى جەتەكشىلىگىنە اتى-ءجونى ەربوسىن قوسارحانوۆ ەسىمدى ازاماتتى سايلاعان. الايدا ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي جاتىپ سول جۇمىسشىلاردىڭ وزدەرى قوسارحانوۆتىڭ قىزمەتىنە كوڭىلى تولمايتىندارىن ايتىپ، ونى قىزمەتىنەن الىپ تاستاۋعا ارەكەتتەنىپ جاتقان كورىنەدى. قارسى توپتىڭ قاھارمانى  كاسىپوداق كوميتەتىنىڭ زاڭگەرى نناتاليا سوكولوۆا ەسىمدى ازاماتشا. نەگىزگى اڭگىمە - 1,7 جانە 1,8 كوەففيتسيەنتتەرىن ەنگىزۋ، ياعني زياندى جۇمىس جاعدايى ءۇشىن قوسىمشا تولەم تولەۋ توڭىرەگىندە ۋشىققان. كومپانيا بولسا بۇل 1,8 كوەففيتسيەنتى مەن زياندى جۇمىس ءۇشىن قوسىمشا تولەم تولەۋ تالاپتارىن زاڭسىز دەپ سانايدى. ال ايماقتىق 1,7 كوەففيتسيەنتى 1997 جىلعى جۇمىس بەرۋشىنىڭ بۇيرىعى نەگىزىندە جالاقىعا قوسىلعان ەكەن. باسپاسوزگە ارنالعان اقپاراتتا ن. سوكولوۆا مەن ونىڭ جاقتاستارىنىڭ داۋلى 1,8 كوەففيتسيەنت پەن ءتيىستى الەۋمەتتىك تولەمدەردى تولەتە الماعانى ءۇشىن كاسىپوداق كوميتەتىنىڭ توراعاسى ەربوسىن قوسارحانوۆتى قىزمەتىنەن الۋدى تالاپ ەتەتىنى ايتىلعان.

2010 جىلدىڭ قاراشاسى مەن 2011 جىلدىڭ اقپانى ارالىعىندا جاسالعان ءوزارا كەلىسىم شەڭبەرىندە جۇمىسشىلار تالابىنىڭ ورىندالۋىنا كاسىپوداق جالداعان زاڭگەر رەتىندە ن. سوكولوۆانىڭ جاردەم كورسەتە الماعانىنا كوزى جەتكەن ەكىنشى ءبىر توپ ە.قوسارحانوۆتى جاقتاپ وتىر. بۇل توپتىڭ وكىلدەرى ن.سوكولوۆا ۇجىم الدىندا بەرگەن ۋادەسىن ورىندامادى دەپ ەسەپتەيدى. ال كومپانيا باسشىلىعى بولسا مۇنداي جولدارمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ مۇمكىن ەمەستىگىن كولدەنەڭ تارتۋدا. مىنە، ءبىر ۇجىمداعى وسىنداي مۇددەلەر قايشىلىعى باتىستاعى مۇشايشىلار ەرەۋىلىنىڭ ورشۋىنە الىپ كەلگەن. ال جەرگىلىكتى بيلىك بولسا سوكولوۆانى  ايىپتىپ، ونى جاقتاعان مۇنايشىلار قازاقستان زاڭناماسىن ورەسكەل بۇزىپ، زاڭسىز ميتينگلەر ۇيىمداستىردى دەپ وتىر.

قر كونستۋتسياسىنىڭ 32-بابىندا ەل ازاماتتارىنىڭ بەيبىت ءارى قارۋسىز جينالۋعا، جينالىستار، ميتينگىلەر مەن دەمونستراتسيالار، شەرۋلەر وتكىزۋگە جانە توسقاۋىلدارعا تۇرۋعا حاقىلى ەكەندىگى تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىلعان. الايدا بۇل قۇقىقتى پايدالانۋ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك، قوعامدىق ءتارتىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، باسقا دا ادامداردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ مۇددەلەرى ءۇشىن زاڭمەن شەكتەلۋى مۇمكىن ەكەندىگى دە ەسكەرتىلگەن. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بەيبىت جينالىستار، ميتينگىلەر، شەرۋلەر، پيكەتتەر جانە دەمونستراتسيالار ۇيىمداستىرۋ مەن وتكىزۋ ءتارتىبى تۋرالى» قر زاڭىمەن، وسىنداي اكتسيالارعا رۇقسات الۋدىڭ راسىمدەرى كوزدەلگەن، ال ونى ساقتاماعانى جانە بۇزعانى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك بەلگىلەنگەن. قالاي ايتساق تا زاڭنىڭ اتى زاڭ. اتا زاڭىمىزدى جانە ەلىمىزدىڭ باسقا دا زاڭدارىن نەگىزگە الا وتىرىپ 17 مامىردا تۇپقاراعان اۋداندىق سوتىنىڭ انىقتاماسى بويىنشا «قاراجانباسمۇناي» اق جۇمىسكەرلەرىنىڭ ەرەۋىلى زاڭسىز دەپ تانىلعان. بۇعان قوسا «قاراجانباسمۇناي» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ كاسىپوداق زاڭگەرى ناتاليا سوكولوۆانى ەكى ايعا قاماۋ تۋرالى شەشىم شىعارىلعان. سوكولوۆاعا قىلمىستىق كودەكستىڭ 164-بابىنا سايكەس «الەۋمەتتىك جانجال تۋدىردى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ وتىر.

ارينە، اشۋعا بۋلىققان سوكولوۆانىڭ دا جاقتاستارى بۇنداي ساتتە قاراپ قالماعانى انىق.  ولاردىڭ بىرقاتارى اشتىق جاريالاپ، مۇڭ-زارلارىن تىڭداماعاندارعا نارازىلىقتارىن ءبىلدىرىپ جاتىر. وكىنىشكە قاراي، كەيبىرەۋلەرى بۇدان دا كۇردەلى قادامدارعا بارىپ، دەنەلەرىنە جاراقات سالعان. جالپى، اقىلعا سالىپ، تارازىلاساق قانداي دا ءبىر پروبلەمانى نەمەسە قوعامداعى پروتسەستەرگە كوڭىل تولماۋشىلىقتى   ءوز-وزىنە قيانات جاساۋ ارقىلى، ياكي قارنىن ءتىلىپ، دەنەسىنە جاراقات سالۋ جولىمەن شەشۋگە تالپىنۋ دۇرىس ءىس ەمەس. كەيبىر مۇنايشىلاردىڭ بۇنداي قىلىقتارىن شاراسىزدىقتان تۋعان ارەكەت دەپ ەمەس، ءبىر ءسات اشۋعا بوي الدىرتىپ، ەموتسياعا بەرىلىپ ويلانباي ىستەلگەن قارەكەت دەپ باعالاعان ءجون سياقتى. بىراق مەن بۇل جەردە وسىنداي قادامعا بارعان ازاماتتاردى ايىپتايىن نەمەسە سوگەيىن دەپ تۇرعان جوقپىن. ولاردىڭ دا قولدارىمەن ىستەگەندەرىن اقتايتىن جاۋاپتارى بارىنى كۇمانىم جوق. دەيتۇرعانمەن دە، زايىرلى مەملەكەتتە، قۇقىقتىق ەلدە «تارقاتىلۋى قيىن تۇيتكىلدەردىڭ» ءوزىن قۇقىقتىق الاڭدا شەشۋدىڭ بارلىق جولدارى، امالدارى قاراستىرىلعان. سوندىقتان دا ءبارىن زاڭ اياسىندا شەشۋگە ۇمتىلۋ قاجەت. مۇنايشىلاردىڭ بۇنداي ءىس-ارەكەتتەرى جالپى قوعامدى، ونىڭ ىشىندە حالىق قالاۋلىلارىن دا بەي-جاي قالدىرىپ وتىرعان جوق. «قۇقىقتىق مەملەكەتتە ءاربىر ازاماتتىڭ زاڭدى قۇرمەتتەۋىنە نەمەسە زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋىنە بارلىق مۇمكىندىكتەر قاراستىرىلعان. بىراق وسىلايشا «ال، ەرەۋىل جاسايىق» دەپ، ميتينگ ۇيىمداستىرۋعا بولا ما؟! بىزدە ميتينگ، ەرەۋىل، اشتىق تىم سانگە اينالىپ كەتتى. بۇلاي جاساۋعا بولمايدى»، - دەيدى ءماجىلىس دەپۋتاتى ۆلاديمير نەحوروشەۆ. جۇمىسشىلاردىڭ تالابى «نەگىزسىز، ءارى زاڭعا سايكەس ەمەس» ەكەنىن ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى گۇلشارا ابدىقالىقوۆا دا  مالىمدەدى. «قاراجامباس، جاڭاوزەن، ەرساي نىساندارىنا ءبىزدىڭ وكىلدەرىمىز، اتاپ ايتقاندا ەڭبەك ۆيتسە-ءمينيسترى بىرنەشە رەت بارىپ قايتتى. ءبىز بارلىق تاراپتاردىڭ - كاسىپوداق، جۇمىس بەرۋشىلەر مەن تالاپ قويىپ وتىرعان جۇمىسشىلاردىڭ وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن تالاپتاردى ناقتى قاراپ جاتىرمىز. قاراجامباسمۇنايدا زاڭناما بۇزىلىپ وتىرعان جوق. ءبىز ولاردىڭ قويىپ وتىرعان تالاپتارىنىڭ نەگىزى جوق ەكەنىن جانە زاڭعا ساي كەلمەيتىنىن دالەلدەدىك»، - دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن جۋرناليستەرگە بەرگەن سۇحباتىندا  مينيستر.

شىنى كەرەك، بۇنداي جاعدايدا كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس ەكەنىن بايىپتاۋ اسا قيىن ءىس. تەك ايتارىمىز، تاراپتاردىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ءوزارا مامىلەگە كەلە الماي داۋرىعىپ-داۋلاسىپ جاتقانى، وكىنىشتى. تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار، ولاي بولسا بۇل تەكەتىرەس سايىپ كەلگەندە كومپانيالاردىڭ قىزمەتىنە دە، جۇمىسشىلاردىڭ ماتەريالدىق جاعدايلارىنا دا كەرى اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز. بۇل تۇسىنىسپەۋشىلىكتە جۇمىسشىلار ايتىپ جاتقانداي كومپانيا باسشىلارى كىنالى مە، جوق كومپانيا وكىلدەرى سەندىرىپ جاتقانىنداي ەرەۋىلگە نەگىز بولعان ەڭبەك جاعدايى ەمەس، كاسىپوداق ىشىندەگى جىككە ءبولىنۋدىڭ سالدارىنان تۋىنداعان ۇجىم ىشىلىك الاۋىزدىق كىنالى مە، ول جاعىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن ازىرگە. بىراق سوعىس كەزىندە دە قارسىلاستاردىڭ كەيدە ءوزارا بىتىمگە كەلىپ، ىمىرالاسىپ جاتاتىنى بار. قۇدايعا شۇكىر، بۇل سوعىس جاعدايى ەمەس. ولاي بولسا، باتىستاعى كومپانيالار مەن مۇنايشىلاردىڭ «ءپرينتسيپتى تەكەتىرەسىنىڭ» تىگىسى جاتقىزىلاتىن، ءوزارا ىمىراعا كەلەتىن، ورتاق ءتىل تابىساتىن كۇننىڭ الىس ەمەستىگىنە سەنگىمىز كەلەدى.