بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي: «الاش وردانىڭ حاتشىسى، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەڭ سەنىمدى ادامدارىنىڭ ءبىرى ەدى دەگەن بياحمەت سارسەنوۆ تۋرالى دا، احمەتجان قوزىباعاروۆ تۋرالى دا ەشتەڭە ايتىلمايدى. وسىنداي نەگىزگى مىندەتتەردى اتقارعان تۇلعالاردىڭ ىشىنەن ءالى دە جارىققا شىقپاعاندارى كوپ. بۇلار تۋرالى دەرەكتەر كەز-كەلگەن ارحيۆتە بولۋى مۇمكىن»، – دەيدى. ءبىزدىڭ پورتالىمىزدا جۋرناليست ازامات قاسىمنىڭ بياحمەتتىڭ اعا-باۋىرلارى جايلى «سەرگەلدەڭ كەشكەن سارسەنوۆتەر» اتتى ماقالاسى جاريالانعان. ەندىگى ورايدا ءبىز الاش يدەياسىن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن بەرىك ۇستانعان ادال ارداگەر احمەتجان قوزىباعارۇلى تۋراسىندا ءسوز قوزعاماقپىز [1].

الاشتىڭ اسىل ازاماتى تۋرالى «قازاق» گازەتىندەگى تاريحي دەرەكتەردەن بولەك، كورنەكتى الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ، سەمەيلىك قالامگەرلەر م. كەنەمولدين، د. سەيسەنۇلى، جاس تاريحشىلار ە. راحمەتۋللين، ا. سادىرباەۆ، ت.ب. زەرتتەۋلەرىندەگى ماتەريالدار وسى ماقالامىزدىڭ جازىلۋىنا كوپ سەپتىگىن تيگىزدى. عۇلاما عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ جەكە ارحيۆىنەن تابىلعان جالعىز سۋرەت نەگىزگى قوزعاۋشى كۇش، موتيۆاتور ەكەنىن ايتۋعا ءتيىسپىز.

بۇعىلىنىڭ بۇلاسى   

الاش ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ اسا بەلسەندى قايراتكەرى، ساياسات سەركەلەرىنىڭ ءبىرى احمەتجان قوزىباعارۇلى بۇرىنعى سەمەي وبلىسى بۇعىلى بولىسىنىڭ اتەي اۋىلىندا 1879 جىلى 1 مامىردا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ رۋى – توبىقتى جۇزبەنبەت. اتاقتى شەجىرەشى ءماشھۇر ءجۇسىپ توبىقتىنىڭ ەكى بالاسى رىسبەك پەن داۋلەتبەك دەپ تاراتادى. وسى رىسبەكتىڭ بالاسى مۇساباي بي، ودان تولەنقوجا شىعادى ەكەن. ونىڭ ەكى ۇلىنىڭ ءبىرى شەگىر دەلىنەدى. «شەگىردىڭ قىپشاققا بەرگەن قىزىنان تۋعان جيەنى – جۇزبەنبەت» دەيدى شەجىرەشى [2]. بۇلاي بولعاندا جۇزبەنبەت توبىقتىنىڭ جيەنى بولىپ شىعادى. بىراق قالاي بولعاندا دا جيەن اتىمەن ءبىر قاۋىم ەل بولىپ تارالعان اتالار از ەمەس.

احمەتجاننىڭ اكەسى اۋقاتتى كىسى بولىپتى، ابايمەن زامانداس، سىيلاس-سىرلاس ادام ەكەن. قوزىباعاروۆتار اۋلەتى باسىپ شىعارعان شاعىن كىتاپشاداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، عۇلاما ابايدىڭ اقىلىمەن قوزىباعار ەكى ۇلىن سەمەي قالاسىندا وقىتقان دەسەدى [3]. احمەتجان الدىمەن شاھاردا اۋىلشارۋاشىلىق مەكتەپ-ينتەرناتىن ءتامامدايدى، سودان سوڭ 1900-1902 جىلدارى سەمەي ۋەزىندە №4 ەمدەۋ بولىمشەسىندە شەشەككە قارسى ەگۋشى بولىپ جۇمىس ىستەپتى.

قوزىباعار بالاسى احمەتجاننىڭ جاستايىنان العىر دا قايسار، ءور بولعانى تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر ايتىلادى. زەرتتەۋشى ا. سادىرباەۆتىڭ جازۋىنا قاراعاندا، ول ەلدە بولىپ جاتقان ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايلارعا ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ، بەلسەندى بولىپ ارالاسقان. 1906 جىلى 9 قاڭتاردا مەكتەپ اكىمشىلىگىنىڭ قاتاڭ تىيىم سالعانىنا قاراماستان، پەتەربۋرگتەگى قازا بولعانداردى ەسكە الۋ شاراسىنا وقۋشىلاردىڭ قاتىستىرىپ ۇيىمداستىرادى. وسى الماعايىپ كەزەڭدە احمەتجاننىڭ اقىل-ويى تولىسىپ، ساياسي ساۋاتى پىسىپ-جەتىلىپ، تۋعان حالقىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەس جولىنا تۇسۋگە بەلىن بەكەم بۋادى. 1902-1906 جىلدارى ومبى قالاسىنداعى 4-جىلدىق فەلدشەرلىك كۋرستا وقىپ، ءبىلىمىن جالعاعان ول ومبىداعى قوعامدىق-ساياسي جۇمىستاردىڭ ورتاسىنان تابىلادى.

1911-1912 جىلدارى سەمەي قالاسىندا تۇسىرىلگەن تاريحي فوتوسۋرەتتە الدىڭعى قاتارداعى ءۇش ادامنىڭ ورتاسىنداعى تۇلعانى عۇلاما عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆ «احمەتجان قوزىباعاروۆ» دەپ كورسەتەدى. سوم تۇلعالى، وتىرىسى مىعىم، بەرىك، ءارى وزىنە سەنىمدى جىگىت بەينەسى بايقالادى. ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرا ۇستاپ، قوس جانارى تىك، وتكىرلەۋ بىتكەن، تۋرا قارايتىن جاس ازاماتتى سول كەزدەگى «قازاق» گازەتى «پىكىرلى، شىن ۇلتشىل جاستارىمىزدىڭ ءبىرى» دەسە، دەگەندەي-اق ەكەن!

ومبىداعى كەزەڭىندە ول «بىرلىك» جاستار قوزعالىسىنا قاتىسىپ، ابىلقايىر دوسوۆ، جانايدار سادۋاقاسوۆ، حامزا جۇسىپبەكوۆتەرمەن تانىسادى. كەيىننەن سوۆەتتىك يدەيا جولىنا تۇسكەن ولاردان احمەتجاننىڭ ايىرماسى، الاش ازاتتىق يدەياسىنان اينىماي ادال بولا العاندىعىمەن سيپاتتالادى. ءتىپتى ول ۇلىنىڭ ەسىمىن دە «الاش» دەپ قويعان ساناۋلى تۇلعانىڭ ءبىرى.

احمەتجان قوزىباعارۇلى ومبى ءداۋىرىن تامامداعان سوڭ، 1906 جىلدان 1918 جىلدار ارالىعىندا سەمەي قالاسىنداعى گۋبەرنيالىق اۋرۋحانادا فەلدشەر بولىپ ۇزاق ۋاقىت قىزمەت ەتتى. ال ونىڭ 1916-1920 جىلدارداعى الماعايىپ زامانداعى باتىل ءىس-ارەكەتتەرى، الاش اۆتونومياسى جولىندا تىك تۇرعان قابىلەتى-قارىمىنا ارنايى توقتالامىز.

الاش اۆتونومياسىنىڭ جۇمىسى توقتاتىلىپ، الاش وردا ۇكىمەتى تاراتىلعان سوڭ، اعارتۋ ءىسىنىڭ قۋاتتى كۇشىنە سۇيەنگەن الاش ازاماتتارىنىڭ قاتارىندا ول وقۋ-ءبىلىم جۇيەسىن جولعا قويۋعا اتسالىستى. احمەتجان قوزىباعاروۆ 1923-1927 جىلداردا كووپەراتسيا باسقارماسىنىڭ توراعاسى، كەيىننەن توراعا ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارادى.

الاشتىڭ ارىستاي ازاماتتارىن قۋعىنداۋ ءىسى باستالعان 1929 جىلى  احمەتجان دا بۇل تۇزاقتان امان قالمادى، ول 1932 جىلعا دەيىن تۇرمەگە قامالدى. سوڭىنان بولشەۆيكتەردىڭ ايتار ايىبى، تاعار كىناسى دالەلدەنبەي بوستاندىققا شىعادى. ول سانالى عۇمىرىنىڭ سوڭىندا الماتى قالاسىندا بولىپ، 1932 جىلدان باستاپ №2 كىرپىش زاۋىتىنىڭ امبۋلاتورياسىندا مەڭگەرۋشى قىزمەتىن اتقارعان.

نەگىزگى ماماندىعى فەلدشەر، بىراق ۇلتىنىڭ ازاتتىعى جولىندا باسىن بايگەگە تىككەن الاششىل قايراتكەر، بىلىكتى ۇيىمداستىرۋشى، قوعامنىڭ بەلسەندى تۇلعاسى احمەتجان قوزىباعاروۆ 1937 جىلى 25 تامىزدا سەمەي تۇرمەسىنە قامالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. ونىڭ ەسىمىن مۇلدە اتاۋعا بولماي، تەك جيىرما جىلدان سوڭ، 1957 جىلى اقتالعان.

الاش جولىنا ادالدىق

«ءتىرى بولساق – ءبىر توبەدە، ولسەك – ءبىر شۇڭقىردا» دەپ باتۋالاسقان الاش ارىستارىنىڭ رەزونانستىق ءداۋىرى – احمەتجان قوزىباعاروۆ ءومىرىنىڭ دە جارقىن پاراقتارى. ول ءتىپتى پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتى تىم كۇشەيگەنىن، حالىق تاعدىرىن ويىنشىققا اينالدىرعانىن ومبىدا وقىعان جىلدارىنان باستاپ سەزدى. قازاق ۇلتىنا ەڭ اۋىر تيگەنى – اتا-باباسىنان عاسىرلار بويى ميراس ەتىپ، باياعى كوشپەلى ءومىر داعدىسىنا ساي، مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋداعى ەڭ ءتيىمدى ءتاسىلى شۇرايلى جەرلەرىنەن ايىرىلا باستاۋى ەدى. ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن 1822 جىلداردان باستاپ عاسىرعا تولماي، قازاق دالاسىنىڭ ۇشتەن ەكىسىن جۇمىرىنا جۇق قىلماي قىلعىتقان وتارشىلداردىڭ اياۋسىز ارەكەتتەرى تۋرالى ۇزاق ويلاناتىن.

ازاتتىق – ادامنىڭ  يدەيا ءۇشىن شىندىق جولىندا كۇرەسە الۋ مۇمكىندىگى. ەركىندىككە دەگەن ۇمتىلىس 1917 جىلدىڭ ءولىارا شاعىندا سەمەي شاھارىندا جاقسى ۇردىستەرمەن باستالدى. احمەتجان قوزىباعاروۆتىڭ عۇمىرناماسىن سارالاي كەلە، بۇل كەزەڭدەگى ونىڭ قىزمەتى مەن قوعامدىق نەگىزدەگى جۇمىستارىن نەگىزىنەن ءۇش ارنادا قاراستىرۋ بايقالادى. ولار: الاشتىڭ توتەنشە سەزدەرىنە، ەڭ باستىسى، ۇلى قۇرىلتاي جيىنىنا قاتىسۋى، ۇلتتىق پارتيا جۇمىسىنىڭ ايماقتىق، ياعني سەمەي وبلىستىق كوميتەتىندەگى جۇمىستارى جانە زەمستۆولىق باسقارۋ جۇيەسىندەگى قىزمەتى. سوڭعىسىنا الاش مەكتەپتەرى مەن وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا قاتىستى جايتتار باعامدالادى.

تاريحتان بەلگىلى بولعانداي، سەمەي وبلىستىق قازاق سيەزدەرى 1917 جىلعى ساۋىردە جانە 1918 جىلعى مامىردا ۇيىمداستىرىلعان. العاشقى سەمەي وبلىستىق ءى قازاق سيەزى 1917 جىلعى 27 ءساۋىر جانە 7 مامىر ارالىعىندا وتكىزىلدى. جاقىپ اقپاەۆ توراعالىق ەتكەن سيەزگە رايىمجان مارسەك، شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى، ءا. ەرمەكۇلى، ن. قۇلجانوۆا، س. ساباتاەۆ، ب. سارسەنوۆ، ح. عابباسۇلى، ج. ايماۋىتۇلى، م. تۇرعانبايۇلى سياقتى قازاقتىڭ بەلگىلى بەلسەندى تۇلعالارىنىڭ قاتارىندا ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز احمەتجان قوزىباعاروۆ تا بار. سيەزگە وسكەمەن، سەمەي، پاۆلودار، قارقارالى، زايسان جانە كورشىلەس رەسەيدىڭ بيسك ۋەزدەرىنەن  جالپى سانى 200-دەن استام دەلەگات قاتىستى [4].

وسى جىلى شىلدە ايىندا احمەتجان قوزىباعاروۆ ورىنبوردا وتكەن ءى جالپىقازاق كىشى قۇرىلتايىنا دەلەگاتتىققا ۇسىنىلادى، وندا ول سەمەي وبلىسى قازاقتارى اتىنان رەسەي قۇرىلتاي جينالىسىنا №8 كانديدات بولىپ تىركەلەدى. سيەز جۇمىستارى ۋاقىتىمەن وتكىزىلە كەلىپ، سوڭى الاش اۆتونومياسى جاريالاناتىن قۇرىلاي جيىنىنا ۇلاستى. ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان وسى دەموكراتيالىق باعىتتاعى تۇڭعىش ۇلتتىق اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلانادى.

ال 1917  جىلدىڭ قازان ايىندا سەمەي قالاسىندا «الاش» پارتياسى اتىنان العاشقى سيەز وتكىزىلەدى. سəكەن سەيفۋللين «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىندا: «سەمەيدە وبلاستنوي «الاش» پارتياسىنىڭ اشىلعان  حابارىن  جازعان  ەدىك» دەپ جازاتىن وقيعا وسى. سيەزدە «الاش» پارتياسىنىڭ سەمەي وبلىستىق ۋاقىتشا كوميتەتى قۇرىلادى. «الاش» پارتياسىنىڭ سەمەي وبلىستىق كوميتەتى قۇرامىنا: ءا. بوكەيحان، ر. مارسەك، ي. الىمبەكۇلى، ا. قوزىباعارۇلى، ت. قۇنانباي، ح. عابباسۇلى، س. دۇيسەنبيەۆ، ءا. ەرمەك، م. مالدىباي، ءا. مولداباي، ب. سارسەنوۆ ەنگەن. سيەزدە قارالعان ەڭ نەگىزگى ماسەلە – «الاش» پارتياسىن قالىپتاستىرۋ جانە پارتيا مۇشەسىنىڭ  قانداي ادامدار بولا الاتىندىعىن ايقىنداۋ ماسەلەسى ەدى [4].

«الاش» پارتياسىنىڭ سەمەي وبلىستىق كوميتەتى ون بەس مۇشەدەن تۇردى. كوميتەت توراعالىعىنا حالەل عابباسۇلى سايلانسا، ورىنباسارى بولىپ احمەتجان قوزىباعارۇلى بەكىدى. كوميتەت حاتشىلىعىنا سادىق دۇيسەنبين، قازىناشىسى بولىپ ءانيار مولداباەۆ سايلاندى. كوميتەتتىڭ قۇرمەتتى توراعالىعىنا ءاليحان بوكەيحان ۇسىنىلدى. بۇل وبلىستىق كوميتەتكە «الاش» پارتياسىنىڭ شارتناماسىن جاساۋ جۇكتەلدى. كوميتەت شەشىمى بويىنشا «الاش» پارتياسىنا: «الاش پارتياسىنىڭ پروگرامماسىن جاقتىرىپ، ءجون كورگەن پروگرامماداعى ماسەلەلەردى ىسكە اينالدىرۋعا تىرىساتىن كىسى كىرەدى. «الاش» پروگرامماسىنان تايمايتىن، وتىرىك ايتپايتىن، شىننان قايتپايتىن، جاقىندىق، تۋىسقاندىققا بۇيرەگى بۇرمايتىن، دۇنيەگە قىزىعىپ ساتىلمايتىن، شىنشىل، ادال، تۋرا كىسى كىرەدى... «الاش» پارتياسىنا كىرەمىن دەگەن كىسى وسى ايتىلعان شارتتاردى ويلاپ، تولعاپ، جۇرەگى قالايتىن بولسا عانا كىرۋگە ءجون» دەلىنگەن. پارتيا شارتىندا كورسەتىلگەندەي، الاش ىسىنە ادال ادام دەپ احمەتجان قوزىباعاروۆتى ايتسا بولادى.

«الاشتىڭ» وبلىستىق كوميتەتتەرى سول كەزەڭدە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ ورىستەۋىنە، حالىق اراسىندا پارتيانىڭ ۇلكەن بەدەلگە يە بولۋىنا زور ۇلەس قوستى. وبلىستىق كوميتەت مۇشەلەرى ەكىنشى جالپىقازاق قۇرىلتاي جيىنىنا قاتىسىپ، الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ ورناۋىندا ۇلكەن ءرول اتقاردى. سونىمەن بىرگە بۇل كوميتەتتەر بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي سايلاۋىندا «الاش» پارتياسىنىڭ جەڭىسكە جەتۋىنە اتسالىستى.

باس كوسەممەن بايلانىس

احمەتجان قوزىباعارۇلىنىڭ جەكە ءوزىنىڭ كوسەم ءاليحان بوكەيحانمەن كەزدەسۋى، ءوزارا بايلانىسىن ايشىقتايتىن ساناۋلى عانا دەرەك بار. ونىڭ ءبىرى – ءاليحاننىڭ 1917 جىلعى 21 قازاندا سەمەيگە كەلۋى دەيتىن ايتۋلى وقيعا بولسا، ەكىنشىسى – ۇلتتىق ميليتسيا جاساقتاۋ ىسىنە جانە سوت ءىسىن قۇرۋ جونىندەگى قاتىناس قاعازدار.

سۇلتانماحمۇتتاي ارىستىڭ قالامىنا ءىلىنىپ، بەينە ءبىر  سۋرەتتەي ساقتالاتىن مىنا جولداردا ءاليحاندى سەمەي حالقىنىڭ، ونداعى باسشى ازاماتتاردىڭ كوڭىل-كۇيى مەن قيمىل-قوزعالىسى تولىق سيپاتتالادى. «ءبىرسىپىرالار ءاليحان كەلگەندە قۇتتى بولسىن ايتۋعا ءھام ونىڭ قىلعان قىزمەتتەرىنە جۇرەكتەرىنىڭ قالاي ريزا بولعانىن بىلدىرۋگە قانداي ءسوز تابۋدىڭ قامىنا كىرىستى. قوزىباعاروۆ ءھام باسقالار جاس بالالارعا جانە قارا حالىققا ءاليحاننىڭ ءومىرىن، قىلعان قىزمەتتەرىن سويلەدى» [5]. مۇنداعى ءا. بوكەيحاننىڭ قىلعان قىزمەتىن سويلەپ بەرگەنى راس بولسا، وندا قوزىباعاروۆتىڭ تەگىن ادام بولماعانىن، ەل كەلەشەگىن ويلاعان ءاليحانداي ارىستى جاقسى، جەتىك بىلگەنى بايقالادى.

ارى قاراي وقيىق: «ءسويتىپ وتىرعاندا پوەزد توسىپ اۆتوموبيلمەن الىپ كەلۋگە جىبەرگەن ەكى كىسىنىڭ (مۇستاقىم ءھام تاراباەۆ) باسى كورىنىپ، كۇتىپ وتىرعان قۇرمەتتى ەرىمىزدىڭ كەلىپ قالعانى ءبىلىندى. ال جۇرت قادىر كىسىسىن كورگەندە مۇنداي سۇيسىنبەس. اركىم تۇرەگەلىپ اياقباسقان جەرىندە قۋانىشتان ءبىر-ەكى مينۋت ەسىنەن ايىرىلىپ پا، ايتەۋىر داعدارىڭقىراپ تۇردى. عاليحان جۇرتقا امان-سالەم قىلىپ وتىرعان سوڭ، قارا حالىق اتىنان شىنجى مۇساتاەۆ كەلگەنىنە قۇتتى بولسىن ايتتى. ونان سوڭ كوميتەت اتىنان احمەتجان قوزىباعاروۆ سويلەدى» دەيدى [5].

وسى ارادا ءبىزدى احمەتجانمەن بىرگە اتالعان شىنجى مۇساتاەۆتىڭ ەسىمى ەرەكشە قىزىقتىرادى. سەمەي شارىنەن نەبارى 75 شاقىرىم جەردە شىنجى قىستاۋى بار. جاڭاسەمەي اۋدانىنا قارايتىن زنامەنكا اۋىلىنىڭ شىعىس جاق بەتىندەگى قارا تاستان قالانعان، بيىكتەۋ زيرات وسىدان 100-120 جىل ءومىر سۇرگەن شىنجى ەسىمدى كىسىگە ارنالعان ەكەن. سول ماڭنىڭ جالعىز ۇيلىك قىستاۋىنداعى كىسىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، باي، اۋقاتتى ادام بولعانعا ۇقسايدى جانە ولار ايماقتاعى تۇزدى تۇيەگە تەڭدەپ، قالاعا كىرە تارتقان دەگەن جالقى دەرەكتى ايتادى. قالاي بولعاندا دا وسى اتالعان زيرات ءبىز ايتىپ وتىرعان شىنجى مۇساتاەۆقا قاتىستى ما، الدە «سارىارقا» باسىلىمىنىڭ رەداكتورى بولعان شىنجى كەرەيباەۆقا قاتىستى ما، جوق پا، الداعى ۋاقىتتا ايقىنداي تۇسپەكپىز.

احمەتجان قوزىباعارۇلىنىڭ اليحانمەن بايلانىستىراتىن ەكىنشى وقيعا ۇلت كوسەمىنىڭ 1918 جىلعى 25 ماۋسىمداعى حاتىنان كورىنەدى. ءا. بوكەيحان 1918 جىلى 25 ماۋسىمدا

«بەك تىعىز.

سەمەي ۋەزىنىڭ زەمسكي ۋپراۆاسىنىڭ باستىعى احمەتجان قوزىباعارۇلىنا.

سەمەي ۋەزىنەن بولىس باسىنا 30 ميليتسيونەر الۋعا قاۋلى قىلىندى. وسى جىگىتتەردى توقتاۋسىز جياسىز. جيىلعان ازامات، ات سەمەيگە كەلەدى.

الاش وردا باستىعى عاليحان»

دەپ قويعان نومەر 2 قاتىناس قاعازىن جولدايدى. «نۇسقاۋعا وراي احمەتجان قوزىباعاروۆ ىلە-شالا 26 ماۋسىمدا سەمەي ۋەزىنىڭ بارلىق بولىستارىنان ات-ابزەلدەرىن سايلاپ، 30 جىگىتتەن ميليتسيا دايارلاۋدى قاتاڭ تاپسىرادى» دەيدى تاريحشى ە. راحمەتۋللين [6].

مۇراعاتشى م. كەنەمولديننىڭ جازۋى بويىنشا سەمەي ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسىنىڭ  توراعاسى احمەتجان  قوزىباعاروۆتىڭ  ومبىداعى Əليحان بوكەيحانوۆقا ۋەزدىك قازاق سوتى قۇرامىن سايلاۋعا بايلانىستى جىبەرگەن جەدەلحاتىنىڭ كوشىرمەسى ساقتالعان [7]. وندا:

«ومبى. ۋچەبنايا كوشەسى 86,

بوكەيحانوۆقا

قىرعىز سوتتارىنىڭ ماسەلەسى قانداي؟

ەگەر سوت قۇرامى تاڭداۋلى ادامداردان تۇرسا، وندا ۋەزدىك زەمستۆونىڭ توتەنشە قۇرىلتايىن شاقىرۋعا كەڭەس بەرەمىن. ءبىز سىزدەن رەسمي تەلەگرافحابارىن كۇتەمىز.

ۋەزدىك زەمستۆو باستىعى قوزىباعاروۆ»

دەلىنگەن.

العاشقى مەكتەپتەر جانە «سارىارقا»

«قازاق» گازەتى قوزىباعارۇلىنىڭ فەلدشەرلىك جۇمىسى تۋرالى جازادى. ال كەيىن ءوزى قىزمەت ەتكەن سەمەي ۋەزدىك زەمستۆو باسقارما ءوز ۇلتىن، ءوز حالقىن شىنايى قۇرمەتتەگەن ازامات رەتىندە كورسەتتى. 1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان 1918 جىلدىڭ ناۋرىزىنا دەيىن قوزىباعارۇلى توراعا قىزمەتىنە ۇسىنىلدى جانە دەموكراتيالىق سايلاۋدا باسىم ءتۇسىپ، توراعا بولىپ سايلانادى. 1918 جىلدىڭ ناۋرىزىنان الاش وردا اتىنان سەمەي ۋەزدىك شارۋالار مەن قىرعىز دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، كەيىننەن توراعالىق قىزمەت اتقارادى.

بۇل كەزەڭدە الاش قالاسىندا ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قالىپتاسا باستادى. وعان سەمەي وبلىستىق جانە ۋەزدىك زەمستۆو باسقارمالارىنىڭ كومەگى ءتيدى. رايىمجان مارسەكۇلى، ح. عابباسۇلى، ا. قوزىباعارۇلى باسقارعان بۇل زەمستۆو مەكەمەلەرى بىرقاتار مەكتەپتەردىڭ اشىلۋىنا جانە بۇرىننان بار مەكتەپتەردىڭ جۇيەلى ءبىلىم بەرۋگە كوشۋىنە وڭ ىقپال ەتتى. مۇراتبەك كەنەمولديننىڭ دەرەگىنشە، احمەتجان قوزىباعارۇلى قازاق مەكتەپتەرىن اشۋعا جانە ۇلتتىق پەداگوگيكا كادرلارىن دايىنداۋعا قاتىسقان. بۇل جۇمىسقا ءماننان تۇرعانبايۇلى، مۇحتار اۋەز، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، ابىكەي جانە قانىش ساتباەۆتار قاتىسىپ، بىرگە اتقاردى. بۇل كەزدە ەكى قازاق مەكتەبى، ءبىر مۇسىلمان جانە ورتا ءبىلىم بەرەتىن ايەلدەر مەكتەپتەرى اشىلدى [7].

1920 جىلعا قاراي جاڭادان اشىلعان باستاۋىش مەكتەپتەر سانى جەتپىسكە جەتكەن. دەگەنمەن، پەداگوگيكالىق كادرلار مەن وقۋ قۇرالدارى جەتىسپەدى. ول جونىندە احمەتجان قوزىباعارۇلى «قازاق» گازەتىنىڭ 1918 جىلعى16 قىركۇەكتەگى № 265 سانىنداعى «وقۋ قۇرالدارى» ماقالاسىندا وسى وزەكتى ماسەلەنى كوتەرگەن.

قوزىباعاروۆتىڭ قايراتكەرلىك قاسيەتى قالامگەرلىك قابىلەتىمەن دە ۇشتاسىپ جاتادى. جوعارىدا ءبىز مىسالعا كەلتىرگەن م. كەنەمولديننىڭ «الاشتىڭ ارداگەر ازاماتى» اتتى ماقالاسىندا «قازاق» گازەتىنەن كەيىن ۇلت زيالىلارى شوعىرلانعان «سارىارقا» باسىلىمىنا ءار جىلدارى ماڭىزدى تاقىرىپتار جونىنەن ءتۇرلى ماقالالار جازىپ، رەداكتسيا جۇمىسىنا قولعابىس تيگىزىپ تۇرعانى ايتىلادى.

ەرتىس ءۇشىن ەگەس

قازرەۆكوم (قىرعىز رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت) مەن سىبرەۆكومنىڭ اراسىنداعى جەر داۋى ماسەلەسىندە دە اتادان ارتىق تۋعان احمەتجاننىڭ قيمىل-ارەكەتى ۇلت مۇددەسىن قورعاۋ جولىنان تانباعانىن كورسەتەدى. «الاشتىڭ ءبىر ارىسى» اتتى ماقالامىزدا پاۆلودار ۋەزى بويىنشا قازاق جەرىن ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەسكە تۇسكەن احمەتوللا بارلىباەۆ سياقتى الاششىل ازاماتتاردىڭ مايدانى سەمەي ءوڭىرى بويىنشا دا كۇردەلى جاعدايدا ءوتتى. قازاق دالاسىن بولشەكتەۋگە، سىبىرگە قوسۋعا جانى قۇشتار ي. سميرنوۆ، م. فرۋمكين، ۆ. كوسارەۆ، ۆ. سوكولوۆتاردىڭ شوۆينيستىك كوزقاراسىنا توسقاۋىل قويعان ەرلەردىڭ ساپىندا قوزىباعاروۆ تا بولدى.

«ەرتىس وزەنىنىڭ بەرگى بەتىن قازاقتارعا قالسىن دا، ارعى بەتىن سىبىرگە قوسايىق» دەگەن وسپادار، ءجونسىز باستاما ىسكە اسپادى. التاي، قوساعاش قازاقتارىنىڭ قازرەۆكوم قۇرامىنا كىرۋ نيەتىن قوستاماعان ءسىبىر رەۆكوم باسشىلارى لەنينگە ارقا سۇيەپ ءبىراز جەردى تىس قالدىردى. ناتيجەسىندە ءبىز قوساعاش قازاقتارىنان ايىرىلىپ قالساق تا، ۇلى ەرتىستىڭ ارعى بەتىندەگى ءبىراز جەرىمىزدى امان الىپ قالا الدىق.

الاش مۇراسىن زەرتتەۋشى م. كەنەمولديننىڭ جازۋىنشا، «شىعىستاعى  قازاق جەرىنىڭ  تۇتاستىعىن  ساقتاپ  قالعان  Əليحان  بوكەيحان  باستاعان Ə. ەرمەكۇلى، ح. عابباسۇلى، م. Əۋەزوۆ، ج.ايماۋىتۇلى، ى. مۇستامباەۆ، ر. مəرسەك،  ا. قوزىباعارۇلى  ءتəرىزدى  ۇلت  زيالىلارىنىڭ  ەڭبەگى تىڭعىلىقتى زەرتتەلىپ، تۇپكىلىكتى باعاسىن العان جوق».

احمەتجان سالدىرعان اۋرۋحانا

الاشوردا جۇمىسى توقتاتىلىپ، ۋەزدىك كوميتەتتەگى قىزمەتىنەن سوڭعى قۋعىنداۋ احمەتجان قوزىباعارۇلى وزىنىڭ كاسىبي قىزمەتى – مەديتسينا سالاسىنا ورالۋعا سەپتىگىن تيگىزدى. بۇل اۋلەت مۇشەلەرىنىڭ ەستەلىكتەرىنەن بەلگىلى. ارىستان قالعان تۇياق، ەسىمىن ۇلى يدەيا قۇرمەتىنە قويىپ اتاعان الاش احمەتجانۇلى كورنەكتى الاشتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆقا 1980 جىلى حات جازادى. بۇل حاتتا 1921-1922 جىلدارى احمەتجاننىڭ شىڭعىستاۋدا ارقات دارىگەرلىك بولىمشەسىن باسقارىپ، گۋبەرنيالىق ۇيىمدار مەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ دەمەۋشىلىگىمەن جينالعان قارجىعا ەمحانا سالعانىنان دەرەكتەر بەرەدى [8].

سەمەيدەگى ارالدا. سانمەن بەلگىلەۋ بويىنشا: 1) احمەتجان قوزىباعارۇلى، 2) ابدوللا بەيسەكەەۆ، 3) تەمىرعالي دولبين، 4) قاجەن بەلگىباەۆ، 5) يسايىن ءانشى. فوتوسۋرەت ق. مۇحامەدحانوۆتىڭ جەكە ارحيۆىنەن.

فەلدشەر احمەتجان قوزىباعارۇلىنىڭ يدەياسى بويىنشا سالىنعان اۋرۋحانانىڭ قۇرىلىسى 1921 جىلى باستالىپ، 1922 جىلى اياقتالادى. مەكەمە ورنالاسقان جانىبەك ەلدى مەكەنىنىڭ اينالاسى ارقات تاۋلارى مەن ودان اققان ءمولدىر سۋلى بۇلاقتارىمەن كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كوركەم جەر. بۇل قازىرگى اباي اۋدانىنىڭ قاراۋىل اۋىلىنان 70 شاقىرىم قاشىقتىقتا بولعان ەدى.

سامان كىرپىشتەن قالانىپ، توبەسى تەمىر شاتىرمەن جابىلعان اۋرۋحانا ەكى ۇلكەن عيماراتتان تۇردى. ءىشى اعاش ەدەننەن جاسالعان 16 بولمە بولدى. ال ىرگەتاسى بىرىڭعاي تاۋ تاسىنان قالاندى. جوسپار بويىنشا مۇندا كەيىننەن شاعىن قالاشىق قۇراستىرۋ ويدا بولعان.

اۋرۋحانانىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋدە ارقات تاۋلارىنىڭ تۇرعىنى، حالىق اراسىنان شىققان شەبەر مەندەباي ارىستانباەۆ اتسالىستى. اۋرۋحانادا مەڭگەرۋشىسى احمەتجاننان باسقا ومبى فەلدشەر مەكتەبىن بىتىرگەن الپىسباي كوككوزوۆ ەسىمدى دارىگەر دە قىزمەت ەتكەن ەكەن. ال مەديتسينالىق مەكەمە مەدبيكەلەرى سەمەيدەن ارنايى شاقىرتىلعان ورىس ايەلدەرى مەن قىزدارى بولىپتى.

الاش احمەتجانۇلىنىڭ دەرەگىنشە، بۇل كەزدە اۋلەتتىڭ وتباسى مۇشەلەرىمەن اعايىندى اقتايلاق پەن نۇرتايلاقتىڭ قىستاۋىندا اۋرۋحانادان 3 شاقىرىم قاشىقتىقتا تۇرعان. الاش 1973 جىلى تەك ىرگەتاسىنىڭ قالدىعى عانا قالعان وسى اۋرۋحانا قىزمەتكەرى ءازىمجان ەسىمدى ازاماتپەن سويلەسىپ، اۋرۋحانانىڭ كەيىنگى جاي-كۇيىنەن سىر سۋىرتپاقتايدى. ءازىمجاننىڭ اڭگىمەلەۋىنە قاراعاندا، مەكەمە 1963 جىلعا دەيىن ساقتالىپ كەلگەن.

قوزىباعاروۆتىڭ قاراشاڭىراعى

احمەتجاننىڭ جانۇياسىندا ايەلى – تۇرار، ۇلكەن ۇلى الاش پەن ساتەن، جوشى، سارا، ءراش ەسىمدى ۇل-قىزدارى بولعان. قايراتكەردىڭ سۇيىكتى جارى تۇرار قوزىباعاروۆا اتاقتى باتىر بازارالى قاۋمەن بالاسىنىڭ نەمەرەسى بولىپ كەلەدى. اباي بولىس كەزىندە يتجەككەنگە ايداتىپ جىبەرەتىن بازارالىنىڭ نەمەرەسى بەكەجان كەنەساريننىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ول جەزدەسى احمەتجاننىڭ زامانىندا ءور تۇلعا، ادال ازامات، ەلىنە جاناشىر، حالقىنا قورمال بولعانىنان جازادى.

تۇراردىڭ ەسىمى ءنازيپا قۇلجانوۆا ۇيىمداستىرعان العاشقى الاش ادەبي كەشىنەن تانىس. 1914 جىلدىڭ كۇزىندە ۇلى ابايدىڭ ومىردەن وتكەنىنە 10 جىل تولۋىنا ارنالعان، سەمەي جۇرتشىلىعى تاماشالاعان ادەبي كەشتە ول «ءبىرجان-سارا» سپەكتاكلىندەگى اقىن سارانىڭ ءرولىن سومدايدى.

م. كەنەمولديننىڭ ماقالاسىندا 1937 جىلدىڭ 26 تامىزىندا نكۆد ورگاندارىنىڭ تەرگەۋ قۇجاتتارىندا تۇسكەن احمەتجان قوزىباعاروۆ وتباسىنداعى ادامداردىڭ كىم ەكەنى، جاسى قانشا بولعاندىعى جايلى دەرەكتەر بار. وندا «ا. قوزىباعاروۆتىڭ 58, ال əيەلى تۇراردىڭ 43, ۇلكەن ۇلى الاشتىڭ 19 جاستا ەكەنى» كورسەتىلەدى. 1937 جىلدان 19 جاستى شەگەرگەندە الاشتىڭ تۋعان جىلى انىقتالادى: 1918. الاش احمەتجانۇلى اكە جولىن قۋىپ، مەديتسينا سالاسى بويىنشا قىزمەت اتقارسا، جوشى قوزىباعاروۆ – قازاق سسر ەڭبەگى سىڭگەن ەكونوميست رەتىندە بەلگىلى.

الاش دەپ سوققان ادال جۇرەك ستاليندىك قانقۇيلى جۇيەنىڭ شىرماۋىنان امان قالمادى. ونى ءتىپتى بولشەۆيكتىك جۇيە ءۇشىن اسا قاۋىپتى سانالعان الاشورداشىلار توبىندا بولعانى ءۇشىن الپىسقا دا تولماعان عۇمىرىندا ءبىر ەمەس، ءۇش رەت تاس تۇرمە مەن قۋعىن-سۇرگىنگە سالدى. اقىرىندا 1937 جىلدىڭ 9 قىركۇيەگىندە شىعىس قازاقستان وبلىستىق  نكۆد  باسقارماسى جانىنداعى ۇشتىك احمەتجان قوزىباعارۇلىن سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كۇرەسكەن استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم قۇرىپ، باسشىسى بولدى دەگەن جالامەن ايىپتاپ، اتۋ جازاسىنا كەستى. ۇكىم 1937 جىلى 11 قازان كۇنى ورىندالعان. الايدا ونىڭ جازىقسىز ەكەنى 1957 جىلدىڭ 28 قاراشاسىندا تۇركىستان əسكەري وكرۋگىنىڭ Əسكەري تريبۋنالىنىڭ شەشىمىمەن ا. قوزىباعاروۆتىڭ ىسىندە ەشقانداي قىلمىستىق əرەكەت جوق دەپ تاۋىپ اقتادى.

حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى الاششىل ازاماتتار كاسىبىنە ادال بەرىلگەندىگىنە قاراماستان، قوعامدىق جۇمىستارمەن دە قاۋىرت ءارى قاربالاستا اينالىسۋىنا تۋرا كەلدى. ۋاقىت قىسىلتاياڭ شاقتا وسىنداي دىلگىرلىكتى تالاپ ەتتى. اتادان ارتىق تۋعان احمەتجان قوزىباعارۇلى اق حالاتقا قانداي ادال، كىرشىكسىز اق بولسا، الاش مۇددەسىنە دە سونداي تازا، ادال، اقيقاتشىل بولدى. دەگەنمەن دە ونىڭ الاش مۇراتى ءۇشىن جىگەرگە تولى قىزمەتى مەن ونەگەلى ءومىرى ءالى دە تىڭ زەرتتەۋلەردى كۇتىپ جاتىر.

ادەبيەتتەر:

1, قاسىم ا. سەرگەلدەڭ كەشكەن سارسەنوۆتەر // «قازاقستان تاريحى»، 2018 ج. 11 قاڭتار.
2, كوپەيۇلى م.ج. ارعىن-توبىقتى شەجىرەسى. https://qamba.info/site/book
3, سادىرباەۆ، ا. احمەتجان قوزباعاروۆ. // اۋدان تىنىسى. 2009, 4 جەلتوقسان. 4-ب.
4, الاش قوزعالىسى. قامزابەكۇلى د.، تىلەشەۆ ە. – الماتى: ساردار، 2014.
5, ەسپەنبەتوۆ ا. شىعارمالارى. 2-ت. استانا: فوليانت، 2012.
6, راحمەتۋللين ە. ايبىندى الاش اسكەرى. // «قازاقستان تاريحى»، 2018 ج. 11
7, كەنەمولدين. م. الاشتىڭ ارداگەر ازاماتى. // «اباي» جۋرنالى، 2011. №1.
8, قايىم مۇحامەدحانوۆ: حاتتار سويلەيدى. الماتى، 2016.

زاڭعار كارىمحان

Abai.kz