كەيىنگى كەزدەرى «قىلدان جىڭىشكە، قىلىشتان وتكىر» ءدىني تاقىرىپتارعا ەتى ۇيرەنە باستاعان «حابار» ارناسى 26 ماۋسىم كۇنى كەزەكتى «اداسقاندار» اتتى دەرەكتى ءفيلمنىڭ تۇساۋىن كەستى. مۇنىڭ الدىندا عانا وسى ارنادان كورسەتىلگەن «اقيقات» ءفيلمى ءدۇيىم جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ، قوعامدا سان قيلى پىكىر قالىپتاستىرىپ ۇلگەرگەن ەدى. كوزىقاراقتى كورەرمەن «اقيقاتتىڭ» استارىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، «مينۋستارىن» تەرىپ، رەجيسەرلىك جانە ستسەنارلىق قاتەلىكتەرىن تاپ باسىپ تالقىلاعانى ەستە. «اداسقانداردى» كورىپ وتىرىپ كوڭىلىمىز تاعى دا سۋ سەپكەندەي باسىلدى. ايتىلعان سىن، ەسكەرتپەلەردىڭ بارلىعى دا قۇمعا سىڭگەن سۋداي قۇردىمعا كەتكەنىنە كوزىمىز جەتتى. ءبىر قىزىعى ەفيردەن كورسەتىلگەنىنە ەكى اپتاعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە ءبىر دە ءبىر جۋرناليست «اداسقاندار» تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشار ەمەس. انشەيىندە ءدىني تاقىرىپ دەسە ءبىلسىن، بىلمەسىن بەتكە شاۋىپ، توسكە ورلەپ ورە تۇرەگەلەتىندەردىڭ ءۇن-ءتۇنسىز قالۋى تاڭ قالارلىق جاعداي. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ «اقيقات» دەپ ات قويىپ، ايدار تاعىپ سوپىلاردى «جەر-جەبىرىنە جەتىپ جەرلەگەن» كورسەتىلىم، قوعامنىڭ قاق بولىنۋىنە، قاراما-قارسى وي-پىكىرلەردىڭ ءورىس الۋىنا سەبەپ بولىپ، ونىڭ ارتى زيالى قاۋىمنىڭ ەلگە تانىمال وكىلدەرىنىڭ ەلباسىعا دات ايتۋىمەن، فيلمدە اتتارى اتالعان ازاماتتاردىڭ «حاباردى» سوتقا بەرۋىنە دەيىن جەتكەنىنەن حاباردارمىز. ال «اداسقاندار» تۋرالى نە وڭ، نە تەرىس پىكىردىڭ بولماۋىن نەمەن، قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟ بۇل ماسەلە تۇرعىسىندا ءبىز دە ۇزاق ويلاندىق.

كەيىنگى كەزدەرى «قىلدان جىڭىشكە، قىلىشتان وتكىر» ءدىني تاقىرىپتارعا ەتى ۇيرەنە باستاعان «حابار» ارناسى 26 ماۋسىم كۇنى كەزەكتى «اداسقاندار» اتتى دەرەكتى ءفيلمنىڭ تۇساۋىن كەستى. مۇنىڭ الدىندا عانا وسى ارنادان كورسەتىلگەن «اقيقات» ءفيلمى ءدۇيىم جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ، قوعامدا سان قيلى پىكىر قالىپتاستىرىپ ۇلگەرگەن ەدى. كوزىقاراقتى كورەرمەن «اقيقاتتىڭ» استارىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، «مينۋستارىن» تەرىپ، رەجيسەرلىك جانە ستسەنارلىق قاتەلىكتەرىن تاپ باسىپ تالقىلاعانى ەستە. «اداسقانداردى» كورىپ وتىرىپ كوڭىلىمىز تاعى دا سۋ سەپكەندەي باسىلدى. ايتىلعان سىن، ەسكەرتپەلەردىڭ بارلىعى دا قۇمعا سىڭگەن سۋداي قۇردىمعا كەتكەنىنە كوزىمىز جەتتى. ءبىر قىزىعى ەفيردەن كورسەتىلگەنىنە ەكى اپتاعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە ءبىر دە ءبىر جۋرناليست «اداسقاندار» تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشار ەمەس. انشەيىندە ءدىني تاقىرىپ دەسە ءبىلسىن، بىلمەسىن بەتكە شاۋىپ، توسكە ورلەپ ورە تۇرەگەلەتىندەردىڭ ءۇن-ءتۇنسىز قالۋى تاڭ قالارلىق جاعداي. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ «اقيقات» دەپ ات قويىپ، ايدار تاعىپ سوپىلاردى «جەر-جەبىرىنە جەتىپ جەرلەگەن» كورسەتىلىم، قوعامنىڭ قاق بولىنۋىنە، قاراما-قارسى وي-پىكىرلەردىڭ ءورىس الۋىنا سەبەپ بولىپ، ونىڭ ارتى زيالى قاۋىمنىڭ ەلگە تانىمال وكىلدەرىنىڭ ەلباسىعا دات ايتۋىمەن، فيلمدە اتتارى اتالعان ازاماتتاردىڭ «حاباردى» سوتقا بەرۋىنە دەيىن جەتكەنىنەن حاباردارمىز. ال «اداسقاندار» تۋرالى نە وڭ، نە تەرىس پىكىردىڭ بولماۋىن نەمەن، قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟ بۇل ماسەلە تۇرعىسىندا ءبىز دە ۇزاق ويلاندىق. ازىرگە تاپقان جاۋابىمىز - بۇل ۇنسىزدىككە ءفيلمنىڭ ساپاسى اسەر ەتكەن سياقتى. انىعى، ساپاسىنىڭ سىن كوتەرمەيتىنى، ءتىپتى ونىڭ باعىتىنىڭ ءتول تانىمنان اۋلاق جاتۋى. ءبىزدىڭ دە ەشكىمدى ەلەڭ ەتكىزبەگەن «اداسقانداردى» ءسوز ەتىپ، كوزگە شىققان سۇيەلدەي بولعىمىز كەلمەگەن ەدى. الايدا،  اقتوبە وبلىسى تەمىر اۋدانىندا ءدال وسى «اداسقان» جاماعاتتىڭ جاقىن جاقتاستارىنىڭ بەيبىت كۇندە وق اتىپ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا قارسى قاندى قىرعىندى باستاپ كەتۋى ەرىكسىز قولعا قالام العىزىپ وتىر.

حوش. ءوز بىلگەنىن جاسادى ما، جوق الدە الدەكىمنىڭ «شايناپ» بەرگەنىن تالعاجاۋ قىلدى ما كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، فيلم ەلىمىزدەگى «ءداستۇرلى يسلام» ۇعىمىن تاس-تالقان ەتتى. قۇيرىعى جوق، جالى جوق «اقيقاتتان» ايىرماسى، بۇل ءفيلمنىڭ اۆتورى بار ەكەن. تەك ول اۆتور جەكە تۇلعا ەمەس، زاڭدى تۇلعا، تۇتاستاي ءبىر قور بوپ شىقتى. وعان ءفيلمنىڭ سوڭىندا تيترعا شىققان «يسلام مادەنيەتى مەن ءبىلىمىن قولداۋ قورى» دەگەن جازۋدى وقىپ كوز جەتكىزدىك. «وتتى» تاقىرىپتاعى ءفيلمدى تۇسىرگەن شىعارماشىلىق ۇجىمنىڭ تاسادا قالۋى (تاپسىرىس بەرۋشىلەرىنىڭ دە) «حاباردىڭ» عانا ەمەس، بۇگىنگى قوعامىمىزدىڭ كەلبەتىنە اينالىپ بارا جاتقانى ويلانتادى. دىتتەگەن مۇراتى انىق ەمەس، «دومالاق فيلمدەردىڭ» قاپتاۋى ونى جاساۋشىلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتاراتىنىن انىق بايقاتادى. سوندا دا بولسا «اداسقانداردى» ءسىز بەن بىزگە ۇسىنعاندار تۋرالى جالعىز ىلىك -  الگى قوردىڭ ءتۇر-تۇرپاتى، ماقسات-مىندەتى قانداي ەكەنىنە توقتالا كەتەيىك. اتالعان قوردىڭ رەسمي سايتىندا ۇيىمنىڭ قۇرىلۋ تاريحى جونىندە بىلاي دەلىنىپتى:

«2008 جىلدىڭ باسىندا ءدىني ىستەر كوميتەتى ءدىني احۋالدىڭ دامۋ بارىسىنا زەرتتەۋ جۇرگىزدى. ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ دامۋ بارىسىنىڭ تەرىس باعىتتا دامىپ بارا جاتقاندىعى، ال ەلىمىزدەگى جالعىز وتاندىق ءدىني ۇيىم - قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ كادرلىق الەۋەتى جانە يمامداردىڭ جەتكىلىكسىزدىگى تەرىس ءۇردىستىڭ الدىن الۋدا قاۋقارسىزدىق كورسەتتى. وسىعان وراي، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى مەن ونىڭ وبلىستارداعى وكىلدىكتەرىن بىلىكتى ماماندارمەن قامتاماسىز ەتۋ جانە ءداستۇرلى يسلامنىڭ تارالۋىنا قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىندا «يسلام ءبىلىمى مەن مادەنيەتىن قولداۋ قورى» قۇرىلدى».

قۇرىلعان قور ءوزىنىڭ ماقسات-مىندەتتەرىنە مىناداي پۋنكت ەنگىزەدى:

«شەتەل جانە وتاندىق يسلام ءبىلىم بەرۋ وردالارىنداعى تالاپكەرلەرگە ارنالعان شاكىرت اقى ءبولۋ ارقىلى قازاقستانداعى يسلام ءبىلىمىن دامىتۋ».

وسىعان  بايلانىستى، قوردىڭ باسقارما توراعاسى ارداق دوسجان مەن اتقارۋشى ديرەكتورى بالعابەك مىرزاەۆ سوڭعى جىلدا وسى ۇيىمنىڭ قولداۋىمەن «شاكىرت» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا 400-گە جۋىق ادام يسلام ەلدەرىنە ءبىلىم الۋعا جىبەرىلگەندىگىن ايتادى. سونىمەن قاتار الماتىداعى «نۇر-مۇباراك» ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم الۋعا 15 گرانت بولىنگەندىگى دە بەلگىلى. ءبىر قىزىعى اتالعان يسلامي قوردىڭ بولاشاقتاعى جۇمىستارى ءۇشىن «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى 500 ملن تەڭگە قارجىلاي كومەك كورسەتىپ وتىر ەكەن.

بيىلعى جىلى مامىر ايىنا دەيىن ءدىن ىستەر كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن ارداق دوسجان مىرزا اتقارىپ كەلگەنى بەلگىلى. وسى ازامات يسلام ەلدەرىندە وقىپ، سول جەرگىلىكتى جەردىڭ مادەنيەتىن بويىنا سىڭىرگەن تۇلەكتەردى ەلىمىزدەگى «ءداستۇرلى يسلامدى» دامىتۋعا پايدالانباق بولعان ەكەن. سوندا ءوز ءداستۇرىمىز، ءوز مەنتاليتەتىمىز قايدا قالدى؟ دوسجان مىرزا باسقاراتىن قور «اداسقاندار» فيلىمىنە تاپسىرىس بەرىپ، ونداعى جيھاتشىلاردىڭ سايد بۋرياتسكيدىڭ سوڭىنان ەرگەندەر ەكەنىن ايتتى. ال سول سايد بۋرياتسكي دە ەگيپەت، كۋۆەيت سياقتى اراب ەلدەرىنەن ءبىلىم الدى ەمەس پە؟ يسلام قورى وقىتۋعا جىبەرگەن شاكىرتتەر ەرتەڭ ەلىمىزگە كەلىپ «ءداستۇرلى يسلامنىڭ» كوكەسىن كورسەتىپ، بۋرياتسكيدىڭ ىزىمەن جاپپاي قارۋلى جيھاتقا شاقىرىپ جۇرمەسىنە كىم كەپىل؟ كەشە عانا شۇبارشيدەگى «اق مەشىتكە» بەكىنگەن قانىپەزەرلەردىڭ: - ءبىز ەگيپەتتەن كەلگەن يمامدى عانا مويىندايمىز، مۇنداعىلار اقيقاتتى بىلمەيدى،- دەپجار سالۋى سونىڭ ايعاعى ەمەس پە؟ (http://www.altyn-orda.kz/news/krovavaya-noch-v-shubarshi/)

سونىمەن نە كەرەك، «اداسقاندار» ءفيلمىن كورىپ وتىرىپ «سوندا بۇل تەلەونىم ءالى اداسا قويماعانداردى تولىعىمەن اداستىرۋدى ماقسات ەتىپ قويعان با؟» دەگەن ساۋالعا سۇرىندىك. ويتكەنى، ءفيلمنىڭ سوڭىنا دەيىن «جيھات» ارەكەتىنە استىرتىن جارناما جۇرگىزىلگەندەي كورىندى. ينتەرنەتپەن دوستىعى جوق كوپشىلىككە عالامتورداعى جيھاد تۋرالى سايتاني سايتاردى دا قالاي تابۋ كەرەك ەكەنى تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورسەتىلدى. فيلمدە وسى قوردىڭ قىزمەتكەرى سماعۇلوۆ مىرزا جيھاتتى شەجىرە تاراتقانداي 14 بولىككە ءبولىپ، سونىڭ ىشىندە قارۋلى جيحاتقا كەڭىنەن توقتالدى. وسى جەردە يبن تايميانىڭ دا ەسىمى اتالىپ، سىلتەمە جاسالادى. يبن تايميانىڭ ەڭبەكتەرىن تاراتۋعا ءبىزدىڭ ەلدە شەكتەۋ قويىلماعانىمەن، بىلايعى جۇرت ونىڭ كەيبىر ەڭبەكتەرىنىڭ لاڭكەستەردىڭ نەگىزگى قارۋى ەكەنىن بىلەتىن بولار. سالافيزم يدەياسىنىڭ اشىق جاقتاۋشىسى بولعان بۇل كىسىنىڭ 500-دەن اسا ەڭبەكتەرى، كەيىن اتىشۋلى يبن ابدۋل ۋاححابتىڭ سۇيىكتى شىعارمالارىنا اينالعان. سوندىقتان دا ەلىمىزدەگى سالافيزم مەن ۋاححاببيزم اعىمدارىنىڭ وكىلدەرى قۇران اياتتارىن تۇسىندىرۋدە وسى يبن تايميانىڭ تاپسىرىنە كوبىرەك سۇيەنەدى. فيلم قۇراستىرۋشىلاردىڭ قاي ءدىننىڭ شاشباۋىن كوتەرەتىنى قارۋلى جيھات پەن يبن تايميانى اۋىزعا العاندارىنان-اق بايقاعان بولاتىنبىز. جالپى فيلم بارىسىندا جيھات ۇعىمىن تالداۋعا يبن تايميادان وزگە شىعىس ەلدەرىنىڭ عالىمدارى مەن ەلىمىزدەگى تەولوگ-مامانداردىڭ پىكىرى مۇلدە پايدالانىلمادى. سونىمەن قاتار قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قاجەت «ءداستۇرلى يسلام» ۇعىمى تۇرىك، اراب، كاۆكازدىق مامانداردىڭ اۋزىمەن ءتۇسىندىرىلدى. سولاردىڭ ءبىرى - «نۇر-مۇباراك» ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دەكانى مۇحاممەد ماحفۋز دەگەن ادام. ال وسى اتالمىش وقۋ ورنىنىڭ تۇلەگى يشمامبەتوۆ دەگەن اشىق كۇندە الماتىنى وتقا وراپ، مۇزداي قارۋلانعان ارناۋلى جاساقتىڭ بىرنەشەۋىن جەر جاستاندىرعان جانكەشتى بولاتىن. باسقا-باسقا ءدال وسى جوعارعى وقۋ ورىنىنىڭ تالىمگەرلەرى سودىر شاكىرتتەرىنىڭ سول سويقاندى ارەكەتتەرىنىڭ ءىزى سۋىماي جاتىپ «ءداستۇرلى يسلام» جايىندا ءسوز قوزعاۋى قىزىق كورىنەدى ەكەن...

فيلم قۇرىلىمى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، 2 بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى بولىمدە جيھات جايلى بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن اقپارات العاننان سوڭ، ەكىنشى بولىمدە اڭگىمە باسقا ارناعا بۇرىلار،  «اداسقانداردىڭ» ءتىزىمىن قازىر ەلدىڭ زارەسىن ۇشىرىپ وتىرعان قابىر تالقانداعىش-ۆاندالدار، كيەلى سانالاتىن ورىنداردى ورتەگىشتەر، باسقا دا باسبۇزارلىق جولىن ءدىن قىلىپ كورسەتۋشىلەر تولىقتىرار دەپ ۇمىتتەنگەنبىز. الايدا، اڭگىمەنىڭ اۋانى قايتادان جيھات تاقىرىبىنا قاراي اۋدى. ءفيلمنىڭ ءاۋ باسىندا ءىستى بولعان ءۇش ازامات ءسوز الىپ ەدى، سول جىگىتتەر اڭگىمەنىڭ تىزگىنىڭ قايتادان قولعا الىپ، جيھات تاقىرىبىن مايىن تامىزىپ تۇسىندىرە باستادى. ءتىپتى ەركىن دوسقاليەۆ دەگەن بىرەۋى تۇرمەگە دەيىنگى ءوزىنىڭ ەكسترەميستىك ءىس-ارەكەتتەرىن ءالى دە بولسا دۇرىس دەپ تانىپ، وعان يمانى مىقتىلار عانا بارا الاتىنىن ايتىپ، ماقتانىپ تا الدى. وسىلايشا ءفيلمدى تۇسىرۋشىلەر سوتتالۋشىنىڭ اۋزىمەن بۇعان دەيىن قارۋلى جيھاتتى ايىپتاعانىن جۋىپ-شايعانداي بولدى. ءفيلمنىڭ اۆتورلارى ءدال وسى جەردە ارتىق قىلامىز دەپ، تىرتىق قىپ العانىن وزدەرى دە اڭعارماي قالعانداي. ولاردىڭ بۇل ارەكەتى كەرىسىنشە ەكران الدىندا وتىرعان كورەرمەندەرگە «قانشا جەردەن سەنى تۇرمەگە قاماپ قيناسا دا، سەن ءوز ويىڭنان اينىما، يمانىڭنىڭ السىزدىگىن كورسەتپە» دەپ تۇرعانداي اسەر قالدىردى. بۇل نە ماسقارا؟ سوتتالۋشىنىڭ ءدال وسى سوزدەرىن ەفيرگە جىبەرۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بولدى ەكەن؟ الدە بۇل فيلم دە كوز بوياۋشىلىق پا؟ كەشەگى شۇبارشيدە باس كوتەرگەن سودىرلار بىلتىرعى جىلى «تەرروريستىك ارەكەتتەرى» ءۇشىن سوتتالعان ازامات كارىمباەۆ پەن ەركىن دوسقاليەۆ باستاعان التى ادامنىڭ اۋىلداستارى ەكەنى بەلگىلى. مۇمكىن فيلمدە سويلەگەن ەركىن دوسقاليەۆ، بوستاندىقتا جۇرگەن «باۋىرلارىنا» حابار ارناسىنانىڭ «اداسقاندار» ءفيلمى مىنبەرىن پايدالانىپ ۋاعىز-ناسيحات ايتقان بولار... مۇمكىن شۇبارشيدەگى سودىرلار تۇرمەدە 3 اي وتكەن سوڭ قازا تاپقان ازامات كارىمباەۆ ءۇشىن، «مەنتتەردىڭ» قىسىمىمەن جيھات جولىنان باس تارتقان باۋىرلارىنىڭ كەگىن الۋدى ويلاعان شىعار.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيىنىنە كەلەتىن بولساق، «حابار» ارناسىندا كورسەتىلگەن «اداسقاندار» ءفيلمى ارقىلى بىلايعى جۇرتقا بەيمالىم «ءداستۇرلى يسلام» ۇلگىسى ناسيحاتتالدى. ولاي دەۋگە سەبەپ - «ءداستۇرلى يسلام» تۋرالى ءسوز بولىپ جاتقاندا كادر سىرتىندا قولدارىن ايەلدەرشە كەۋدە تۇسىنا بايلاپ، قۇلاق قاعىستارى دا كەۋدەدەن باستالاتىن، ەكى اياقتارىن ەكى جاققا جىبەرىپ، جالعاندى جالپاعىنان باسقانداي بوپ تالتايىپ ناماز وقىپ تۇرعان ساقالدىلاردىڭ بەينە سيۋجەتتەرىنىڭ كورسەتىلۋى. بۇل سيۋجەتتەردەن قازاق مادەنيەتى مەن تاريحىنان بەيحابار ادام، ەلىمىزدى اراب ەلدەرىمەن شاتاستىرىپ الۋى ابدەن مۇمكىن. سوندا وسىنداي ورىنسىز ارەكەتەردىڭ ەفيردەن ورىن الۋىنا كىم جول بەرىپ وتىر؟! «ءداستۇرلى يسلام» دەگەن جەلەۋمەن سودىرلاردىڭ تۋ ەتكەن نەگىزگى ۇستانىمدارى مەملەكەتتىك ارنادا (مەملەكەتتىك قوردىڭ قارجىسىنا) ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا اشىقتان اشىق ناسيحاتتالسا، شۇبارشي قىرعىنى نەدەن تۋىپ كەتتى دەپ تاڭ-تاماشا قالۋ قانشالىقتى ورىندى؟..

سەمەي قالاسى

http://www.masa.kz/article/view/id/1949