بۇگىنگى كۇننىڭ رۋحاني الەمىنە جول سىلتەپ وتىرعان پرەزيدەنتىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى تاريحي ماقالاسى قوعامىمىزداعى ۇلتتىق سانانىڭ سىلكىنىسىنە الىپ كەلدى. تاريحتى باعامداپ قاراپ وتىرىپ، ءاربىر ءداۋىردىڭ وزىندىك رۋحاني جاڭعىرۋى بولعاندىعىنا كوزىمىز جەتەدى. ماسەلەن، بابالار باسىپ وتكەن ءىزىمىزدىڭ تەرەڭىنە ۇڭىلسەك;  الىپ ەر توڭانىڭ «اقي نەمەسە جومارتتىڭ ءىلىمى» (ب.ز.د. 7 عاسىر), ءال-ءفارابيدىڭ پاراساتتى ادام ءىلىمى. (ح عاسىر), ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ جاۋانمارتلىك ءىلىمى ء(حى عاسىر), ياساۋيدىڭ ءحال ءىلىمى ء(حىى-ءحىىى عاسىرلار), ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمى ء(حىح عاسىر سوڭى), شاكارىمنىڭ ار ءىلىمى (حح عاسىر). قولىمىزداعى زەرتتەۋ ەڭبەگى ابايتانۋعا الىپ كەلگەن رۋحاني سەرپىلىس دەپ قوبىلداۋىمىز كەرەك.

بۇگىنگە دەيىن اباي از زەرتتەلگەن جوق، دەسەك تە، كەڭەس كەزىندە باتىستىق ماتەرياليستىك كوزقاراستارمەن («دۇنيەنىڭ كورىنگەن ...سىرى») (اباي) بايلانىستىرا زەرتتەلگەنمەن، وكىنىشكە وراي، اباي ءنار العان يسلاميات نەگىزى شىعىسپەن بايلانىسى ياعني، يدەاليستىك ويلى ماقساتتا («دۇنيەنىڭ ...كورىنبەگەن سىرىن...») (اباي) زەرتتەۋ مەشەۋ قالپىندا قالىپ وتىردى. وعان سەبەپ، بيلەۋشى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ 1949 جىلى ۇلتتىق مادەنيەت پەن ءداستۇردى ءبىرۇداي قولدامايتىن قاتىباس كوسموپوليتيزم تۋرالى شىعارعان قاۋلىسىندا جاتقانىن تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا ءتۇپ توركىنى قايدا جاتقانىن اڭعارا باستادىق. سوندىقتان دا، ابايدىڭ يسلام وركەنيەتىمەن رۋحاني بايلانىسى كەشەۋىلدەپ كەلدى

زەرتتەۋشىنىڭ بۇل اۋقىمدى جۇمىسىنىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى ابايتانۋ سالاسىندا بۇرىن-سوڭدى ايتىلعانمەن تولىققاندى تۇپكى ءمانى جەتە زەرتتەلمەي جۇرگەن يسلام دىنىنەن ەنگەن تەرمين سوزدەرىنە شاما-شارقىنشا بارعان. كىتاپتا يسلام داستۇرىمەن بىرگە كەلگەن جانە پارسى، تۇرىك، شاعاتاي، ورىس تىلدەرىنەن ەنگەن اتاۋلى كىرمە سوزدەردىڭ اينالاسىندا دا زەيىندى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. جانە ول سوزدەردىڭ دىبىستىق وزگەرىسكە ءتۇسىپ قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىنە اينالعان تۇستارىنا لينگۆيستيكالىق تالداۋ جاسايدى. جانە ول بوس پايىم ەمەس بىرنەشە تىلدەگى سوزدىكتەرگە سۇيەنىپ دالەلدى پىكىرلەرمەن دايەكتەيدى.

ۇلى اباي ءوز شىعارماشىلىعىندا «تولىق ادام...» يدەياسىن قالىپتاستىرۋدا شىعىس ويشىلدارىنىڭ عيبراتتى ونەگەلەرىن ءوز ساناسىنا قۇيدى، كوكىرەگىنە قوندىردى، ناتيجەدە، ادام بالاسىنىڭ بۇل فانيدەگى ورنىن انىقتادى. مۇسىلماندىق تىرشىلىكتىڭ ءمانى مەن ماقساتى تۋرالى ويلارىن  «...تولىق ينسانياتىڭ بار بولادى» دەگەن اباي اللانىڭ سەگىز سيپاتىن جان-جاقتى دامىتتى. وسى تۇرعىدان كەلسەك، يسلام جانە باسقا اباي قولدانعان تەرميندەردىڭ تۇپكى ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ ارقىلى وقىرمان قاۋىمعا جەتكىزۋ بارىسىندا عالىم س.ورازاليەۆ جان-جاقتى تىڭ ىزدەنىستەرگە بارىپ وزىندىك پايىمداۋلارىن ۇسىنۋى زەرتتەۋدىڭ قۇندىلىعى دەر ەدىك.

مۇندا اۆتوردىڭ اراب-پارسى، شاعاتاي-وزبەك تىلدەرىنەن حابارى بولۋى جانە لۇعاتتار ارقىلى پايدالانا ءبىلۋى كوپ پايداسىن تيگىزگەن.  ماسەلەن، يسلاممەن بايلانىستى قازاق تىلىنە تۇسىنىكسىز اباي قولدانعان («حايرۋن-ناس ءمان يانفاعۋن-ناس»، «مازراگاتۇل»، «يعتيقات»، «جيبيلي»، «مۋافيق»، «فاتلۇبني» ت.ب.) 500-دەن استام ۇعىمداردى اشقان. بۇل ەڭبەكتىڭ جاڭالىعى دا، سۇبەلى تۇسى دا وسىندا دەپ ساناۋعا بولادى. دىبىستىق وزگەرىستەرگە ءتۇسىپ قولدانىستا جۇرگەن ءدىني ءسوز تىركەستەرىن، سونىمەن قاتار، بايىرعى كونە قازاق سوزدەرىنە جانە بىرقاتار ورىس سوزدەرىنىڭ ەتيمولوگياسىنا عىلىمي تالداۋ جاسايدى. زەرتتەۋشى ءسوز ءمانىن اشۋدا وتە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، توسىن تىڭ پىكىرلەرىن جاي ايتا سالماي، باسقا تىلدەردەگى (اراب، پارسى، تاجىك، ورىس، تۇرىك، تاتار، وزبەك) لۇعاتتارىن شەبەر پايدالانعان.

سەيدالى ورازاليەۆتىڭ بۇل ەڭبەگى ابايتانۋ سالاسىندا كوپكە دەيىن ءسوز بولماي كەلگەن، ءسوز بولسا دا زەرتتەۋ مىنبەرىنەن تىس قالىپ جان-جاقتى اشىلماي كەلگەن. اباي شىعارماشىلىعىنداعى يسلامي تەرمين سوزدەردى تۇسىنۋدە، انىقتالماي جاتقان دەرەك كوزدەرىن اشۋ ارقىلى وقىرمان قاۋىمعا سونى تىڭ پىكىرلەر ۇسىنۋى ۇتىمدىلىعى دەپ ساناۋىمىز كەرەك. عالىم اباي مۇراسىنداعى كىرمە-اتاۋلى سوزدەردىڭ تابيعاتىن اشۋدا بىرنەشە سوزدىكتەردى پايدالانىپ  سالىستىرمالى تۇردە قاراستىرادى. بۇل ەڭبەكتە بوس ءسوز جوق، ۇزىن سونارعا سالىنباعان كوپىرمە ءسوز تاعى جوق. پىكىرلەرى ايقىن زەرتتەۋگە نەگىز بولاتىن ءماتىن-ماعلۇماتتار ناقتىلى دەرەك كوزدەرىمەن دالەلدەنگەن. اۆتوردىڭ تاعى دا ءبىر ۇتىمدى جەرى قۇراني كارىمنىڭ سۇرە اياتتارىن ءتيىستى جەرىندە ۇتىمدى پايدالانىپ وتىرعان.

بۇل ەڭبەك ستۋدەنتتەرگە، ماگيسترانت، دوكتارانتتار مەن زەرتتەۋشى فيلولوگ جاس عالىمدارعا جانە جاراتىلىستانۋ، ءدىن تانۋشى تەولوگتارعا اۋقىمدى كومەكشى قۇرال بولۋىنا سەنىمدىمىن. ابايتانۋ سالاسىنا  قوسىلعان تۇشىمدى ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى دەپ سانايمىن.

مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ

مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، پروفەسسور

كەلەر قازاقتىڭ دا ىشەتىن ۋى مەن بالى – اباي.

                                                                    (اسقار سۇلەيمەنوۆ).

قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا ەڭ كوپ عىلىمي زەرتتەۋ نىساناسىنا الىنعان ابايتانۋ عىلىمى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. سوندا دا بولسا، اباي تانىمىنا جاقىنداعان سايىن ۇزاقتاپ، تەرەڭى زەرتتەۋشى عالىمداردى بويلاتپاي كەلەدى. ابايدىڭ باتىسپەن بايلانىسى كەڭەس كەزىندە جەتە زەرتتەلدى دەسەك تە، اكادەميك زاكي احمەتوۆ 1951 جىلى قورعاعان كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىندا («لەرمونتوۆ ي اباي») اباي مۇراسىن ەگجەي-تەگجەيلى ايتقانىمەن م.يۋ.لەرمونتوۆ ءوز كەيىپكەرى ءۆاديمنىڭ ورىس شارۋالار كوتەرىلىسىندەگى بيلىككە قارسى تۇسىن اباي ءوز اۋدارماسىندا «اللاعا اسى» دەگەن سوزىمەن بەرەدى. وسى «اسى» ءسوزى تەرمينولوگيا عالىمنىڭ زەرتتەۋ باعىتىنان تىس قالىپ قويعان.

قازىرگى تاڭدا اباي مۇراسىن شىعىستىق تانىممەن زەرتتەۋ بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىنا اينالىپ وتىر. وسى ورايدا قازاق ەلىندە ابايتانۋ عىلىمي زەرتتەۋ ارنايى ينستيتۋتىنىڭ بولماۋى كوڭىل قۇلازىتادى. سونىمەن، ەل ورداسى استانا قالاسىندا رەسپۋبليكالىق ابايدىڭ شىعىستان العان رۋحانيات دۇنيەسىمەن ارنايى اينالىساتىن اكادەمياسى (گرەك تىلىنەن الىنعان، اكادەم باتىر ەسىمى) كەرەك-اق. كەشەگى شوۆينيستىك (فرانتسۋز تىلىنەن الىنعان، باسقىنشى) ساياساتتىڭ سالقىنىندا قالعان جادىمىز، ەگەمەندى ەل بولعاننان كەيىن عانا كوپ نارسەدەن ارتتا قالىپ قويعانىمىزدى اڭعارا باستادىق. ءتورت جاعىمىز تۇگەلدەنىپ تاۋەلسىزدىگىمىزگە شيرەك عاسىردان اسقان تۇستا، ابايدىڭ رۋحاني تانىمى شىعىس مۇرالارىمەن بىرىككەن ىزگى نيەت يسلاممەن بايلانىسى وسى ەڭبەگىمىزدە ايتىلادى.

يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋى بىزگە رۋحاني جاڭالىق بولىپ مۇسىلمانشىلىقتى قابىلداۋدان باستالعانىمەن، كەشەگى كەڭەستىك جۇيە تابان اتتاتپاي، ابايدىڭ شىعىسىنا شەك قويىلعانىن جالپى جۇرت بىلەدى. سوندا دا بولسا، 1945 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ «قيسىنىن تاۋىپ،» (اباي) جازعان «اباي ەڭبەكتەرىنىڭ بيىك نىساناسى» اتتى ماقالاسىندا: «مۇحاممەد عابدۋھۋ باستاپ، جالاللەددين اۋعاني قوستاعان يسلامشىلدىق ۇگىتى كەيىنگى كەزدە روسسيا مۇسىلماندارىنا دا تاراپ ەدى» (شىعارمالارىنىڭ ەلۋ تومدىق تولىق جيناعى. – الماتى: «ءداۋىر»، «جىبەك جولى» 2014. 27-توم: 448 ب. 90-بەت) - دەپ، الدىنا ورىستاردىڭ وزدەرىن سالىپ، جۇمساتىپ بارىپ، ابايدىڭ يسلامياتىنان ءسوز قوزعاعان.

داستۇرمەن ەتەنە ارالاسقان اراب سوزدەرى سوزدىك قورىمىزعا كەدەرگىسىز ەنگەن «اللا»، «ناماز»، «قۇران»، «يمان»، «مولدا» تاعى دا باسقا كوپتەگەن سوزدەر اجام حالىقتارىنا يسلامدى ەندىرۋدە وزدەرىنىڭ اياعى جەتكەن ەلدى مەكەن تۇرعىندارىن وقىتۋ بارىسىندا قولدانعان سوزدەرى بۇگىندە قازاقتىڭ ءتول سوزىنە اينالىپ كەتكەلى قاشان؟! ماسەلەن، تاربيە، تاريح، مۇعالىم، داپتەر، كىتاپ، قالام، قاعاز، ەمتيحان، ءدارىس، ەملە، ءارىپ سياقتى مىڭداعان سوزدەر دىبىستىق وزگەرىستەرگە ۇشىراپ بارىپ سىڭگەندىگىن، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ءنازىر تورەقۇلوۆ: «قازاق تىلىنە كىرەتىن جات ءسوز بولسا، قازاقتىڭ تىماعىن كيىپ، جالپاق قازاق ءسوزى بولىپ كىرسىن» (جات سوزدەر. ماسكەۋ 1962, 6-بەت) دەسە دە، كەيبىر سوزدەر قولدانىستارىنىڭ باياۋلىعىنا بايلانىستى تەرەڭ سىڭىسە الماعان ياعني تۇلعاسى جاعىنان وقشاۋلانىپ تۇراتىن سوزدەردى اباي سول قالپىندا وزگەرتپەي قولدانعان ونىڭ بىرنەشەۋىنە توقتالساق; «ساحابا-ي كارام»، «ۋاكتۇبيھي»، «حيرس»، «ءرۇشديا»، «ءتاۋيل»، «يننامال»، «مۇنافيق»، «ءيۇحيببۋل»، «حاۋاس»، «مۇتاكالليمين»، «مانتيكين»، «سۋبۋتيا»، «تاكليدي»، «ياكيني»، «تافاككارۋ»، «باتيني»، «زاھيري»، «ءفاني»، «ءداھرى»، «جاھيل»، ءباھرا»، «ماشھار»،   «بوز ماحفي ولمايا» سياقتى تاعى دا باسقا كوپتەگەن اراب، پارسى، شاعاتاي سوزدەرى جانە ءسوز تىركەستەرىمەن قاتار ساناۋلى ءتۇپ-توركىنى تۇركى ورىس سوزدەرى قاتارىن قۇرايتىن تىركەستەر جانە ورىس تىلىنەن ەنگەن ءسوز دەپ جۇرگەن;  «ادۆوكات»، «جەرەبيا»،  «نول»، «سولدات»، «ستاكان»، «ستارشينا»، «تاريف»، «شتىك» تاعى دا باسقا سوزدەر اراب-پارسى، تۇركى، قازاق تىلدەرىنەن ودان باسقالارى لاتىن، گرەك، فرانتسۋز تىلدەرىنەن ەنگەنىن ءتىل ءبىلىمىنىڭ زاڭدىلىعى نەگىزىندە قاراسىردىق. سونىمەن قاتار، بۇگىندە قولدانىستان شىعىپ قالعان قازاقتىڭ بايىرعى «اسى»، «جەلقابىز»، «جىعا»، «بادالىق»، «دانداكۋ»، «ازبان» «اقشومشى» جانە باسقا كوپتەگەن كونە سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن دا عىلىمي نەگىزدە اشىپ، ۇلى اباي ايتپاقشى بولعان ويلارىن وقىرماندارعا كەڭىرەك جەتكىزۋگە تىرىستىق. عىلىم دەگەننىڭ ءوزى - جالپى جۇرت كورە الماعان دۇنيەنىڭ تىلسىم سىرلارىن اشىپ، دايەكتى دالەلدەرمەن كورسەتە ءبىلۋ ونەرى.

اراب تىلىندە تۇسكەن اللا تاعالانىڭ قۇران كارىمى تۇڭعىش رەت اجام حالىقتارى اراسىندا پارسى تىلىنە اۋدارىلعان جانە ونىڭ ەل اراسىنا تارالۋىنا پارسى ءتىلىنىڭ ىقپالى زور بولدى. ورتا عاسىرلاردا تۇران-يران ەلدى مەكەندەرىندە پارسى ءتىلىنىڭ ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعانى تاريحتان بەلگىلى. مىسالى: «مۇسىلمان» ءسوزى اراب تىلىندە «ءمۇسليم» (يسلامعا ءتاسلىم بولعان، بەرىلگەن) سوزىنە پارسىنىڭ «ان» جۇرناعىنىڭ جالعانۋى ارقىلى «ءمۇسليمان» («مۇسىلمان») بولىپ قالىپتاستى. بۇگىندە بۇكىل مۇسىلمان قاۋىمى وسى اتاۋمەن اتالادى. وسى تۇرعىدا ايتارىمىز، باسقا تىلدەردە پايدالانعان سوزدىكتەردىڭ (ارابشا، پارىسشا، ورىسشا، تاجىكشە، وزبەكشە، تاتارشا) مازمۇنىن قازاقشالاپ بەرىپ وتىردىق، سەبەبى، شەت مەملەكەتتە تۇراتىن جانە ەلىمىزدەگى قازاق قانداستاردىڭ ءتۇسىنۋىن دە وڭايلاستىردىق.

ەل اراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن وسى سياقتى كوپ سوزدەر پارسى تىلىندەگى -پاز، -باز، -گار، -گەر، -قار، -كور، -حور سياقتى قوسىمشالارى ءسوز تۇرلەندىرۋ ارقىلى «ساۋداگەر»، اسپاز»، «كۇناقار»، «قامقور»، ءتىپتى كىرىگە بىرىككەن «بەيكۇنا»، «بەيحابار»، «بەيشارا»، «ادامزات» سياقتى ۇعىمدار ءتول سوزىمىزگە اينالىپ ۇلگىردى. «...ماسەلەن، «فاقير» دەگەندى قازاقتار «باقىر» دەيدى، «تاعزىم» دەگەندى «ءتاجىم» دەيدى، «عانيمات» دەگەندى «قانيبەت» دەيدى، «حوش» دەگەندى «قوس»، يا «قوش» دەيدى، «مارد» دەگەندى «ءمارت» دەيدى. قازاقتار وسى سوزدەردى بوتەن جۇرتتان الدىق دەپ ويلامايدى» («دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتى»، - الماتى. عىلىم، 1990. – 584 ب. 316-بەت). وعان قوسا تۇرمىسىمىزعا ەتەنە ارالاسىپ كەتكەن; «داستارحان، راس، دۇرىس، مىرزا، حانىم، ديقان، ساۋدا، پايىز، پالاۋ، اسپان، استانا، شارۋا، ءتان، جان، بەت، ءمارت، جومارت ت. ت.» («شالقار» گازەتى. № 25-26, 2013 جىل. 3-بەت). - دەگەن سوزدەردى دە ايتۋىمىزعا بولادى.

بۇل ەڭبەگىمىزدەگى نەگىزگى ماقسات ابايدىڭ شىعارماشىلىعىنا تىكەلەي قاتىستى اراب، پارسى، تۇرىك، ورىس تاعى دا باسقا تىلدەردەن الىنعان تەرميندەردىڭ ماعىناسىن اشۋ بارىسىندا، ءار ءتۇرلى تىلدەگى سوزدىكتەر جانە شىعىس زيالىلارىنىڭ پىكىرلەرىمەن، شىعىستانۋشى عالىمداردىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرىندەگى پىكىرلەرىمەن ساناسىپ وتىردىق. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءتۇرلى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىمەن قاتار «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن جانە بۇگىندە كوزى ءتىرى ابايتانۋشى بەلگىلى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى ابايدىڭ شىعىسقا قاتىسى بار بىرنەشە ەڭبەكتەرىن دە پايدالاندىق. وسى تۇرعىدان قارار بولساق، عالىمنىڭ «اباي لۇعاتى» (2017) اتتى ەڭبەگىن ەرەكشە اتاۋىمىزعا بولادى.

ءار تاقىرىپ ارالارىن جۇلدىزشالارمەن بولە وتىرىپ الفاۆيتتىك (گرەك تىلىنەن الىنعان، الفا جانە بەتا) جۇيەنى ساقتاي وتىرىپ قىسقاشا ەنتسيكلوپەديالىق (گرەك تىلىنەن الىنعان، ءبىلىم ءورىسى) ورە جاسادىق. وسى ەڭبەگىمىزدە اباي مۇراسىن باسقا عىلىم سالالارىمەن بايلانىستىرا زەرتتەۋ بارىسىندا، ءداۋىر تالابى عالامتوردى پايدالانۋدى دا ۇمىتپادىق. مۇنداعى كوزدەگەن نىسان باسقا ءتۇرلى مامان يەلەرى اباي شىعارماشىلىعى ارقىلى ءوز ءپانىن تولىق يگەرۋگە مۇمكىندىك الادى دەپ ويلايمىز.

بەلگىلى ءپان عىلىمىنىڭ باستاۋ الار نەگىزى شىعىس بولعانىمەن، «وعىزناما» پاريجدە، «قورقىت اتا كىتابى» درەزدەندە، ۆاتيكاندا، ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» جىرى ۆەنادا، سونداي-اق تاعى دا باسقا مىڭداعان جازبا جادىگەرلەر ءحىىى عاسىردا «كرەست جورىقتارى» ارقىلى باتىستىڭ قولىنا ءتۇسىپ، الەم وركەنيەتىمەن بىرگە پاندەردىڭ اتى وزگەرىپ تەرمين سوزدەرگە اينالعان; ەنەرگيا، مەديتسينا، مەدياتسيا، فيزيكا، حيميا، ماتەماتيكا، سينونيم، چەك، نارىقتىق ەكونوميكا،  يندۋكتسيا مەن دەدۋكۋتسيا، يننوۆاتسيا سياقتى سوزدەردىڭ ابايعا قاتىستى تۇستارىن عىلىمي نەگىزدە قاراستىردىق. سونىمەن قاتار، اسپان الەمىنە بايلانىستى اقىننىڭ ءوزى ايتاتىن «...بەس كۇننىڭ ورنى جوق...» دەگەنىنە شاما-شارقىمىزشا شارق جاسادىق.

ءوز ءسوزىمىزدى ايقىنداۋ بارىسىندا عىلىمنىڭ كىلتى قۇراندا ەكەندىگىن ەسكەرىپ، قاسيەتتى كىتاپتىڭ سۇرەلەرى مەن اياتتارىنان ۇزىندىلەر جانە مۇحاممەد (س.ع.س.) حاديستەرى ارقىلى يسلام دىنىندەگى «قۇراندى ءسۇي جانە ونى بارشا جۇرتقا ءتۇسىندىر!» دەگەن ورىس ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ءبىرتۋار اقىنى ا.س.پۋشكين ءسوزىن نەگىزگە الا وتىرىپ، قاجەتتى دەپ تابىلعان سۇرە مەن اياتتاردى FL-QUR’AH AL-KARIM WITH ENGLISH & KAZAK TRANSLATION Restu Foundatin 2010 جىلعى اۋدارما قۇران كىتابىنان الدىق.

ەڭبەگىمىزدەگى نەگىزگى بولىپ تابىلاتىن دەرەك كوزى; مۇحتار اۋەزوۆ جالپى رەداكتسياسىن باسقارعان اباي (يبراھيم) قۇنانباەۆ شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى. قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى، الماتى. 1957 جىلى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك «كوركەم ادەبيەت» باسپاسىنان شىققان كىتاپتى ەڭ تاڭداۋلى دەپ پايدالاندىق. ۇلى ابايدىڭ نازىم ءۋازىنى مەن ناسىر ۇلگىسىندە جازىلعان عيبراتتى سوزدەرىنەن كەلتىرىلگەن ۇزىندىلەر جاقشانىڭ ىشىندە تومى كورسەتىلىپ، سوڭىنان كىتاپتاعى بەتى، ماسەلەن مىنا ۇلگىدە: ء(ى، 51) بەرىلدى.

تاعى دا ايتارىمىز كىتاپتا بەرىلگەن «ماقلۇق» ء(ىى، 175), «ماحلۇق» ء(ىى، 183), «ناقلىيا» ء(ىى، 204), «ناكليا» ء(ىى، 205), «سالالاھۋ» ء(ىى، 191), «ءساللاللاھۇ» ء(ىى، 201), «ءۇددا» ء(ى، 69), «ۇدە» ء(ىى، 183) تاعى دا باسقا كوپ تەرمين سوزدەر ءار ءتۇرلى جازىلىپ كەتكەن ياعني ءبىر قالىپقا تۇسپەگەندىگىن بەلگىلى ءتىلشى عالىم رابيعا سىزدىقوۆا: «...سيپات، ەسەپ تاقىرىپتىلارىندا سيفات، حيساپ تۇرىندە جازىلعان، ...1957 جىلعى ەكى تومدىقتا پەرزەنتلەرىم ء(ىى، 194), ادام ۇعلى ء(ىى، 194), عيبراتلەندىك ء(ىى، 211), ...بۇل – ارينە، پرينتسيپتىك ەمەس: تۇزەتسەك، كۇللىسىن تۇزەتۋىمىز كەرەك، جوعارىداعىداي ءار جەردە «شاعاتايشا-تاتارشا» جازىلعاندارىن قالدىرار بولساق، بارلىق جەردە قالدىرۋ كەرەك» (اباي جانە قازاقتىڭ ۇلتتىق ادەبي ءتىلى. - الماتى. «ارىس» باسپاسى. 2004. - 616 بەت. 38-بەت) – دەگەنى ويعا ورالادى.

تىلىمىزگە ەتەنە ەنىپ كەتكەن باتىستىق تەرمين سوزدەردى: سوۆەتسكي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار. \گل. رەد. ا.م.پروحوروۆ; رەدكول.: ا.ا.گۋسەۆ ي در. – يزد. 4-ە. – م.: سوۆ. ەنتسيكلوپەديا، 1987. – 1600 س. كىتابىن پايدالاندىق.                                                                                                                                   اۆتور

ءى. اراب-پارسى سوزدەرى

اباي ايتاتىن «ابروي اراب. اب – سۋ، رۋي – بەت، ءجۇز. سوزبە-ءسوز، «بەتتىڭ سۋى»، ياعني ار-ۇيات، قادىر قاسيەت». (يسلام. ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىق. - الماتى: «ارۋنا Ltd» جشس، 2010. - 592 ب. 24-بەت). - مۇندا، اراب ءسوزى دەپ جاڭىلىس كەتكەن بولۋى مۇمكىن، نەگىزىندە، ابىروي پارسى ءسوزى «[اب(ە)رۋ] چەست، دوستوينستۆو; رەپۋتاتسيا; (پەرسيدسكو-رۋسسكي سلوۆار: ۆ 2-ح تت. سۆىشە 60 000 سلوۆ. – م.: رۋس. ياز.، 1985. ت. ءى. 800 س. ستر. 36). مازمۇنى: داڭق، سەنىمدى; اتاق. تاعى دا مىنا سوزدىكتە پارسى تىلىنەن ەنگەن ءسوز ەكەنىن ايتا كەلىپ; ەكى جەردە: «وب - سۋ، رۋي  -  ءبىر نارسەنىڭ سىرتقى كورىنىسى، بەتى» دەپ انىقتاما بەرگەن (تولكوۆىي سلوۆار ۋزبەكسكوگو يازىكا: 60 000 سلوۆ. پود رەد. ز.م.ماگرۋفوۆا. - م.: رۋس. ياز.، 1981 – 632 س.ت.ءى. ستر. 515 ي 631).

10-قارا سوزىندە «بۇل – ابرويىن، ارىن ساتىپ، ادام جاۋلاعاندىق، تىلەنشىلىك.» ء(ىى، 168) – دەگەن، ۇلى اقىن قۇداي ساعان ەڭبەك ەتەرلىك كۇش قۋات بەردى عىلىم قىلۋعا سانا بەردى سونى بىلە تۇرا اۋىردىڭ ۇستىمەن جەڭىلدىڭ استىمەن ءجۇرىپ بايىعىڭ كەلەدى ولاي تاپقان بايلىعى قۇرسىن دەپ تۇڭىلگەنىن 42-قارا سوزىندە: «بۇل كۇندەگىگە بايلىق تا ماقتان ەمەس، اقىل، ابروي دا ماقتان ەمەس، ارىز بەرە ءبىلۋ – ماقتان» ء(ىى، 215) - دەپ، باسقانى اڭدىپ قيت ەتسە ۇستىنەن شاعىم ءتۇسىرىپ التىن ۋاقىتىن بوسقا جىبەرەتىندەرگە اشىنادى.

قۇربىڭنىڭ ءتاۋىر بولسىن ءوز مىنەزى،

ابرويلى قالجىڭمەن كەلسىن ءسوزى. ء(ى، 40).

«جىگىتتەر، ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات» اتتى ۇزاق ولەڭىندە زامانى ءبىر قۇربىلاردىڭ (پارىسشا قۇرباات) ءبىر-بىرىنە دەگەن ەرەكشە سىيلاستىعى بولۋى دا سىيلاستىقتى اڭعارتاتىنىن كورسەتەدى. ول قاسيەتتى كىتاپتا: «ولار ابرويلارىن ارام-زينادان تازا ساقتاۋشىلار» (مۇعارىج سۇرەسى (70)  29-ايات)  جانە ءالي-يمران  (3) 45, نيسا (4) 34,  اگراف  (7) 26,  119 ھيجىر (15) 88, ناحىل (16) 122, تاھا (20) 121, ءانبيا (21) 10,مۇمىندەر (23) 5, نۇر (24) 30, 31, 58, ءنامىل (27) 34, احزاپ (33) 35, سابا (34) 35 – اياتتارىندا وسى ماعىنالاردا بىرنەشە جەردە كەزدەسەدى.

اقىن اباي «ابروي» ءسوزىنىڭ قولدانىستا ءجۇرىپ اۋىزشا تۇرىندە «ابيىر»، «ابۇيىر» بولىپ كەزدەسەتىن ءتۇرىن دە قولدانعان. دىبىستالۋىندا ەرەكشەلىك بولعانىمەن ءوزارا مازمۇنى ءبىر ۇعىمدار بولىپ شىعادى.

ابيىر، اتاق سول جاندا،

كىمدى كوپ جۇرت ماقتاسا،

ول ماقتاۋدان نە پايدا،

كوپ ماقتاۋىن تاپپاسا؟ ء(ى، 145).

(«نە ىزدەيسىڭ، كوڭىلىم، نە ىزدەيسىڭ»)

ابيىر قايدا، ار قايدا؟

ءاز باسىڭا نە پايدا؟ ء(ى، 92).

«سەگىز اياق» اتتى دانالىق ويدى قوزعايتىن ولەڭدەگى تۇيىندەر 17-قارا سوزىندە جالپاق قاراپايىم تىلمەن تۇسىنكتى ەتىپ   بەرىلگەن. «دۇنيەگە لايىقتى ونەر، مال تاۋىپ، ابۇيىر، مانساپتى ەڭبەكسىز تابۋعا بولمايدى.» ء(ىى، 173).

وسى دا ەسەپ بولا ما

ار، ابيىر تاپقانعا؟

ميىڭ بولسا جولاما

بوس جەلىگىپ شاپقانعا. ء(ى، 85). («ءماز بولادى بولىسىڭ») جەڭىل-جەلپى العان اتاقتىڭ ومىرشەڭ ەمەستىگى بەسەنەدەن بەلگىلى، تەك ونى ۇلى اقىن ول ابروي ەسەپ ەمەس دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. ونىڭ ادامشىلىققا تەرىس ەكەندىگىن جان-جاقتى ايتا كەلىپ، 36-قارا سوزىندە:  «شىن ۇيات سونداي نارسە، شاريعاتقا تەرىس، يا اقىلعا تەرىس، يا ابيىرلى بويعا تەرىس ءبىر ءىس بولادى» ء(ىى، 192) دەگەن عاقلياسىندا ۇيات، نامىس تۋرالى كەڭىنەن ءسوز قوزعاعان. ۇياتتىڭ ءدىني يماندىلىقپەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى شاريعاتتىڭ ۇستانىمىنان كەلىپ شىعاتىن ادامگەرشىلىك نەگىزىندە جاتىر. «اتاق الما ابروي ال» دەگەن قاناتتى ءسوزدىڭ بايلامى بولسا كەرەك-ءتى.

***

ابايدىڭ 38-قارا ءسوزىنىڭ سوڭىندا نامازعا ايىرىقشا توقتالىپ تۇسىنىك بەرىپ وتەدى. ناماز وقىردان الدىنعى اعزا تازالىعىن: «...سەزىمدى تازالىققا كىرگەندىگىڭدى كامىل ىحلاسىڭدى كورسەتىپ، ءىشىمنىڭ سافلىعىنىڭ سوڭىندا حالىق كورەر، سىرتىمدى دا پاك ەتەمىن ءھام كوزگە كورىنبەيتىن اعزالارىمدى دا پاك ەتەمىن، بۇل پاكتىكتىڭ ۇستىندە اللاعا دۇعا ايتامىن دەپ ازىرلەنەسىز.» ء(ىى، 210). ول «ەي، ادام بالالارى، ءاربىر ساجدە ساتىندە زەينەتتەلىڭدەر ياعني تازا كيىمدى بولىڭدار.» (اعراف سۇرەسى (7) 31-ايات). - دەگەن.

«[ازۆ] من. [ازا] 1) انات. چلەن; ورگان; كونەچنوست;...» (پەرسيدسكو-رۋسسكي سلوۆار: ۆ 2-ح تت. سۆىشە 60 000 سلوۆ. – م.: رۋس. ياز.، 1985. ت. ءىى. 864 س. ستر. 184). وسىنداعى  اعزا ارابتىڭ – مۇشە، ىشكى مۇشە دەگەندى بىلدىرەدى. ول ادام مەن جانۋارلار جانە وسىمدىكتەردىڭ ىشكى مۇشەلەرى ولار ءبىر-ءبىرىنسىز ءومىر سۇرە المايدى، ماسەلەن، مي ورتالىق جۇيەنىڭ باستى مۇشەسى، ول بارلىعىنا حابار بەرىپ وتىرادى. ال وسىمدىكتەردە اعاشتاردىڭ  ءدىڭى، ول بۇتاق تارايتىن جاپىراق شىعاراتىن نەگىزگى اعزاسى. ءبىز ايتار ويىمىزدى ادامداردىڭ ءبىر عانا ءىشىپ-جەۋ اعزالارى تۋرالى ايتپاقپىز.

شىعىستىڭ ءبىرتۋار عۇلامالارىنىڭ ءبىرى داۋاني «الاق-ە جالالي» اتتى ەڭبەگىنىڭ 176-183-بەتتەرىندە سەبەپسىز ءىشىپ-جەۋ تۋرالى ايتقاندا، وزىنەن بۇرىنعى وتكەن ويشىلداردىڭ پىكىرىنە سۇيەنەدى، ءارى ولاردىڭ ەڭبەگىنەن ۇزىندىلەر كەلتىرىپ وتىرىپ، ءوز ويىن دالەلدەۋدە ورنىمەن پايدالانادى. مىسالى، سوڭعى پايعامبار (س.ع.س.) مۇحاممەد يبن ابدۋللاحتىڭ (570-632): «اسقازاننىڭ ءبىر بولشەگىنە عانا ساي مولشەردە جەڭىز، سوندا عانا دەنىڭىز ساۋ، كوڭىلىڭىز كوتەرىڭكى جۇرەدى». (ورازاليەۆ س. اباي جانە داۋاني. تۇركىستان. «مۇرا». 1997. - 104 بەت. 69-بەت) – دەپ، ادام اعزاسىنا ارتىقشا تاماق جۇك بولاتىندىعى تۋرالى ءسوزىن كەلتىرەدى. ەگەر ارتىعىراق تاماق قابىل قىلساڭ، اعزا مۇشەلەرىنىڭ قيمىلىن كوبىرەك تالاپ ەتەتىن جۇمىس ىستە، سوندا عانا جەگەنىڭ اس بولىپ، بويىڭا سىڭبەك.

مەديتسينا عىلىمى، دەنە ەڭبەگىمەن شۇعىلداناتىندار وي ەڭبەگىمەن اينالىسۋشىلاردىڭ كوبىرەك جەگەنى دۇرىس دەپ تابادى. اسىرەسە، ديحاڭداردىڭ ماڭىزدى تاماقتاردى پايدالانعانى دۇرىس. داۋاني ديحانداردىڭ ەنبەگىن جوعلرى باعالاپ، ولاردى جوقتان بار جاساۋشى ناعىز ەڭبەك يەلەرى دەپ قاراعان. ونىڭ جەردەن ءونىم الىپ وتىرعان ەڭبەك يەلەرىن جوعارى باعالاۋىندا بەلگىلى ءبىر ماعىنا جاتىر، ويتكەنى، ول داۋىردە شىعىس ەلدەرىندە قوعامنىڭ دامۋىنا جانە الەۋمەتتىك كۇش-قۋاتىن مولايتۋعا تىكەلەي اسەر ەتەتىن بەلگىلى ءوندىرىس ورىندارى بولمادى. ادامدار بار كۇشىن جەردى وندەپ، ساپالى ءونىم الۋعا عانا جۇمساعان.

عالىمداردىڭ ايتۋىندا، ءىشىپ-جەۋ، ياعني ءتان كۇمارلىعى - ادام بويىنداعى بيولوگيالىق قاجەتتىلىك. بۇعان جان-تانىمەن بەرىلۋگە بولمايدى، ويتكەنى ءىشىپ-جەۋدى مولشەردەن اسىرىپ جىبەرۋ اعزاعا زيان. ەگەر ادام استىڭ اعزاعا قاجەت مولشەرىن عانا قاناعات تۇتىپ، رەتىمەن قابىلداسا، ءتۇرلى اۋرۋدىڭ الدىن الۋعا بولادى. وسى تۋرالى شىعىستىڭ شيپاگەر دارىگەرلەرىنىڭ ءبىرى «اۋرۋدىڭ تۇپكى سەبەبى ءىشىپ-جەۋدەن»، (داۋاني. احلاق-ە جالالي. بومبەي، مۋزاففاري، 1873. 179-ب.) - دەپتى.

ادامنىڭ وزىنە، وزگە ادامدارعا، اينالاسىنداعى زاتتار مەن قۇبىلىستارعا كوڭىل-كۇيىنىڭ قاتىناسىن بىلدىرەتىن جانە ولاردى بەينەلەيتىن سەزىمىنىڭ قاينار بۇلاعى.

سەزىم ادامنىڭ تابيعي جانە الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەرىنىڭ قاناعاتتاندىرىلۋ نە قاناعاتتاندىرىلماۋى سالدارىنان تۋىنداپ وتىرادى ءتىرى اعزا ءوز الدىنا جەكە وزگەمەن قاتىناسسىز ءومىر سۇرە المايدى، ولار بىر–بىرىمەن ۇنەمى تىعىز بايلانىستا بولادى، ياعني، ءبىر اعزالار باسقا اعزالارمەن قورەكتەنەدى. سونىڭ نەگىزىندە تابيعاتتا اعزالاردىڭ بىرلەستىگى قالىپتاسادى.

***

اباي 38-قارا سوزىندە «اعلام» تۋرالى ايتىلادى، ول ارابشاداعى سيپاتتىڭ ايگىلى، انىق، ايقىن، ايان ەكەنىن ايعاقتايدى. «ءجا، ول سەگىز سيپاتىنا سيپاتىمىزدى ءھام ول اتتارى ءبىرلان اعلاملانعان فيعىل قۇداعا فيعىلىمىزدى ەرتپەك نە ءبىرلان تابىلادى، قالايشا تابىلادى، ونى بىلمەك كەرەك.» ء(ىى، 196-197). وسىنداعى «اعلام ء(الام) اراب. بەلگىلى، ءمالىم، انىق.» (مانسۇروۆ ن.ب. قازاق تىلىندەگى ءدىني تەرميندەر سوزدىگى. الماتى: ەۆرو، 2016. – 112 ب. 37-بەت). «ول بەس ءجۇز جىلدىق ارالىقتان ادامدارعا انىق كورىنىپ تۇرادى» ء(مۇدداسسىر سۇرەسى (74) 29-ايات) مۇندا، اللانىڭ 8 سەنىمدى سيپاتىنىڭ ءمالىم ەكەندىگىن ايعاقتاپ تۇرعاندىعىن ايعاقتايدى.

«(الام-ۋ) اعلام – بارلىعىنان جاقسى بىلەتىن (قۇداي), بارلىعىنان حابارى بار (عالىم). (ارابشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىك – الماتى: ءبىلىم، 2011. ت.1.- 408 ب. 63-بەت) تاعى دا ءبىر سوزدىكتە: «الام (اراب. - بيلگيچ، بيلوعون) – ۋلومالار يچيدا شاريات قونۋن-قويدالاريني ياحشي بيلگان كيشي. وكتيابر رەۆ-ياسيدان يلگاري قوزيليك لاۆوزيميگا كۋپينچا شاريات قونۋنلاريدان بەحابور وداملار سايلانگان. انا شۋنداي قوزيلار ا. ماسلاھاتي اسوسيدا ھۋكم چيقارگان» (يسلوم: سپراۆوچنيك. م.ا.ۋسمونوۆ تاھريري وستيدا. ۋزبەك سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسي، ت.، 1989. - 334 ب. 61-بەت). مازمۇنى: اعلام (ارابشا – بىلگىش، بىلگىر) – عۇلامالار ىشىندە شاريعات زاڭ-ەرەجەلەرىن جاقسى بىلەتىن كىسى. قازان توڭكەرىسىنەن الدىن قازىلىق لاۋازىمىنا كوبىندە شاريعات زاڭدارىنان حابارى جوق ادامدار سايلانىپ كەتكەن. مىنە وسى قازىلار اعلام كەڭەسى نەگىزىندە شەشىم شىعارعان. ءدىن ىستەرى جونىندە پىكىر بەرە الاتىن ءدىني امالدارلار، ءدىن باسىلارى شىعارعان شەشىمدى ءمور باسىپ بەكىتەتىن لاۋازىمدى تۇلعا.

الام بۋلموق ا. - 1. حاباردور بۋلموق، بيلموق.

چۋ بۋلسانگ ھوليما وگوھۋ الام،

جاۆوبين ھام يبور، ۆاللوھۋ الام (ف. ش.).

2. شاريات قونۋن-قويدالاري يۋزاسيدان بەريلگان فاتۆوني تاسديق يوكي راد ەتۋۆچي ديني اربوب، بوش مۋفتي.

بيرينگيز قوزي، بيرينگيز الامۋ مۋفتي بۋليب،

بۋ نە وين ەرديكيم، سيزلار نامويون ەدينگيز.

(ا.ۋ.). (لاپاسوۆ جاۆقان. مۋمتوز ادابي اسارلار ۋقف لۋعاتي: ۋرتا ماكتابلار ۋچۋن. -ت.: ۋقيتۋۆچي، 1994. - 272 ب. 23-بەت). مازمۇنى: اعلام بولۋ اراب تىلىندە – 1. حاباردار بولۋ، ءبىلۋ.

قاتتى كۇش سالساڭ قايتپاس اعلام

جاۋابىن دا جىبەر، ەي اللا اعلام («فارحاد  پەن شىرىن» جىرى).

2. شاريعات زاڭ-ەرەجەلەرى تۇرعىسىنان بەرىلەتىن دۇعاسىن قابىل ەتۋ نەمەسە قابىل ەتپەيتىن ءدىني قىزمەتشى، باس مۋفتي.

ءبىرىڭ قازى، ءبىرىڭ اعلام مۋفتي بولىپ،

بۇل قانداي اينا، سەندەر انىق كورىنەتىن. (اۆاز پولۆوننياز وتاروعلى (1884-1919) وزبەك اقىنى).

جالعاسى بار...

سەيدالى ورازاليەۆ

م. اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى 

گۋمانيتارلىق عىلىم-زەرتتەۋ ينستيتۋتى        

«ابايتانۋ» عىلىمي-وقۋ ورتالىعى

Abai.kz