قازاق  حالقى قاشان، قاي جەردە جانە قالاي  قالىپتاستى؟ بۇل ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋدىڭ ءمان-ماڭىزى بۇگىندەرى  ارادىك ەستىلىپ قالاتىن «ءبىز ءالى ۇلت بولىپ ۇيىسقان جوقپىز» دەگەن قىنجىلىستى لەپەس ورايىندا مۇلدەم ارتا تۇسەدى.

حالىق  دەپ بەلگىلى ءبىر اۋماقتاعى بارشاعا ورتاق ءتىل، ماتەريالدىق-تۇرمىستىق جانە رۋحاني مادەنيەت، سىرت كوزگە وزىندىك اتاۋىمەن كورىنەتىن ەتنوستىق سانا بىرىكتىرگەن ادامداردىڭ تۇراقتى قاۋىمداستىعىن اتايدى. كەڭەستىك داۋىردە قابىلدانعان، تاۋەلسىزدىك زامانىندا تەرىسكە شىعارىلا قويماعان تاريح عىلىمىنداعى ۇعىم بويىنشا سولاي. ال حالىقتىڭ اتالمىش بەلگىلەرى ونىڭ ءتىلى، ءدىلى، داستۇرلەرىنەن، ادەت-عۇرىپتارى مەن ءراسىم-سالتتارىنان كورىنىس تاۋىپ، ەتنوستىق ساناسى دامي كەلە، ونىڭ الەۋمەتتىك-اۋماقتىق تۇرعىدان ۇيىمداسۋىنا، ءتىپتى ءوز مەملەكەتىن قۇرۋعا ۇمتىلۋىنا ۇلاسىپ وتىرادى.  بۇگىنگى تاۋەلسىز ەملەكەت قۇرىپ وتىرعان قازاق  ۇلتى، داۋ جوق، ۇلى دالانىڭ ۇلانعايىر اۋماعىن ەجەلدەن مەكەندەگەن بايىرعى رۋ-تايپالار مەن تايپالار بىرلەستىكتەرىنىڭ بىرىگىپ-تۇتاسۋى ناتيجەسىندە ومىرگە كەلدى. ولاردىڭ ءبىر قازاق حالقى بولىپ قالىپتاسۋىنا، ارينە، ەجەلگى جانە ەرتە ورتا عاسىرلارداعى ءىرى-ءىرى ەتنوستىق-ساياسي وقيعالار، شارۋاشىلىق تۇرلەرىنىڭ ەۆوليۋتسياسى جانە قوعامدىق قاتىناستارداعى پروگرەستىك ىلگەرىلەۋلەر يگى اسەر ەتتى.

قازاق  حالقى قاشان، قاي جەردە جانە قالاي  قالىپتاستى؟ بۇل ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋدىڭ ءمان-ماڭىزى بۇگىندەرى  ارادىك ەستىلىپ قالاتىن «ءبىز ءالى ۇلت بولىپ ۇيىسقان جوقپىز» دەگەن قىنجىلىستى لەپەس ورايىندا مۇلدەم ارتا تۇسەدى.

حالىق  دەپ بەلگىلى ءبىر اۋماقتاعى بارشاعا ورتاق ءتىل، ماتەريالدىق-تۇرمىستىق جانە رۋحاني مادەنيەت، سىرت كوزگە وزىندىك اتاۋىمەن كورىنەتىن ەتنوستىق سانا بىرىكتىرگەن ادامداردىڭ تۇراقتى قاۋىمداستىعىن اتايدى. كەڭەستىك داۋىردە قابىلدانعان، تاۋەلسىزدىك زامانىندا تەرىسكە شىعارىلا قويماعان تاريح عىلىمىنداعى ۇعىم بويىنشا سولاي. ال حالىقتىڭ اتالمىش بەلگىلەرى ونىڭ ءتىلى، ءدىلى، داستۇرلەرىنەن، ادەت-عۇرىپتارى مەن ءراسىم-سالتتارىنان كورىنىس تاۋىپ، ەتنوستىق ساناسى دامي كەلە، ونىڭ الەۋمەتتىك-اۋماقتىق تۇرعىدان ۇيىمداسۋىنا، ءتىپتى ءوز مەملەكەتىن قۇرۋعا ۇمتىلۋىنا ۇلاسىپ وتىرادى.  بۇگىنگى تاۋەلسىز ەملەكەت قۇرىپ وتىرعان قازاق  ۇلتى، داۋ جوق، ۇلى دالانىڭ ۇلانعايىر اۋماعىن ەجەلدەن مەكەندەگەن بايىرعى رۋ-تايپالار مەن تايپالار بىرلەستىكتەرىنىڭ بىرىگىپ-تۇتاسۋى ناتيجەسىندە ومىرگە كەلدى. ولاردىڭ ءبىر قازاق حالقى بولىپ قالىپتاسۋىنا، ارينە، ەجەلگى جانە ەرتە ورتا عاسىرلارداعى ءىرى-ءىرى ەتنوستىق-ساياسي وقيعالار، شارۋاشىلىق تۇرلەرىنىڭ ەۆوليۋتسياسى جانە قوعامدىق قاتىناستارداعى پروگرەستىك ىلگەرىلەۋلەر يگى اسەر ەتتى.

بۇل ۇدەرىستىڭ  جەكەلەگەن ماسەلەلەرىن قاراستىرۋ ءبىزدىڭ تاريحي ادەبيەتتە حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى جۇمىستاردان (م. تىنىشباەۆ، س. اسفەندياروۆ) باستاۋ الىپ، ەكىنشى جارتىسىندا كوپتەگەن عالىمداردىڭ (ۆ. شاحماتوۆ،  ح. ادىلگەرەەەۆ، م. اقىنجانوۆ، س. يبراگيموۆ، ۆ. يۋدين، ۆ. ۆوستروۆ، م. مۇقانوۆ، ت.ب.)  جۇيەلى تۇردە جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىمەن جۇزەگە اسا باستادى. ىزدەنىستەر ناتيجەسىندە، حالىقتاردىڭ شىعۋ تەگىن تەك لينگۆيستيكالىق دەرەكتەر نەگىزىندە عانا تۇسىندىرۋگە تىرىسۋدىڭ ولقىلىعى، ولاردىڭ قۇرىلۋىنداعى ميگراتسيانىڭ رولىنە بىرجاقتى قارايتىن كوزقاراستاردىڭ قاتەلىگى مويىندالدى. حالىقتار ەتنوگەنەزى پروبلەمالارىن تاريحتىڭ، ارحەولوگيانىڭ، انتروپولوگيانىڭ، ەتنوگرافيانىڭ، لينگۆيستيكانىڭ جانە باسقا پاندەردىڭ دەرەكتەرىن قولدانا وتىرىپ، كەشەندى تۇردە زەرتتەۋ ءپرينتسيپى ورنىقتى.

عىلىم بۇگىندە ەلىمىزدىڭ ۇلان-بايتاق اۋماعىندا ەجەلگى داۋىرلەردە ءومىر سۇرگەن تايپالاردىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى بولعانىنا كۇمان كەلتىرمەيدى. ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ العاشقى مىڭجىلدىعىنىڭ ورتا شەنىندە تۇركىلەردىڭ شوعىرلانىپ، تارالۋىمەن قازاقستان اۋماعىنداعى ەتنوستىق-گەنەتيكالىق ۇدەرىستەردىڭ جاڭا ماڭىزدى كەزەڭى باستالدى. سولتۇستىك موڭعوليادان امۋداريانىڭ تومەنگى اعىسىنا دەيىنگى كەڭ-بايتاق اۋماقتا ءتۇرلى تۇركى تايپالارى ورنالاستى. ەتنوستىق ارالاسۋ، ءسىڭىسۋ ۇدەرىستەرى وتە-موتە جەدەل ءجۇرىپ جاتتى.  شىققان تەگى جاعىنان ءار ءتۇرلى ەتنوستىق جانە الەۋمەتتىك (كوشپەندىلەر مەن وتىرىقشىلار) توپتار اراسىنداعى بايلانىستار كەڭەيە ءتۇستى. تۇركىلەر كەڭ جازيرالارعا عانا ەمەس، قالالار مەن ەلدى مەكەندەرگە دە تاراپ، ورنىقتى. سول شاقتاردا قالىپتاسقان  ساياسي فاكتورلار (تۇركىلىك قاعاناتتاردىڭ قۇرىلۋى) تايپالار مەن رۋ-تايپالار بىرلەستىكتەرىنىڭ ينتەگراتسيالانۋىنا سەپتەستى. تۇركى قاعاناتى ىدىراعاننان كەيىن پايدا بولعان قارلۇق، تۇرگەش، وعىز مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەرى دە وسى باعىتتا ارەكەت ەتتى. بىرقاتار وعىز رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ وزىندىك اتالىمدارى قازاق حالقى ىشىندە ساقتالعانى ءمالىم، بۇل ولاردىڭ قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزىنە قاتىسقانىن كورسەتەدى.  قازاق جەرىندە تۇركى ءتىلدى تايپالاردى بىرىكتىرگەن قيماق (كيمەك) كونفەدەراتسياسى بولدى. كەيىنىرەك بۇل بىرلەستىكتى قىپشاقتار وزدەرىنە باعىندىردى. سودان باستاپ «قىپشاق» ەتنونيمى كوپتەگەن باسقا شاعىن رۋلار مەن تايپالاردىڭ اتتارىن قامتي، ءوز ىشىنە تارتىپ الدى.

قازاقستاننىڭ  وراسان زور اۋماعىن مەكەندەۋشىلەر اراسىندا نەگىزگى ءتىل رەتىندە كونە تۇركى ءتىلى ورنىقتى. تۇركىلىك جازۋ VII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا دەيىن پايدا بولىپ، بارشا ايماققا تارالدى. وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستاننىڭ قالالارىندا ءبىراز ۋاقىت تۇرعان ءيرانتىلدى سوعدىلىقتاردىڭ ءتىلىن تۇركى ءتىلى مەيلىنشە ىعىستىرا ءتۇستى. ورتا ازيانى ارابتار جاۋلاپ الىپ، تۇرعىنداردىڭ ءبىر بولەگى يسلامدى قابىلداعاننان كەيىن، شەكتەۋلى شەڭبەردە، نەگىزىنەن ءدىني جانە زاڭي ءىس-داعدىدا،  اراب ءتىلى قولدانىستا بولعان كەزدە دە تۇركى ءتىلى ءورىسىن تارىلتقان جوق.

قالىپتاسىپ جاتقان ەتنوستىق (جوعارىدا دا جازىپ كەلە جاتقانىمىزداي، وسىلاي - ەتنوستىق! ادەبيەتتە كوپ قولدانىلاتىن ەتنيكالىق دەگەن ءسوز - ەتنيچەسكي دەگەننىڭ كالكاسى، ءتۇبىرىن اجىراتپاي، مانىنە بارماي جاسالعان اۋدارماسى) احۋالعا التاي ايماعىنان نايمان مەن كەرەيىت  تايپالارىنىڭ كەلۋى ەلەۋلى اسەرىن تيگىزدى. ولاردىڭ ءوز اتالىمدارى قازاق حالقىنىڭ ەتنوستىق كومپونەنتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ، قازاق شەجىرەسىنەن بەكەم ورىن العانى ءمالىم.  قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا قىپشاقتاردىڭ مەملەكەتتىك بىرلەستىگى بۇدان دا ەلەۋلى ىقپال ەتتى. قىپشاق كونفەدەراتسياسى XI-XII عاسىرلاردا ەرتىستەن ەدىلگە دەيىنگى زور القاپتى الىپ جاتتى.  (شىعىس دەرەككوزدەرىندە دەشتى-قىپشاق دەگەن ورتاق اتاۋمەن وڭتۇستىك ورىس دالالارى دا قوسىپ  اتالعان). قىپشاق كونفەدەراتسياسى وزىنەن بۇرىن ءومىر سۇرگەن ەتنوستىق-ساياسي بىرلەستىكتەردىڭ ءبارىنىڭ تابيعي جالعاسى، مۇراگەرى بولدى. ول، سونداي-اق، وزدەرىن ەندى قىپشاق دەپ اتاۋعا كوشكەن كوپتەگەن تايپالار مەن رۋلاردى باۋىرىنا الدى. ۆ.گ.تيزەنگاۋزەننىڭ اراب شىعارمالارىنان قۇراستىرىلعان «التىن وردا تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار جيناعىنا» جانە ورتاعاسىرلىق كوپتەگەن اۆتورلاردىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، قىپشاق كونفەدەراتسياسىنا ونداعان تۇركى تايپالارى ەنگەن. تۋىسقان تۇركى تايپالارى وعان كىرۋ ارقىلى بىرتىندەپ ءوزارا جاقىنداسا ءتۇستى.

وسىلاي، ۇلى دالا اۋماعىنداعى رۋ-تايپالاردىڭ شارۋاشىلىق-مادەني تۇرپاتىنىڭ ورتاقتىعى، ءتىلى مەن تۇرمىسىنىڭ جاقىندىعى، ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتتارىنىڭ (كوشپەندى جانە جارتىلاي كوشپەندى مال شارۋاشىلىعى مەن وتىرىقشى جەر وڭدەۋشىلىك كاسىپتەرىنىڭ ىڭعايىنا وراي ءوزارا ارەكەتتەسۋى ارايىنداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ) دامۋى جاعدايىندا، ەتنوستىق ينتەگراتسيا ۇدەرىستەرى ءجۇرىپ جاتتى. وسى جولمەن قازاق حالقى ەتنوگەنەزىنىڭ نەگىزگى تۇيىندەرى ايقىندالدى. قازاقتىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ تاريحي العى شارتتارى جاسالدى.

بۇگىنگى تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىپ وتىرعان قازاق حالقى مەكەندەيتىن اۋماق كەيىنگى ورتا عاسىردان بەرى قازاق ەلى رەتىندە اتالا باستادى. كەيىنگى ورتا عاسىر كەزەڭىن رەسەي تاريحشىلارى «موڭعول-تاتار ەزگىسىنەن» باستايدى. بۇل كەزەڭ ورىس تاريحناماسى بويىنشا جوشى ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىسى باتۋ حاننىڭ 1243 جىلعى شاپقىنشىلىعىنان باستاۋ الادى دا، ورىس ەلىن قۇرامىنا قوسىپ الىپ، التىن وردا اتانعان يمپەريانىڭ ىدىراۋىمەن اياقتالادى. ء(حىىى عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنان حV عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنا دەيىن سوزىلعان «موڭعول-تاتار ەزگىسىنەن» سوڭ ساياسي ارەناعا ماسكەۋ پاتشالىعى شىقتى. جوعارى ورتا عاسىرلارداعى ەجەلگى ورىس حالقى سوسىن، كەيىنگى ورتا عاسىرلاردا ۇشكە - ۇلىورىس، ۋكراين، بەلورۋس حالىقتارىنا ءبولىنىپ كەتتى). وسى تاريحي جاعدايدى ەسكەرە كەلگەندە، تاۋەلسىز قازاق تاريح عىلىمى الداعى ۋاقىتتاردا ەۆروپالىق كەزەڭدەۋلەرگە سىن كوزبەن قاراپ، ولاردى ءوز ەلىندەگى وزگەرىستەرگە سايكەستەندىرە تۇجىرىمداۋعا كوڭىل بولگەنى دۇرىس بولار ەدى دەگەن وي تۋادى. قالاي بولعاندا دا، ەۆروپالىق ۇعىمداعى كەيىنگى ورتا عاسىرلار كەزەڭى ءبىز ءۇشىن - شىڭعىسحان يمپەرياسى ءحىىى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە قازىرگى قازاق ەلى اۋماعىن شاۋىپ الۋ ەسەبىنەن ىرگەسىن كەڭەيتكەن شاعىنان باستالادى دەپ ۇققان ءجون ءتارىزدى.  جەر-جاھاندى سىلكىلەپ-تىتىرەتۋشىنىڭ قازاق جازيراسىنا ەرتىستەن باستاعان 1219 جىلعى ۇلكەن جورىعى ءومىر ءسۇرۋ سالتى ءبىر-بىرىنىكىنە تاقاۋ تۇركى تايپالارىنان بولاشاق قازاق حالقىن ۇيىستىرۋ ۇدەرىسىنە ءا دەگەندە كەدەرگى بولعانمەن، ارتىنشا ايرىقشا سەرپىن بەردى.  سوندىقتان دا، كەيىنگى ورتا عاسىردى ورىس تاريحىنىڭ 1243 جىلعى باتۋ-حان شاپقىنشىلىعىنان باستالدى دەپ ەسەپتەيتىنىندەي رەتپەن، ۇلتتىق تاريحىمىز شىڭعىسحاننىڭ ورتا ازيانى جانە ۇلان-عايىر قازاق اۋماعىن باعىندىرۋدى كوزدەگەن 1219 جىلعى جورىعىنان باستاۋ الدى دەپ ساناعانى دۇرىس بولار دەگەن ويدامىز.

قازاق جەرى شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەنگەننەن بەرگى ۋاقىتتا، ايماقتاعى ەتنوستىق جاعداي كوپ وزگەردى. العاشقى جىلداردا جاۋلاپ الۋشىلار قالالار مەن وتىرىقشى ەلدى مەكەندەردى، ەگىنشىلىك پەن قولونەر كاسىپشىلىگى وشاقتارىن ويرانداعان-دى. كوپتەگەن بەيبىت جەر وڭدەۋشىلەر مەن مالشىلاردى قىردى. ءىرى تايپالىق توپتاردى قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر ەتتى. ولكەدەگى  وندىرگىش كۇشتەردى كۇيزەلتتى، ورىن الىپ تۇرعان ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىستاردى بۇزدى. قازاق جەرىندەگى تۇركى حالقىنىڭ قۇرامى مەن انتروپولوگيالىق تۇرپاتىنا دا بەلگىلى دارەجەدە اسەرىن تيگىزدى. الايدا، تۇركى تايپالارى كوپشىلىك بولعاندىقتان، دەگەنمەن، موڭعولدار جەرگىلىكتى  تۇركى ءتىلدى حالىق ىشىنە ءسىڭىسىپ، ونىڭ ءتىلى مەن ادەت-عۇرپىن قابىل الدى. وسى ورايدا اراب ساياحاتشىسى ءال-ءوماريدىڭ شىعىس دەشتى-قىپشاق حالقى تۋرالى جازباسىنداعى مىنا جولدار ايرىقشا قىزىق، ول بىلاي دەيدى: «ەجەلدە بۇل مەملەكەت قپشاقتار ەلى بولاتىن. بىراق، ونى تاتارلار (موڭعولدار دەپ ۇعىڭىز - ب.ق.) باسىپ العاننان كەيىن، قىپشاقتار ولاردىڭ بوداندارىنا اينالدى. سوسىن ولار قىپشاقتارمەن ارالاستى دا، قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ، تۋىستاستى، ءسويتىپ قارا جەر ولاردىڭ تابيعي جانە ناسىلدىك ساپالارىن جەڭىپ شىقتى. ولاردىڭ ءبارى، قۇددى ءبىر رۋدان شىققانداي، تۋرا  قىپشاقتار  ءتارىزدى بولىپ كەتتى» (تيزەنگاۋزەن ۆ.گ. سبورنيك ماتەريالوۆ، وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى. ت.1. يزۆلەچەنيا يز سوچينەني ارابسكيح. - سانكت-پەتەربۋرگ، 1884. - 235-ب.).

سونىمەن، موڭعولدار وزدەرى جاۋلاپ العان قىپشاق (قازاق) جەرىنە قونىستاندى دا، جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ ىشىنە بىرتىندەپ ءسىڭىپ، ەرىپ كەتتى، اقىرى، بەينە-ءبىر وزدەرى دە سولارمەن ءبىر رۋدان تاراعان ۇرپاق تارىزدەنىپ، ناق قىپشاقتارداي، ياعني بولاشاق قازاق تۋماسىنداي تۇرگە ەندى. شىعۋ تەگى، ءتىلى، ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتى جاعىنان تۋىستاس ەتنوستىق-ساياسي بىرلەستىكتەردىڭ ەرتەدەن-اق ءوزارا جاقىنداسۋعا بەيىم تەندەنتسياسى قايتا نىعايا باستادى. نوعاي ورداسىندا، اق وردادا، ابىلقايىر حاندىعىندا، موعولستاندا  تولاستاماعان سوعىستار مەن تارتىستارعا قاراماستان، قازاق حالقىنىڭ وزىندىك كەلبەتىنە ەنۋ جولىنداعى وسىنداي بىرىگۋ، توپتاسۋعا ۇمتىلۋ ۇدەرىسى ودان ءارى كۇشەيە ءتۇستى. التىن وردا حاندارىنىڭ «قىپشاق پاتشالارى» اتانعانى ءمالىم. قىپشاقتار اق وردانىڭ، كەيىنىرەك ابىلقايىر حاندىعىنىڭ كوپشىلىگىن قۇراپ، قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. سونىمەن قاتار، نايماندار، قوڭىراتتار، الشىندار، ارعىندار، كەرەيىتتەر، دۋلاتتار جانە وسى اۋماقتاعى وزگە دە اۆتوحتوندى تۇركى تايپالارى نەگىزىندە قازاق حالقى قالىپتاستى.

قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋ ۇدەرىسى وزىندىك مادەني-شارۋاشىلىق ۇلگىدە - كوشپەندىلىك تاسىلمەن مال ءوسىرۋ كاسىبى نەگىزىندە - ءبىرتۇتاس  ەتنوستىق اۋماقتا ورىن الدى. كوپتەگەن ەتنوستىق-ساياسي جانە شارۋاشىلىق فاكتورلاردىڭ ارەكەتتەسۋلەرى مەن ءوزارا اسەرلەرى  ناتيجەسىندە قازاقستان اۋماعىندا ءۇش نەگىزگى ەتنواۋماقتىق بىرلەستىك پايدا بولدى، ولار - قازاق تاريحىندا تەرەڭ ورىن العان ۇلى، ورتا جانە كىشى جۇزدەر. ءجۇز دەپ ادەتتە جالپىقازاق ەتنوستىق اۋماعىنىڭ بەلگىلى-ءبىر بولىگىن مەكەندەيتىن قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ ءىرى بىرلەستىكتەرىن اتاعان.  ولاردىڭ قاشان جانە قالاي پايدا بولعانى جايىندا ءتۇرلى پىكىر بار.  كەيبىر تاريحشىلار جۇزدەر قازاق حالقى قۇرىلعاننان كوپ بۇرىن، باتىس تۇركى قاعاناتى ىدىراعان كەزدە پايدا بولدى دەگەن بولجام ايتادى. ماسەلەن،  س. امانجولوۆ ءوزىنىڭ «قازاق ءتىلىنىڭ ديالەكتولوگياسى مەن تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى» دەگەن ەڭبەگىندە ارعىقازاق اۋماعىنىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋى كونە تۇركىلەر داۋىرىندە باستالىپ، X-XII عاسىرلاردا اياقتالدى دەپ سانايدى (امانجولوۆ س. ا. ۆوپروسى ديالەكتولوگي ي يستوري كازاحسكوگو يازىكا. - الما-اتا، 1959. - 112-113-بب.). سونداي ويدى ح.ادىلگەرەەۆتىڭ  «قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىنا» اتتى جۇمىسىنان دا وقۋعا بولادى. ال   ۆ. ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ «قاسىمدىق پاتشالار مەن پاتشازادالار تۋرالى زەرتتەۋ» (ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ ۆ. ۆ. يسسلەدوۆانيە و كاسيموۆسكيح تسارياح ي تسارەۆيچاح. چ. 2 - سانكت-پەتەربۋرگ، 1864. - 382-383-بب.), م. كراسوۆسكي «رەسەي گەوگرافياسى مەن ستاتيستيكاسى ءۇشىن ماتەريالدار. ءسىبىر قازاقتارىنىڭ وبلىسى»  (كراسوۆسكي م. ماتەريالى دليا گەوگرافي ي ستاتيستيكي روسسي. وبلاست سيبيرسكيح كيرگيزوۆ. چ. 2 -  سانكت-پەتەربۋرگ، 1868) اتتى جۇمىستارىندا قازاق جۇزدەرىنىڭ ءۇش دەربەس ۇلىس بولعاندىعىن جانە ولاردىڭ XV - XVI عاسىرلار شەگىندە ۇيىسقان قازاق حاندىعىنا باستاۋ، نەگىز بولعاندىعىن ايتادى. ن.اريستوۆ قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋ ۇدەرىسىن جوڭعار شاپقىنشىلىعى داۋىرىنە ء(XVIىى ع.), ال ش.ءۋاليحانوۆ التىن وردانىڭ ىدىراۋ كەزەڭىنە (XV ع.) جاتقىزادى.

شوقان ءۋاليحانوۆ قازاقتاردىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋىن وزدەرى كوشىپ-قونىپ جۇرگەن ايماقتاردا ءوز قۇقتارىن قورعاۋ ءۇشىن وداقتار قۇرعاندىعىمەن بايلانىستىرادى. بۇل تاريحي شىندىققا مەيلىنشە جاقىن. سونداي ويدى ودان كەيىنگى تاريحشىلار ۆ.بارتولد پەن م.ۆياتكيننەن دە كەزدەستىرەمىز. بارتولد جۇزدەر - مالدى كوشپەندىلىكپەن باعۋدىڭ  جاراتىلىس جاعدايىنا وراي تۋىندايتىن ايىرماشىلىقتارىنا بايلانىستى پايدا بولدى دەپ سانايدى. ۆياتكين دە قازاق جۇزدەرىنىڭ قۇرىلۋى تابيعي-گەوگرافيالىق جانە ساياسي-ەكونوميكالىق سەبەپتەردىڭ اسەرىنەن بولدى دەيدى.  ول جۇزدەردىڭ پايدا بولۋىنا گەوگرافيالىق فاكتورلارمەن قوسا ساياسات تا اسەر ەتكەنىن، جۇزدەردىڭ «ەرەكشە ساياسي وداقتار» رەتىندە قالىپتاسۋى حVI عاسىردىڭ اياعىندا ورىن العانىن جازادى. ال قازاق تاريحىنان شىعىس حرونيكالارىندا كەلتىرىلگەن دەرەكتەر جۇزدەردىڭ حاندىق قۇرىلعانعا (XV ع.) دەيىن بولعانىن كورسەتەدى.

قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ اڭىزدارى بويىنشا - بىرنەشە عاسىر ىلگەرىدە الاشا حان ءوزىنىڭ ءۇيسىن، ارعىن، الشىن دەگەن ءۇش ۇلىنا حالقىن ءبولىپ بەرىپتى-ءمىس، ولاردىڭ ارقايسىسى جەكە وردانىڭ باسى بولعان ەكەن دە، سودان ولار ۇلكەن، ورتا، كىشى جۇزدەر دەپ اتالىپتى. سوعان ۇقساس اڭىزدى ا.لەۆشين دە اتاپ كورسەتەدى. سونداي اڭىزعا نەگىزدەلگەن ادەبيەتتىڭ ءبىرى پاتشالىق كەزىندە شىققان «روسسيا حالىقتارى» دەگەن كوركەم البوم ەكەن، وندا قازاقتاردىڭ ءۇش ورداعا بولىنەتىنى، ولاردىڭ ارقايسىسى ءوز تەگىن «موڭعول بيلەۋشىسى الاشىحاننىڭ ءۇش ۇلىنىڭ بىرىنەن» باستايتىنى جازىلعان. قازاقتى ءۇش جۇزگە ءبولۋ ءXVى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا اقنازار (حاق-نازار) حاننىڭ  تۇسىندا جۇزەگە اسىرىلدى دەگەن دە جورامال بار.

جۇزدەردىڭ قۇرىلۋىن مۇمكىن ەتكەن جاعدايلار ءبىر مەزگىلدە تۋا قالعان جوق. وعان قازاق ەلى اۋماعىندا شىڭعىسحان يمپەرياسىنا دەيىن دە ۇزاق ۋاقىت بويى ءتۇرلى ءىرى-ءىرى ەتنوستىق-ساياسي مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ بولۋى اسەرىن تيگىزدى. ال موڭعولدار جاۋلاپ العاننان كەيىن قۇرىلعان موڭعول ۇلىستارىنىڭ، اسىرەسە جوشى ۇلىسىنىڭ، التىن وردانىڭ، سودان كەيىن اق (كوك) وردانىڭ، نوعاي ورداسىنىڭ، ابىلقايىر حاندىعىنىڭ، موعولستاننىڭ بۇل احۋالدىڭ ءپىسىپ-جەتىلۋىنە جانە تاريحي تۇرعىدا جۇزدەردىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپالى زور بولعانى انىق. ەتنوستىق ۇدەرىستەردىڭ، قولدانىستاعى ءتىلدىڭ ورتاقتىعى، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ تۇرپاتىنىڭ بىرتەكتىلىگى رۋ-تايپالاردىڭ جوعارىدا اتالعان ءتۇرلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار قۇرامىندا جۇرگەنىنە قاراماستان، ءبىرتۇتاس قازاق رەتىندە قالىپتاسۋىن ازىرلەي بەردى.

قازاقتاردىڭ شىعۋ تەگىنىڭ جانە ولاردىڭ ەتنوستىق تۇتاستىعىنىڭ وتە ەرتە زاماندارعا كەتەتىنىن ۆەنگر تۇركولوگى، شىعىستانۋشى، ەتنوگراف، ساياحاتشى  ارميني (گەرمان) ۆامبەري  (1832-1913) ءوز ەڭبەكتەرىندە دالەلدەۋگە تىرىستى. ول 1863 جىلى ورتالىق ازياعا ساياحات جاساپ، سول ساپارى جايىندا جازعان ەڭبەكتەرىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتىلى، مادەنيەتى، تاريحى، تىنىس-تىرشىلىگى، ءومىر ءسۇرىپ جاتقان گەوگرافيالىق ورتاسى حاقىندا قۇندى ماعلۇماتتار كەلتىرگەن بولاتىن. «قازاقتاردىڭ تىلىندە، ولاردىڭ قۇلىقتارىندا، ادەتتەرى مەن  مىنەزدەرىندە ايىرماشىلىق جوق بولۋى، بۇل قاسيەتتەردىڭ كاسپي تەڭىزىنەن التايعا دەيىن جانە ورالدان تيان-شان باۋرايىنا دەيىن سوزىلعان كۇللى قازاق دالاسىندا بىردەي كورىنۋى» نەگىزىندە ۆامبەري «قازاقتارعا ورتاق فيزيكالىق تۇرپات ءتان جانە وسىناۋ سانى ەداۋىر كوپ حالىق ءبىر تايپادان شىقتى» دەپ تۇجىردى.  قازاقتاردىڭ «ادەت-عۇرپى مەن ءتىلى جاعىنان ءبولىپ-جارىلمايتىن ءبىرتۇتاس الەم» ەكەنىن اكادەميك ۆ.ۆ.رادلوۆ تا ايتقان-دى. ول ءوزىنىڭ «تۇركى تايپالارىنىڭ حالىقتىق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى» اتتى ىرگەلى ەڭبەگىنىڭ ءىىى-تومىندا: «كەڭ جازيرانىڭ بارلىق جەردە ەشقانداي وزگەرىسسىز ءبىر عانا سيپات ساقتايتىنىنداي، ونىڭ ورمان-توعايسىز جالاڭاش شوقىلاردى باسا  سوزىلىپ جاتقانىنداي،  دالانىڭ تەك ءار جەردەن عانا الاسا بۇتا تىلىمدەيتىن بىركەلكى وسكەن قىرلىق ءشوپتى  جامىلعىشا جامىلعانىنداي، وسى جازيرا تۇرعىندارى دا ادەت-عۇرىپ پەن تىلدە بىركەلكىلىك كورسەتۋدە، بۇعان، تايپانىڭ الىسقا تارالىپ ورنالاسۋىن كورگەندە، ءتىپتى اقىل جەتپەيدى دەۋگە بولادى، ال ولار بولسا - وزدەرى مەكەن ەتەتىن ەلدىڭ  ەڭ ءدال كورىنىسىن بەينەلەيدى»، - دەپ جازدى (يز يستوري كازاحوۆ. سبورنيك. - الماتى، 1999. - 363-ب.).

اق وردا مەن  موعولستان مەملەكەتتەرىن مەكەندەگەن تايپالار ەتنوستىق  تۇرعىدا تۇراقتانىپ، حالىق بارعان سايىن بىرتەكتى بولا تۇسكەن جانە دەنى تۇركىلىك ورتاعا اينالعان. ءتۇبى ءبىر تۇركى رۋ-تايپالارىنىڭ ەتنوستىق-ساياسي جانە شارۋاشىلىق-مادەني تۇرعىدان جاقىنداسىپ دامي ءتۇسۋ داستۇرلەرى ءحىىى عاسىرداعى موڭعولدار شاپقىنشىلىعى سالدارىنان ءبىرشاما توقىراعانمەن، كوپ ۇزاماي قايتا جاندانىپ،  موعولستاننىڭ باستى بولىگى مەن جەتىسۋدا - ۇلى ءجۇز،  وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ كەيبىر اۋداندارى  مەن ورتالىق قازاقستاندا - ورتا ءجۇز، باتىس  قازاقستاندا - كىشى ءجۇز قالىپتاستى (پيششۋلينا ك.ا. يۋگو-ۆوستوچنىي كازاحستان ۆ سەرەدينە ءحىV- ناچالە XVI ۆەكوۆ. ۆوپروسى پوليتيچەسكوي ي سوتسيالنو-ەكونوميچەسكوي يستوري. - الما-اتا، 1977; يستوريا كازاحستانا. ت.2.  - الماتى، 2010. - 303-ب.; قازاقستان تاريحى. 2-ت. - الماتى، 2010. - 310-ب.). قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋى جايىندا «قازاق سسر تاريحىندا»: «ەتنوساياسي احۋال بىلاي قالىپتاستى: بەلگىلى ءبىر تايپالىق توپتار بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا ءارتۇرلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردا (اق وردادا، موعولستاندا، ابىلقايىر حاندىعىندا، نوعاي ورداسىندا جانە باسقالاردا) بولدى، ولاردىڭ تارالىپ ورنالاسۋ اۋماعى سىرتتان قىسىم كورۋ نەمەسە فەودالدىق سوعىستار، ءوزارا تارتىستار، اۋا كوشۋلەر سالدارىنان ورىن اۋىستىرىپ وتىردى، بىراق بىرىگۋگە دەگەن باستى باعىت، دەگەنمەن، بارشا توسقاۋىلدى جارىپ ءوتىپ، وزىنە جول سالدى، حالىقتىق سانا، ءوزىنىڭ ءبىر حالىقتىڭ بولشەگى ەكەنىن ۇعىنۋ - اينالىپ كەلگەندە، تايپالىق سانادان باسىم ءتۇستى»، - دەپ جازىلدى.

جوعارىداعى ۇزىندىدە اتالعان ءارتۇرلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا ءبولىنىپ جاتسا دا، قازاقستان اۋماعىندا تۇراتىن حالىقتىڭ دەنى ءبىر ءتىلدى - قازاق ءتىلىن پايدالاندى. تاعى ءبىر اتاپ ايتارلىق ەرەكشەلىك سول - «ءحىV-XV عاسىرلارعا قاتىستى انتروپولوگيالىق ماتەريال قازاقتاردىڭ انتروپولوگيالىق تۇرپاتىنىڭ نەگىزىنەن ءبىر بولعانىن ايقىن كورسەتەدى» (قازاق سسر تاريحى. 2-ت. - الماتى، 1983. - 262-ب.; قازاقستان تاريحى. 2-ت. الماتى، 2010. - 264-286-بب.).

قىسقاسى، كەيىنگى ورتا عاسىرلاردا ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى اۋماعىندا تۇرعان تۇركى رۋ-تايپالارى، بىرنەشە مەملەكەتتىك قۇرىلىمدا شاشىراپ جاتقانىنا قاراماستان، ءتىلى، ءدىلى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، پسيحيكالىق ءبىتىمى، مادەنيەتى، ءومىر ءسۇرۋ سالتى ءبىر قازاق حالقى رەتىندە، نەگىزى 1456 جىلى قالانعان قازاق مەملەكەتتىگى تاريح ساحناسىنا شىعار قارساڭدا ابدەن قالىپتاسىپ  بولعان ەدى...

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

«اباي-اقپارات»