قازاقستان جازۋشىلار وداعى قر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنىڭ جانە قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن 2019 جىلدىڭ 4-6 قىركۇيەك  كۇندەرى نۇر-سۇلتان قالاسىندا «ازيا ەلدەرى قالامگەرلەرىنىڭ ءى فورۋمىن» وتكىزەدى.

تۇڭعىش رەت ۇيىمداستىرىلىپ وتىرعان بۇل فورۋم ازيا كونتينەنتىندە ورنالاسقان ەلدەر اراسىنداعى ادەبي-مادەني بايلانىستاردى نىعايتۋ، ودان ءارى دامىتۋ ءھام تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى كەسكىن-كەلبەتىن، قازاقستاننىڭ ادەبيەتىن، رۋحاني قۇندىلىقتارىن پاش ەتۋ، ادەبي ۇدەرىستىڭ دامۋىنا قاتىستى ازيا ەلدەرىمەن تاجىريبە الماسۋ سىندى بىرقاتار ماقسات-مىندەتتەردى كوزدەيدى. ازيا ەلدەرى قالامگەرلەرىنىڭ ءى فورۋمىندا اتالمىش قۇرلىقتى مەكەن ەتكەن 44 مەملەكەتتەن الەمگە بەدەلدى حالىقارالىق سىيلىقتاردىڭ جۇلدەگەرلەرى، ۇلتتىق، مەملەكەتتىك سىيلىقتاردىڭ يەگەرلەرى ءھام جازۋشىلار وداعى مەن اسسوتسياتسيالارىنىڭ توراعالارى سىندى 100-گە جۋىق اقىن-جازۋشى مەن ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن شاقىرىلعان قالامگەرلەر باس قوسادى. ءبىز وسى ايتۋلى شارا قارساڭىڭدا اقىن-جازۋشىلار اراسىندا ارنايى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەگەن ەدىك. بۇگىن سونىڭ ءبىر پاراسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

سۇراقتار:

1. «ازيا ەلدەرى قالامگەرلەرىنىڭ ءى فورۋمىندا» قانداي تاقىرىپتا، قانداي ماسەلە قوزعالعانىن قالايسىز؟
2. فورۋمدا ءسوز تيسە قانداي ۇسىنىس ايتار ەدىڭىز؟
3. ازيا كەڭىستىگىندەگى ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ الار ورنى تۋرالى نە ويلايسىز؟
4. قازاق ادەبيەتىنىڭ جەتىستىگى نەدە، كەمشىلىگى قانداي؟
5. الەم جانە قازاق ادەبيەتىنىڭ قانداي ورتاق پروبلەمالارى بار؟

نۇرعالي وراز، جازۋشى:

«بۇكىل الەم ادەبيەتىندە جۇمباق داعدارىس پايدا بولعانداي...»

1. ارينە، ەڭ الدىمەن، ادەبيەت تۋرالى اڭگىمە بولعانىن قالار ەدىم. سەبەبى، سوڭعى جىلدارى قانداي دا ءبىر فورۋم، جيىن بولماسىن، ساياساتقا قاراي بۇرىلىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ پروبلەمارىن ءسوز ەتكەن بولىپ، كوپشىلىكتىڭ ۋاقىتىن العاننان باسقا ەشقانداي پايداسى جوق پوپۋليزم الاڭىنا اينالىپ كەتەتىنىن كورىپ ءجۇرمىز.

ال شىندىعىندا، ادامزات تىرشىلىگىندەگى پروبلەمالاردىڭ ءبارى دە ماڭگىلىك سياقتى. كەشە بولعان، بۇگىن بار، ەرتەڭ دە جالعاسا بەرەدى.

جالپى، قازىر ءبىزدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل الەم ادەبيەتىندە ءبىر تۇسىنىكسىز، جۇمباق داعدارىس پايدا بولعان سياقتى. ۇلىلار كەتىپ، جىلدان جىلعا ۇساقتالىپ بارا جاتقانداي كۇي كەشۋدەمىز.

بۇل ءبىرىنشى مىڭجىلدىقپەن بىرگە ادەبيەتتىڭ تۇتاس ءبىر ءداۋىرىنىڭ اياقتالىپ، ەكىنشى مىڭجىلدىقتاعى جاڭا ءداۋىردىڭ باستاۋىندا ورىن العان ۋاقىتشا تىنىشتىق بولۋى دا مۇمكىن.

قالاي دەسەك تە، الەم ادەبيەتى بۇكىل دۇنيەنى ەلەڭ ەتكىزەتىن جاڭا ءبىر شىعارمانى كۇتىپ تۇرعانى انىق. دەمەك، جاڭا فورما، جاڭاشا ستيل، وزگەشە وي ايتۋ ءتاسىلى قاجەت.

بۇگىنگى پوستمودەرنيزمدەگى «بۇل مەنىڭ ءوز ويىم، ءوز كوزقاراسىم، تۇسىنگىڭىز كەلسە ءتۇسىنىڭىز، تۇسىنبەسەڭىز قويىڭىز» دەگەندەي ءوزىمشىل پرينتسيپ تالعام تارازىسىنا تاتىمايدى.

راس، قازىر جۇرتتى تاڭعالدىرۋ قيىن. «ەرتەڭ باسقا پلانەتادان قوناقتار كەلەدى، سولارمەن بىرگە وتىرىپ شاي ءىشىڭىز»، – دەسەڭىز دە، «ۋاقىت بولسا، كورەمىز»، – دەگەن  جاۋاپ الۋىڭىز مۇمكىن.

بۇل نە سوندا؟ سامارقاۋلىق پا؟ سالقىنقاندىلىق پا؟ الدە ءبارىن  كورىپ، ءبىلىپ، كوز جەتكىزىپ قويعانبىز با؟ ءيا بولماسا، مىناۋ تىرشىلىكتىڭ ماڭگى جالعاسا بەرەتىن ەسكى پروبلەمالارىنان شارشادىق پا؟.. (قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى تاكەن الىمقۇلوۆ ءوزىنىڭ «سارى سىبىزعى» اتتى اڭگىمەسىندە «ادىلەت ورنامايتىنىنا كوزىم جەتتى، ءدۇنيادا ەت جەيتۇعىن اۋىز قۇرىماي»، – دەگەن ولەڭ جولدارى كەزدەسەدى. قاراپايىم سەكىلدى كورىنگەنىمەن، قانى سورعالاعان اقيقات ەكەنى انىق.)

ادەبي شىعارمانىڭ قاسيەتى، ارينە، كوركەمدىگى مەن تەرەڭدىگىندە. ل.تولستوي،  م.اۋەزوۆ، حەمينگۋەي، رەمارك، اكۋتاگاۆا، ماركەس، ش.ايتماتوۆ سەكىلدى كلاسسيكتەردىڭ شىعارمالارى ەڭ الدىمەن كوركەمدىگىمەن الەمنىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون.

بۇگىنگى ادەبيەت اقپاراتتىق سارىنعا اۋىسىپ، جۋرناليستيكاعا ۇقساپ بارا جاتقانداي اسەر قالدىرادى. موپاسسانىڭ «تومپىشىنداعى» قىلامىقتاعان اقشا قاردىڭ سۋرەتى، دۋلات يسابەكوۆتىڭ «قارا قارعانىڭ ميى قاينايتىن شاڭقاي ءتۇسى» سەكىلدى كارتينالاردى كەزدەستىرۋ قيىنداپ بارادى.

2. بىلمەيمىن، ءوز باسىم، سويلەگەنگە قاراعاندا، تىڭداعاندى ۇناتامىن. شىنىمدى ايتسام، ادەبيەتتى دە سول ءۇشىن، جازۋ ونەرى بولعاندىقتان جاقسى كورەمىن.

ءۇنسىز وتىرىپ، وزىڭمەن ءوزىڭ سىرلاساسىڭ.  كەي ساتتەردە كوكىرەگىڭدەگى وي عانا ەمەس، تۇپكى جۇمباق تۇيسىگىڭ دە ءۇن قاتقانداي بولادى.

ادەبيەتتەگى ۇلكەن ۇستازدارىمىزدىڭ ءبىرى ور-اعاڭ – ورالحان بوكەەۆ: «ۇلكەن ءىستى ۇندەمەي ءجۇرىپ بىتىرەر بولار» دەگەن ماقالدى ءجيى ايتۋشى ەدى.

تەگى، فورۋمداعى ايتىلار ەڭ باستى ۇسىنىس تا، تىلەك تە سول – ادەبيەت الەمىنىڭ كوپتەن بەرى ءبىر جاڭالىق، ياكي، الەم وقىرماندارىن جالت قاراتاتىنداي جاڭا شىعارما كۇتىپ تۇرعانىن ايتۋ جانە سونداي شىعارما دۇنيەگە كەلە قالسا، ءبىر-ءبىرىمىزدى حاباردار ەتۋ بولار دەپ ويلايمىن.

ونىڭ سىرتىنداعى ادەبي قارىم-قاتىناس، اۋدارما سەكىلدى وزەكتى ماسەلەلەر دە سوعان لايىقتى ورىستەيتىن شىعار.

كىتاپتى جازۋ دا، وقۋ دا – وي ەڭبەگى. ادامزات بالاسى ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان سايىن، سول ەڭبەكتەن باس تارتىپ، بارىنشا ەنجار، ەرىنشەك،  ەگويست بولىپ بارادى. ەندەشە، ونى قالاي وياتۋعا، قالاي قىزىقتىرۋعا بولادى؟..

ح.مۋراكامي، پ.كوەلو، و.پامۋك سەكىلدى اتىشۋلى جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن بۇگىنگى كۇننىڭ كلاسسيكاسى دەپ ايتۋعا بولا ما؟ ايتالىق، ح.مۋراكاميدىڭ «نورۆەگيا ورمانى» رومانىنداعى جاپون جاستارىنىڭ بەيادەپ قىلىقتارى مەن اشىق، بۇكپەسىز، بىراق، تاعى دا سول بەيادەپ اڭگىمەلەرى تۋرالى نە ويلايسىز؟ بۇل وقىرماندى قىزىقتىرۋدىڭ جاڭا ءتاسىلى مە؟..

مىنە، وسىنداي تاقىرىپتار تۋرالى دا ويلاسۋعا، پىكىرلەسۋگە بولاتىن سەكىلدى.

3. ءار ەل ءوز ادەبيەتىنىڭ بيىگى مەن تەرەڭىنە ۇڭىلۋگە ءتيىستى. سەبەبى، ول – ۇلتتىڭ قازىناسى. كەشەدەن بۇگىنگە، بۇگىننەن ەرتەڭگە قالاتىن رۋحاني مۇرا. ەل تاعدىرىمەن، ەل تاريحىمەن تامىرلاس ونەر.

سوندىقتان، ءبىز قازاق ادەبيەتىنىڭ ازيادا عانا ەمەس، الەمدىك كەڭىستىكتە دە بيىك  ەكەندىگىنە كۇمان كەلتىرمەۋىمىز قاجەت. ال ونىڭ سول بيىگى مەن تەرەڭدىگىن كورسەتە الماي، تانىتا الماي جۇرسەك، ول ادەبي سىننىڭ عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ السىزدىگى بولماق.

وسى رەتتە سپورتتاعى جەتىستىك – ءبىر ساتتىك، ونەردەگى جەتىستىك ماڭگىلىك ەكەنىن ەسكە سالىپ ءوتۋ ارتىق بولا قويماس.

4. قازاق ادەبيەتىنەن ۇلى دالانىڭ تىنىسى سەزىلەدى. تازا اۋا جۇتىپ، جۋسان ءيىسىن يىسكەپ، ءمولدىر بۇلاقتان سۋ ىشكەن جاننىڭ اعزاسى قالاي تازارسا، ءتول كلاسسيكامىزدى وقىعان وقىرماننىڭ دا جاندۇنيەسى سولاي تازارادى.

ال كەمشىلىگى رەتىندە قالا تاقىرىبىنا  از قالام تارتىلاتىندىعى ايتىلىپ ءجۇر. بىراق، قالا دەگەنىڭىز، ۇلى دالاداعى تۇيمەدەي عانا ءبىر نۇكتە، شەكتەۋلى كەڭىستىك ەمەس پە. ايتالىق، دۋلات يسابەكوۆتىڭ «قارعىن» رومانى قالا تاقىرىبىنا ارنالعان دەسەك، ونىڭ ءباسىن تومەندەتكەندەي بولمايمىز با...

5. تاياۋدا قازاق جازۋشىلارىنىڭ اڭگىمەسىن فرانتسۋز تىلىنە اۋدارعان تارجىماشىمەن اڭگىمەلەسىپ قالىپ ەدىم. سانكت پەتەربۋرگتە ءبىلىم العان، ورىس ءتىلىن ءتاپ-ءتاۋىر مەڭگەرگەن فرانتسۋز جىگىتى ەكەن. ماماندىعى – ينجەنەر. ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىنا دەگەن قۇرمەتى ەرەكشە. «دەگەنمەن ماماندىعىڭىز ادەبيەتتەن الىستاۋ ەكەن»، – دەپ قالجىڭداعانىمدا، ول: «جاس  كەزىمدە اكە-شەشەم «ول نان تاۋىپ جەيتىن كاسىپ ەمەس»، – دەپ، فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە بارۋىما قارسى بولدى»، – دەپ سالماقتى جاۋاپ قاتتى.

فرانتسيا تۋرالى تۇسىنىگىم تىم-تىم بيىكتە قالقىپ جۇرەتىن مەنىڭ كوزىم باقىرايىپ كەتتى. دەمەك، قاي ەلدە بولماسىن، حالىقتىڭ ادەبيەتكە دەگەن كوزقاراسى بىردەي سەكىلدى. ءبىز كلاسسيك جازۋشىلاردىڭ قالاي باي-قۋاتتى بولعانىن ۇنەمى ۇمىتىپ كەتە بەرەدى ەكەنبىز.

د.لوندوننىڭ «مارتين يدەن» رومانى كوركەم شىعارما دەسەك، گ.ماركەستىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» رومانىنىڭ قولجازباسىن پوشتامەن جىبەرۋگە اقشا تاپپاي قينالعانىن ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت ەكەن. مەنىڭشە، بارلىق ەلدەردىڭ ادەبيەتشىلەرىنە ءتان بۇل پروبلەما – ادەبيەتتىڭ دە پروبلەماسى.

ال جازۋعا قاتىستى پروبلەما بولۋى مۇمكىن ەمەس. كىم قانداي تاقىرىپتى تاڭدايدى، قانداي فورما ويلاپ تابادى، قانداي ستيلمەن باياندايدى، ول – ءوزىنىڭ ەركىندە.

جۇكەل حاماي، اقىن:

«ادەبي مەنەدجمەنت» قىزمەتىن جانداندىرۋ كەرەك...»

1. 1979 جىلى كەڭ اۋقىمدا وتكەن «ازيا جانە افريكا ەلدەرى جازۋشىلارىنىڭ فورۋمىنا» قاتىسقان بولاتىنمىن. بۇل فورۋم مەنىڭ ۇلكەن əدەبيەتكە بەتتەۋىمە جول اشتى. «بەيبىتشىلىك» تاقىرىبىندا وتكەن وسى فورۋمنىڭ شاقىرتۋى، ونداعى تالقىلانعان ماسەلەلەر ءəلى كۇنگە دەيىن ەسىمدە ساقتاۋلى ءəرى ول ەستەلىكتەر مەن ءۇشىن وتە قاستەرلى. وسى جيىن قارساڭىندا ەۆگەني ەۆتۋششەنكو، جۇبان مولداعاليەۆ، تولەپبەرگەن قايىپبەرگەن، Əزيز نەسين سياقتى ۇلى تۇلعالاردى العاش رەت جۇزبە-ءجۇز كورۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ولاردىڭ وقىعان ولەڭدەرى مەن ايتقان سوزدەرى جاستىق جادىمىزعا əبدەن ءسىڭدى... سودان كەيىن وسىنداي اۋقىمدى فورۋم وتپەدى-اۋ!؟..
ۇلىقبەك ەسداۋلەت – گوركي مەكتەبى مەن تۆەرسكي كوشەسىن شارلاعان ۇلىلاردى جادىنا ءسىڭىرىپ وسكەن قالامگەر عوي. سونىسىنان دا بولار، سوناۋ جىلداردان كەيىن جەلىسى ۇزىلگەن əلەمدىك شارانى باتىل قولعا الىپ وتىر. بۇل يگىلىكتى ارەكەتى ءۇشىن، ارينە، العىس پەن سəتتىلىك ايتامىز.
ال، تاقىرىپقا كەلسەك، قازىر «بەيبىتشىلىك» ۇرانى ەسكىرىپ تە كەتكەن سياقتى. ەكولوگيا دا «جاۋىر تاقىرىپقا» اينالدى، ودان گورى، «سەن ەكەۋىمىز»، «ءبىز وسىلاي ويلايمىز»... دەگەن سەكىلدى، وركەنيەت شۋىلىنان الشاق، ىزدەنىس پەن شىعارماشىلىققا باعىتتايتىن تاقىرىپتار مولىراق ۇپاي جينايتىنداي كورىنەدى. جالپى، اقىندار مەن جازۋشىلار، شىعارماشىلىق ادامدارى – ءبىر انانىڭ بالالارى ءتارىزدى عوي!

2. پوەزيا قاسيەتتەرى تۋرالى، ءسوزدىڭ كيەسى، تۇيسىكتىڭ بولمىسى تۋرالى ايتاتىن شىعارمىن.

3. ءبىزدىڭ əدەبيەت شىعىس ازياعا جەتە قويعان جوق. ءبىر عانا «قاراش-قاراش وقيعاسى» ، «كوكسەرەك» شىعارمالىرى الەمدىك كەڭىستىكتە تانىلعان بولسا، وقىرماندار بۇگىن اكۋتاگاۆا، يان، مۋراكاميلەرگە تابىنباس ەدى. ءبىز سولارعا ورتا عاسىرعا دەيىن بەرگەن ۇلىلىقتارىمىزدى قايتارىپ الا الماي وتىرمىز. قازاق اقىن-جازۋشىلارى،  بارىنشا، مول اۋدارىلىپ، كەڭىنەن ناسيحاتتالۋى كەرەك. سوندا عانا ءبىزدىڭ كəرىس سەريالدارىن ءجيى كورەتىنىمىز سەكىلدى، ولار دا ءبىزدىڭ بەيىمبەت، ورالحاندارىمىزدى كوز الماي وقيتىن بولادى.

4. جەتىستىگى – وراسان، سۇراپىل. وزگەنى ايتپاعاندا، راحىمجان مەن م.ماعاۋيندى، تىپتەن امانتاي مەن دəۋرەندى اۋدارىپ، الەم وقىرماندارىنا وقىتشى، ادەبيەتىمىزدىڭ بيىكتىگىن سوندا سەزىنەسىڭ. داۋرەن قۋاتتىڭ «ءمۇيىز تاراق» شىعارماسى مەنىڭ اۋدارماممەن موڭعول تىلىندە جارىق كورىپ، وقىرماننىڭ ىستىق ىقىلاسىنا يە بولدى. وتكەن كۇزدە سونى مەند-ويووو دوس «ازيا پروزاسى» انتولوگياسىنا ەنگىزۋگە رۇقسات الدى. وسى ورايدا،   əدەبيەتتى ۇيلەستىرۋشى قىزمەتىن (مەنەدجمەنت) جانداندىرۋ قولعا الىنۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.

5. ورتاق پروبلەما جوق. الشاقتىق،  قوعامدىق سانادان تۋىنداعان پروبلەمالار بار. ءبىزدىڭ əدەبيەت، كىتاپ نارىعى ءəلى دە سول كوممۋنيستىك سانامەن ورىستەپ كەلەدى. نارىقتىق ەلدەردە، مىسالى، مەندە ۇيلەستىرۋشى، باسپاگەر، ۇگىتتەۋشى... سياقتى مەنىڭ ءبىر ولەڭىمدى مىڭعا بالاپ، نارىققا وتكىزەتىن «كəمىرسانتتارىم» بولادى، دەلىك. ولار مەنى ۇستەلگە وتىرعانىمنان باستاپ جارنامالايدى. ءبىر ولەڭىمنەن كەمىندە مىڭ دوللار تابىس تابادى. بىزدە ادەبيەت – كəسىپ ەمەس، ونەر قاعيداسى رەتىندە ۇلىقتالادى. باتىستا، كەرىسىنشە، əدەبيەتكە ونەر تۇرعىسىنان گورى، كəسىپ رەتىندە قاراۋ بەلەڭ العان. «ادەبيەتتى ۇيلەستىرۋشى» قىزمەتى ايتارلىقتاي قولعا الىنسا، قالامگەرلەردىڭ جازا تۇسۋىنە، جازۋ ارقىلى ادال پايداعا كەنەلۋىنە  جول اشىلار ەدى. سويتە تۇرا، ءبəرىمىز ورتاق ءبىر نəرسەگە – ادىلەتتىلىككە، الامگەرشىلىككە، تابيعيلىققا، ادامي قاسيەتتى قورعاۋعا، وي-سانامىزدى جەتىلدىرىپ، اقيقاتقا جاقىنداۋعا بار كۇشىمىزدى سالار ەدىك.

Abai.kz