بالزاكتىڭ مىنەز - قۇلقى مەن ءجۇرىس تۇرىسىندا قازاققا ۇقساپ كەتەتىن ساتتەرى كوپ. سوناۋ  باعزىدا گاللدارعا قامشى ۇيىرگەن عۇن بابالارىمىزدىڭ ەۋروپا ورتەڭىنە كومىلىپ قالعان ۇرىعىنان ونگەن وركەندەرىڭ ءبىر ساباعى ەمەس پە ەكەن دەپ تە ەزۋ تارتاسىز. اتاقۇمار، باققۇمار، ماقتانپاز، پاڭ، پىسىقاي - وسىنىڭ ءبارى دە ءبىر بالزاكتىڭ بويىنان تابىلادى. جاق پەن ءتىلدىڭ قىشۋىن ابدەن قاندىرعان عۇمىرناماشىلاردى وقي بەرسەڭىز، كەيدە بالزاكتىڭ قۇداي سۇيەر قىلىعى دا قالماعان سەكىلدى كورىنەتىنى بار.

بالزاكتىڭ مىنەز - قۇلقى مەن ءجۇرىس تۇرىسىندا قازاققا ۇقساپ كەتەتىن ساتتەرى كوپ. سوناۋ  باعزىدا گاللدارعا قامشى ۇيىرگەن عۇن بابالارىمىزدىڭ ەۋروپا ورتەڭىنە كومىلىپ قالعان ۇرىعىنان ونگەن وركەندەرىڭ ءبىر ساباعى ەمەس پە ەكەن دەپ تە ەزۋ تارتاسىز. اتاقۇمار، باققۇمار، ماقتانپاز، پاڭ، پىسىقاي - وسىنىڭ ءبارى دە ءبىر بالزاكتىڭ بويىنان تابىلادى. جاق پەن ءتىلدىڭ قىشۋىن ابدەن قاندىرعان عۇمىرناماشىلاردى وقي بەرسەڭىز، كەيدە بالزاكتىڭ قۇداي سۇيەر قىلىعى دا قالماعان سەكىلدى كورىنەتىنى بار.

1833 جىلى قىركۇيەك ايىندا ول بىلاي دەپ جازىپتى: «مەن ەۋروپانىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ ءامىرشىسى بولامىن! ەندى ەكى جىل شىدام مەن ەڭبەك - مەنىڭ قولىمدى بايلاپ ماتاعىسى  كەلگەندەردى، مەنىڭ شارىقتاۋىما كەدەرگى جاساعىسى  بارلاردى تۇگەل تاپتاپ وتەم. مەن  قىر سوڭىمنان قالماعاندى، ادىلەتسىزدىكتى كوردىم، مەنىڭ ەركىم ەندى مىستان دا قاتتى» (س.تسۆەيگ) «ناپولەون سەمسەرمەن باعىندىرا الماعاندى، مەن قالاممەن باعىندىرام!». بۇل نە، ماردىمسۋ، ماقتانگەرلىك پە، جوق الدە  وزىنە -ءوزى سەنگەن كورەگەندىگى مە؟ اتاق -داڭقتى جاتىرقايتىن  پەندە جوق. بىراق فرانتسۋزداردىڭ  جەلوكپەلىگى وزىنشە وزگەشە! ەرتەرەكتە اقىندارى ءۇي جالداپ، جىرلارىن تىڭدايتىن ادامدار جيناپ، ءوزىن ماداقتاي بىلەتىندەردىڭ باسىن قوسىپ كەشكى اسقا شاقىراتىن  ءداستۇر بولىپتى. ەۋروپاداعى ادەبي سالونداردىڭ  ءىزاشارى وسىلاي باستالسا كەرەك. ال ۆولتەر جازۋشى، ەلشى، ساياساتكەرلەردى، باسقا ەلدەردىڭ مونارحتارى مەن اقسۇيەكتەرىن ءتيىمدى پايدالانا بىلگەن. بالزاك تا، ستەندال دا ناپولەوننىڭ قاندى سوعىستارىن سىناپ - مىنەگەنىمەن، يمپەراتوردى كەۋدەسىن كەرە ماقتانىش تۇتقان. ايتا بەرسەك، فرانتسۋزدار توعىز قىرلى، توقسان سىرلى. قانشىلدىعى ەجەلدەن امبەگە ايان. ايگىلى ماتەماتيك، فيلوسوف دەكارتە شۆەتسيادا جۇرگەندە  سۋىق ءتيىپ ولەر حالگە جەتكەندە، جەرگىلىكتى دارىگەر ودان قان الۋ كەرەك دەيدى. سوندا ول بار جان - دارمەنىمەن «فرانتسۋز قانىن  توكپەيسىڭدەر!»-دەپ ايقاي سالىپتى. وسى سياقتى جازبالاردى وقىپ وتىرعاندا، ءبىر بايقايتىنىڭىز، ايتەۋىر، بۇل  فرانتسۋزدارعا ءبارى دە جاراسىپ-اق تۇرادى! بالزاك تا سولاردىڭ ءبىرى!  ايتپەسە، ونىڭ دا ادەبيەتكە كەلۋىنىڭ الابوتەندىگى شامالى. ول دا باستاپقىدا وزىنە دەيىنگىدەن ۇيرەندى، ەلىكتەدى. رابلەدەن باستاپ شەكسپير، سكوتتقا دەيىن، فرانتسۋز رومانتيكتەرى مەن رەاليستەرىن وقىدى، تۇشىندى، قالام تۇزەدى. كوركەم  ءارى عىلىمي ويدىڭ ءار الۋان تاجىريبەسىنە قانىپ، تەرەڭ ۇيلەسىمدەرىنەن سىر ءتۇيدى. ول  ءپىر تۇتقانداردىڭ ءبىرى -مولەر.  بالزاك  «مولەر» اتتى  ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازادى: «ءبىر كۇنى كورول ليۋدوۆيك حIV راسيننەن سۇراپتى: «ۇلى جازۋشىلاردىڭ اراسىنان مەنىڭ پاتشالىعىمنىڭ داڭقىن اسىرعان ءبىرىنشى كىم؟» دەپ سۇراپتى.

-مولەر،-  دەپ جاۋاپ بەرىپتى، راسين.

بۇل جاۋاپتىڭ ادىلدىگىن ەكى عاسىر دالەلدەدى. بۇعان ەڭ الىستاعى ۇرپاقتارمىز دا كەلىسەتىن شىعار. شىنتۋايتىندا، ەگەر ادامداردى تولىق تۇزەي الۋ مۇمكىن بولسا، ەگەر ادامداردى وزدەرىنىڭ كۇلكىلى كەمشىلىكتەرى مەن ناداندىق مىنەز قىلىقتارىنان ۇيالتۋعا ءماجبۇر ەتسە، بۇل ۇلى  زاڭ شىعارۋشى قانداي كەمەلدى قوعام قۇرعان بولار ەدى. ول ءوز ۇلتىنىڭ سالتىنان ءبۇلدىرۋدى،  جارگونداردى، ەكىۇشتىلىقتى،  كەيدە ەسسىز، كەيدە كوبىنەسە قاتىگەز - قىزعانشاقتىقتى; قارتتاردىڭ ۇياتسىز ماحابباتىن، ادامدى جەككورۋشىلىكتى، تالپىشتىكتى، عايبات وسەكتى، اسەمپازدىقتى، تەڭسىز نەكەنى، سىرەسكەن ساراڭدىقتى، ۇساق-تۇيەكتى، ساتقىندىقتى، سوتتاردىڭ ازعىندىعىن،  ادامداردىڭ  ورىنسىز ءىسىپ- كەپتىرىپ قىزدىراتىن داڭعويلىقتى، دارىگەرلەردىڭ نادان ەمپيريزمى مەن   ارامزا ءپىرادارلاردىڭ الدامشى ايلالارىن الاستاتار ەدى. قىسقاشا ايتقاندا، مولەر  ءوزىنىڭ قىزىقتى دا ءارالۋان  تابيعي قالپىنان تانباي - اق  كۇرەسكەن   كەسەپاتتار بەينەسى وسىنداي ەدى». جالپى، دەگەن ەكەن دەيتىن قىسقا اڭگىمەلەردىڭ بىرىندە: « فرانتسۋز پارلامەنتى ۆولتەردىڭ «فيلوسوفيالىق حاتتار» ەڭبەگىن قيانپۇرىس تۋىندىنى، ورتەلسىن دەپ قاۋلى شىعارسا كەرەك. سوندا ۆولتەر: «ءتىپتى جاقسى. مەنىڭ كىتاپتارىم تالشىن ءتارىزدى: ولاردى كوپ قۋىرعان سايىن  ءتىل ءۇيىرىپ، تابەتىڭدى ارتتىرادى، سوعۇرلىم كوپ ساتاتىن بولادى» - دەپتى. بالزاك رەاليزمىنىڭ دە كوكتەن تۇسپەگەندىگى، وسىنداي وتانداس ءھام جاھان ويشىلدارىنىڭ اسەرى بولعانى اقيقات. ەگەر بالزاكتىڭ «ادام كومەدياسى» ءداۋىرناماسىنىڭ ءوزى جازعان العىسوزىن وقىساڭىز، قىزىل ءسوزدى سۋداي ساپىرعان جازارمان ەمەس، وقىعان-توقىعانى كوپ، ادەبيەتتىڭ قوعامدىق - تاريحي ميسسياسىن سارالاي بىلگەن، باعا بەرگەن سۇڭعىلا ەكەندىگىنە  ءتانتى بولاسىز. بالزاك ءۇشىن قوعامداعى كەز - كەلگەن «ءشوپ تە، شوڭگە دە» كەيىپكەر. ارقايسىنىڭ وزىنشە ءبىتىمى بار. الاياق تا، اڭقىلداق تا ايلاكەر دە، الباستى دا سۇمپايىلىعىمەن تارتىمدى. سۇمپايىنى جىلىۇشىراتۋ ءبىزدىڭ قازاق وقىرمانى ءۇشىن وڭاي ەمەس. ول كوبىنەسە سۇمنىڭ سۇم ەكەنىن كورسەتەدى، بىراق  بالاعاتتامايدى. بالزاك ادەبيەت حاقىنداعى ماقالاسىندا:  «قازىرگى  ۋاقىتقا قارسى تۇرعان  اۆتورلاردىكى كوبىنەسە دۇرىس.قوعام بىزدەن تاماشا  تۋىندىلاردى تالاپ ەتەدى. ال وعان ۇلگىنى قايدان تابامىز؟  سىزدەردىڭ ۇسقىنسىز كيىمدەرىڭىز،  سىزدەردىڭ ءساتسىز توڭكەرىستەرىڭىز، مىلجىڭ بۋرجۋا، ءولى ءدىن،  جۇنجىگەن  بيلىك، قاڭعىرىپ قالعان كورولدەر، وسىنىڭ ءبارى شىنىمەن اق شابىت تۋعىزا ما،  ءتىپتى وسىلاردى  بەينەلەۋ كەرەك پە ءوزى؟ قازىر ءبىز تەك قانا  تالكەك  ەتىپ، قورلاي الامىز.  ءاجۋا- مىنە، ءولىپ  بارا جاتقان قوعامنىڭ ادەبيەتى.» وسى نيەتتەن اينىماستان بالزاك ءوز داۋىرناماسىمەن قوعامىنىڭ دەرتىن سوقىرىنا كورسەتتى، كەرەڭىڭە ەستىرتتى. «ادام كومەدياسى» - فرانتسيانىڭ توڭكەرىستەن كەيىنگى تاريحى» دەپ جازادى زەرتتەۋشىلەر. بالزاك رۋحاني سەيسمولوگ ەدى. ول فرانتسۋز بۋرجۋازياسىنىڭ كەسەپاتىنىڭ نەمەن تىناتىنىن   ءدال بولجادى.اسىرەسە قارجى بۋرجۋازياسىنىڭ كەسەپاتتى ەگويزمى شىڭىنا جەتىپ، رۋحانياتتى اياقاستى ەتىپ تاپتاپ جاتتى.

2007 جىلى ەلىمىزدەگى جەتەكشى تەلەارنالارىنا بەرگەن سۇحباتىندا ەلباسى ن.نازارباەۆ تا بالزاكتىڭ شەدەۆرلەرىن قايتا وقىپ شىققانىن ايتىپ، ءتىپتى «شەگىرەن بىلعارىنى»  وقىپ جۇرگەندە ەلىمىزدە كازينونى جابۋ تۋرالى شەشىمنىڭ تۇسپا- تۇس كەلەگەنىن مىسال ەتكەن.  «ءتىپتى سول كەزدىڭ وزىندە قۇمارپازدىقتىڭ نەگە دۋشار ەتەتىنى ايقىن بەينەلەنگەن» دەپ ەدى. بالزاك «ادام كومەدياسىمەن» فرانتسۋزداردىڭ  ازۋىن ماۋسەكپەن شۇقىپ تازارتقانداي بولدى.

جاڭالىقتى جاتىرقاۋ ىقىلىمنان كەلە جاتقان تابيعي قۇبىلىس. وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا  ءداستۇرلى پروزاعا قارسى  شىعىپ، فرانتسۋز ادەبيەتىنە جاڭا باعىت اكەلگەن الەن روب-گريە، سيمون، سارروت، بەككەت، ديۋراستار بالزاكتان باس تارتقانى دا بەلگىلى. سول كەزدە سىنشىلار ولارعا نەگە بالزاكشا جازبايسىڭدار دەپ ورە تۇرەگەلدى. ولار بولسا الەم وزگەردى، ادەبيەت تە وزگەرەدى. زامان دا جاڭارىپ جاڭعىرا بەرەدى. ونى تۇسىنبەيتىن نە بار دەپ ءۋاج ايتتى! بىراق كەلە-كەلە  بۇل تولقىن دا جاڭا عاسىردىڭ باسىندا بارىنەن ءتۇڭىلدى. ولار ادەپكىدە ادەبيەت قوعامدى ۇيىتادى، قوعام رۋحاني ءزارۋىن ادەبيەتتەن ىزدەپ تابادى دەسە، ەندىگى ادەبيەتتىڭ باسىنان باعى  ماڭگىگە تايدى، قالىڭ توبىرعا مويىن ۇسىنۋعا ءماجبۇرمىز دەپ كۇيىندى.

ءتول ادەبيەتىمىز ەۋروپالىق نەمەسە جاھاندىق كوركەم ادەبيەتتەرىنىڭ ءتۇرلى باعىتتارى مەن اعىمدارىن، قۇبىلىس قۇبىلنامالارىن باستان كەشەن ەمەس. ەمىس- ەمىس جاڭعىرىقتارىن عانا سەزدى. كەشەگى عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە ورالحان بوكەي، روللان سەيسەنباەۆ تا جاستار اراسىندا تىڭ سەرپىن تۋعىزعانى ەسىمىزدە. ورالحان قازاق جانىن  جاڭارعان رومانتيزمگە بولەسە، روللان پراگماتيكالىق پروزاسىمەن ءتانتى ەتكەن. سوڭعى كەزەڭدە نەسىپبەك ءداۋتاي، قۋاندىق تۇمەنباي، قۋانىش جيەنباي، نۇرلان قامي تاعى باسقا رۋحاني- كوركەمدىك دەڭگەيى  وسال ەمەس  پروزاشىلاردىڭ ىشكى شىعارمالىق تۇيسىگىندە وزىندىك تانىمى بايقالادى. ادەبيەت ءتىرى اعزا، سول سەبەپتى دە وعان ورلەۋ دە، توقىراۋ دا ءتان. كلاسسيكالىق، شەدەۆر تۋىندىلار ەجەلدەن بەرى قياناتتىڭ بەسىگى،  اقشا زامانىندا تۋعانىن ەسكە الدىق.  ايتسە دە  توتىقپايتىن كوركەم وي،  ولمەس كوركەمسوزگە  قوعامدىق فورماتسيالاردىڭ ۇستەمدىگى جۇرمەيدى.ۇستەمدىك تەك ۋاقىتتىڭ عانا ەنشىسىندە. ويتكەنى، ۋاقىت - اسىقتىڭ دا، جاسىقتىڭ دا سوتى .

ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان عاسىرىمىز - ادامزات قوعامىنىڭ ۇشقىر دامىپ، اقىل-ويى، سانا-تۇيسىگى كەمەر- كەمەلىنە  كەلگەن  عاسىر. جۇمىر جەردىڭ ءۇستى مەن استىنا ءۇڭىلىپ شارق ۇردى. كوككە، سانسىز جۇلدىزدارعا دا ۇمتىلدى، ايعا دا تابانى ءتيدى. عالامشارداعى  تىرشىلىك تىنىسىن الاقاننىڭ اياسىنداي مونيتوردان كورىپ- ءبىلىپ  وتىر. سويتە تۇرا ىزگىلىكتىڭ، پاراساتتىڭ ۇشار باسىنا شىعۋدىڭ ورنىنا، زۇلىمدىق پەن زالىمدىقتىڭ نەبىر قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن سۇمدىعىن جاسايتىنى نەسى؟ وسى زامانىمىزداعى اشكوزدىك، جىرتقىشتىق ءىس- ارەكەتتىڭ ءتۇپ- تامىرىندا بالتا وتپەيتىنى نەلىكتەن؟ وركەنيتەتتىڭ جەتكىزگەن ۇشپاعى وسى ما؟ سان قيلى  ساۋالدار سان تۇستان انتالاعان زامان. بۇگىنگى  ساياساتكەرلەر مەن فۋتۋرولوگتار  تورتكىل دۇنيەدەگى ەلدەردىڭ اشقاراق ەگويزمى  بىرلىك پەن  بەيبىتشىلىكتى  ۇستاپ تۇرۋعا  قابىلەتسىز، اۋەلەتى تاۋسىلىپ بارا جاتىر دەپ ۇرەيلى. اسىرەسە، ەكونميكالىق، كۇش- قۋات جانە تەحنولوگيالىق قارىم - قاتىناس داۋىرلەپ، رۋحاني بايلانىس السىرەپ، بەتىمەن  كەتكەنىنە  كوڭىل الاڭ. ادامنىڭ قۇداي دارىتقان تابيعي رۋحى، جانى ازعىن. ىزگىلىك سەزىمى، ادامنىڭ ادامدى ءسۇيۋ، ءبىر  - بىرىنە سەنۋ سەزىمى شىنايى قالپىن ، قادىر- قاسيەتىن داعدارىستان، جوعالۋدان قالاي  امان ساقتاپ قالۋعا بولادى؟

ادام - ماڭگى جۇمباق. ول جۇمباقتىڭ كودى - سانا -  سەزىمىندە.  اللا -تاعالا  سولاي جاراتقان. سول جۇمباقتى شەشۋ جولىندا ادام بالاسى حايۋاني  زۇلمات تىرلىكتەن تايىنار- تايسالار ەمەس. ال ول جۇمباق شەشىلە قويا ما ەكەن؟ ويتكەنى، ول جاراتقاننىڭ ءىسى ەمەس پە؟

بالزاك ادام قاسيەتىنىڭ قۇپيا كىلتىن تابۋعا جانتالاستى.ول ونى  اقيقات ومىردەگىدەي اقشا مەن بايلىق تەزىنە سالىپ سىنعا سالدى. ناتيجەسى ءوزى تۇشىنعانداي بولىپ شىقتى. «گوريو اتايداعى» شەكتەن شىققان اكە ماحابباتى اقىرى گوريوسىن  جالماپ تىندى. ادامنىڭ اسىل قاسيەتتەرىن قورلاپ  - تاپتاعاندا  بالزاك «ۇلى ازاپشەگۋشى حريستيانداي» كۇيگە تۇسەتىنىن جازدى. اسىرەسە، باي مەن كەدەيدىڭ، مىرزا مەن مالايدىڭ سورپاسى ەشقاشان قوسىلعان ەمەس، قوسىلماق ەمەس دەگەن ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان ۇعىمعا مويىن ۇسىنعانىمەن، بالزاك قاتىگەز قوعامنىڭ ارسىزدىعىن، زۇلىمدىعىن اشكەرلەۋدە قان سورپاسى،  ەبىل -  دەبىلى شىقتى! بەلگىلەگەن ءجۇز قىرىق روماننان ۇلگەرگەنى توقسان ەكەن. ادامزاتتىڭ ءوزىن- ءوزى كۇيرەتۋشى ەگويزمىنىڭ بايا - شاياسىن تۇگەلدەي كورسەتە المادىم- اۋ دەپ بالزاك  شىنىمەن- اق   وكىنە ەگىلىپتى! عۇمىرناماشىلار دەنى وسىلاي دەيدى.

قازاق رۋحى  -  قازاق قوعامىنىڭ ۇزىلمەگەن ءتىنى. دالاسىنداي كەڭ دە اقجۇپار قازاق جانى بۇگىندە جانتالاس، شەرمەندە حالدە. ارداەمگەن ارمان، ايقاراكوز ماحابباتقا،  نۇرلى يمان،  ىزگىلىككە كىندىگىنەن بايلانعان قازاق يدەالى قول بۇلعاپ الىستاپ بۇلدىراپ قالدى.  ەسەسىنە بۇلشىق ەتتەرى بۇلتىلداپ، اقماڭدايلى، اقشا ءجۇزدى، قيمىلى شالت - شۇرت،  مۇرتى ەندى تەبىندەگەن بوزبالاداي  قازاق كاپيتاليزمى - ءۇر جاڭا قوجايىنىمىز بار. ەندى ەلدەگى ەكونوميكالىق سەرپىلىس، يندۋستريالىق - يننوۆاتسيالىق   ۇمتىلىسقا، مەملەكەتىمىزدىڭ باي بولساق، ادامى  دا باعلان بولار ەدى دەگەن ۇكىلەگەن ۇمىتىنە سەنگىمىز  كەلەدى. تەحنوگەندىك جاڭعىرۋدىڭ يماندى سيپاتى بولسا. اق ادال ەڭبەكپەن تاپقان اقشا مەن بايلىقتىڭ جاعىمدى ءيميدجى، سۇيكىمدى دە ىزگى  مازمۇنى  تۇتاستاي قوعامنىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ الاتىن زامان تۋسا  دەگەن  ءبىر ءتاتتى ارمان دا جوق ەمەس. ايتسە دە قازاق يدەالىنا دەگەن  قيماستىقتان بويدى ءبىر مۇڭ، ءبىرتۇرلى بوركەمىك سەزىم مەڭدەگەندەي. (جىگەرسىزدىك جايلاعان جەردە جىگەرلى ادەبيەت قايتىپ تۋا قويسىن.) «ەل بۇزىلدى، بايلىق قۋىپ، مال جيعان، كۇشىگەندەي ولەكسەگە قونجيعان، قورىقاپاي-اق بايلىق ءۇشىن قۋ جاننىڭ، بالاسىن دا بۋىندىرار تۋعاننىڭ» - دەگەندى ماحمۋد قاشقاري سو- ناۋ عاسىردا،  كونە، وتە كونە زاماندا ايتقان ەكەن. قازىر  باسقا، قاسقا جولدامىز.

«گوريو اتايدا» ارمان قۋىپ، ادام بولام دەپ پاريجگە كەلگەن جانى تازا  جىگىت راستينياك استاناداعى اقيقات ءومىردىڭ ءدامىن تاتىپ، ادال ءارى ادىلدىكپەن  مۇراتىنا جەتپەيتىنىن ۇعادى.  رومان سوڭىندا پاريجگە قاراپ: «گۋ- گۋ ەتكەن ارانىڭ ۇياسىن وبىرلانا شولعان ەجەن: «- ەندى ەكەۋمىزدىڭ قايسىمىز جەڭەر ەكەنبىز! -دەدى،». راسينياك گوريو شالدىڭ تۇبىنە جەتكەن  تۇلكى زاماندى تازى بولىپ شالۋعا بەل بايلادى. بالزاكتىڭ ادەبي عۇمىرى دا ناق وسىنداي ەدى.

...كىم بىلەدى، كەشقۇرىم «بايتەرەكتىڭ» ۇشار باسىنا كوتەرىلىپ،  تۇنگى استاناعا قاراپ تۇرعان قىزتالاق راستينياك - قازاقبايدى كورىپ تە جۇرگەن  شىعارسىز.

سوڭى

«اباي-اقپارات»