وتكەن كۇندەردi ەسكە تۇسiرۋدەگi ماقساتىمىز: باستان كەشكەن قاسiرەتiمiزدiڭ سەبەپتەرiن سارالاۋ، حالقىمىزدى تاۋەلسiزدiككە باستايتىن، ءوز تاعدىرىن ءوزi ايقىنداۋعا جەتكiزەتiن ەڭ تۋرا جولدى انىقتاپ الۋ بولىپ تابىلادى.

مۇستافا شوقاي

وتكەن كۇندەردi ەسكە تۇسiرۋدەگi ماقساتىمىز: باستان كەشكەن قاسiرەتiمiزدiڭ سەبەپتەرiن سارالاۋ، حالقىمىزدى تاۋەلسiزدiككە باستايتىن، ءوز تاعدىرىن ءوزi ايقىنداۋعا جەتكiزەتiن ەڭ تۋرا جولدى انىقتاپ الۋ بولىپ تابىلادى.

مۇستافا شوقاي

سوڭعى كەزەڭنiڭ وزەكتi پروبلەمالارىنىڭ بiرi - ۇلتتىڭ ساقتالۋى، حالىقتىڭ ساۋلىعى. بۇل ماسەلەنiڭ كوتەرiلۋi كەزدەيسوق تا ەمەس. ادامزات تاريحىندا تۇتاس بiر حالىقتاردىڭ جويىلىپ كەتكەن كەزدەرi دە از بولماعان. ونىڭ باستى سەبەپتەرiنiڭ بiرi - زورلىق-زومبىلىق. ول عىلىم تiلiندە گەنوتسيد دەپ اتالادى. قازاق حالقى ەرەكشە گەنوتسيدكە، ەتنوتسيدكە ۇشىرادى. مۇنى تۇگەلدەي ايتىپ شىعۋ قيىن. ۇلت، حالىق قامىن ويلاعانداردىڭ «ساياساتقا قايشى» پiكiرلەرi مۇقيات قاداعالانىپ، ستاليندiك «ەرەكشە پاپكاعا» ءتۇسiپ وتىردى. توتاليتارلىق ەزگi ماشيناسى ۇزدiكسiز جۇمىس iستەپ كەلدi.
گولوششەكين ساياساتى - ستالينيزمنiڭ قازاقستانداعى ايقىن كوشiرمەسi بولاتىن.
گولوششەكين پاتشا وتارشىلدىعىن كەڭەستiك تاسiلمەن پارمەندi تۇردە جۇرگiزگەن قازاقستانداعى كiشi ستالين ەدi. پاتشالىق رەسەيدiڭ ەكi عاسىر بويى iسكە اسىرا الماعانىن كوممۋنيستiك جۇيە سەگiز-اق جىل iشiندە جۇزەگە اسىردى.
دەموگرافتاردىڭ ناقتى دەرەكتەرiنە سۇيەنسەك، 20-30 جىلداردىڭ ويرانى اناۋ «اقتابان شۇبىرىندىنى» ەكi وراپ الارداي تىم الاپات. سوندا تۇتاس بiر حالىقتىڭ توز-توزىن شىعارىپ، ۇلى سۇرگiنگە دۋشار ەتكەن كiم؟ ول ەل جادىندا «قۋجاق» دەپ ساقتالعان عاسىرلار بويىندا «قۋجاق» اتالىپ كەتە باراتىن كادiمگi فيليپپ يساەۆيچ گولوششەكين ەدi.
ف.ي.گولوششەكين (شايا يتسكوۆيچ) 1876 جىلى 26 اقپاندا (ەسكiشە 10 ناۋرىزدا) ۆيتەبسك گۋبەرنياسىنداعى نەۆەل دەگەن شاعىن قالاداعى ۇساق بۋرجۋاعا جاتاتىن وتباسىندا دۇنيەگە كەلدi. قازاقستانعا كەلۋiنە وراي ءوز اۋزىنان جازىپ الىنىپ «سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتiنiڭ 1925 ج. 18 قىركۇيەگiندە جاريالانعان ءومiربايانىندا «ۆ وبششەم پو وبرازوۆانيۋ فيليپپ يساەۆيچ يمەەت شەستيكلاسسنىي كۋرس گيمنازي، ا س 1901 پو 1903 گودا وبۋچالسيا ۆ زۋبوۆراچەبنوي شكولە، كوتورۋيۋ ون ي وكونچيل. س 1896 پو 1900 گ. سلۋجيل پريكازچيكوم ۆ پيسمەبۋماجنوم ماگازينە. چيتال منوگو، نو بەسسيستەمنو. س ناچالا ۋۆلەكالسيا فيلوسوفيەي، ا پوتوم وبششەستۆەننىمي ناۋكامي. نەلەگالنۋيۋ ليتەراتۋرۋ ۆ وچەن وگرانيچەننوم رازمەرە ناچال چيتات س 1900 گودا» - دەپ جازىلعان.
1913-1914 جىلدارى تۋرۋحان ولكەسiندە سەليۆانوۆسك سەلوسىندا جەر اۋدارىلعان يا.م.سۆەردلوۆ جانە ف.ي.گولوششەكين بiر جىلداي بiرگە تۇردى. ياكوۆ ميحايلوۆيچ سۆەردلوۆ ءوز ەستەلiگiندە: «نەسكولكو دنەي پروبىل س ج. («جورج» گولوششەكيننiڭ لاقاپ اتى) س نيم دەلو پلوحو. ون ستال فورمەننىم نەۆراستەنيكوم ي ستانوۆيتسيا ميزانتروپوم. ون بەزوبرازنو پريديرچيۆ ك كونكرەتنومۋ چەلوۆەكۋ، س كوتورىم ەمۋ پريحوديتسيا سوپريكاساتسيا. ۆ رەزۋلتاتە - كونترى سو ۆسەمي ... ون پورتيتسيا، سوزداەت سام سەبە نەۆىنوسيمىە سۋششەستۆوۆانيا».
بايىرعى رەۆوليۋتسيونەر يا.م.سۆەردلوۆتىڭ گولوششەكيندi «نەۆراستەنيك»، «ميزانتروپ» دەۋگە ءماجبۇر بولۋى كوپ نارسەنi اڭعارتادى. ال قازاق ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ حاتشىسى بولعان كەزدە سەرiكتەسi گ.زينوۆەۆتiڭ «قازاقستان گولوششەكينگە باسى بايلى بەرiلدi»، - دەپ ايتۋى ونىڭ ديكتاتورلىق وكتەمدiگiنە بار مۇمكiندiكتiڭ تۋعانىن بiلدiرسە كەرەك.
گولوششەكيننiڭ شىنايى جەندەتتiك بەينەسiن اعىلشىن جۋرناليسi ر.ۆيلتون تومەندەگiدەي سۋرەتتەيدi.
«شايا گولوششەكين سۆەردلوۆپەن وتە جاقىن قارىم-قاتىناستا بولعان. ولار ساياسي سەبەپپەن سiبiرگە جەر اۋدارىلىپ، ونداعى كۇندەرiن بiرگە وتكiزگەن. ءالi دە بولسا جاس ول ەكەۋiنە بولشەۆيكتiك قۇلشىنىس ءتان ەدi. شايا ورال كەڭەسiن باسقاردى. پاتشا وتباسىن ۇرىپ-سوعۋدى ولار سول جەردە ەگجەي-تەگجەيلi بەلگiلەگەن ەدi. جاراتىلىسىنان قاتىگەزدiككە جانى قۇشتار ول قۇربانداردى ازاپتاعاندىقتارى تۋرالى جانتۇرشiگەرلiك اڭگiمەلەر تىڭداۋعا قۇمار ەدi. ال ءوزi قورقاق بولعاندىقتان، ونداي ازاپتاۋلارعا تiكەلەي قاتىسپايتىن.
توتەنشە كوميسسيانىڭ (ۆچك) مۇشەسi رەتiندە بولشەۆيكتەردiڭ الدە بiر سورماڭداي قۇرباندىعىن ولiمگە نە ازاپقا كەسكەن شايا توسەگiنە جايعاسىپ، جەندەتتiڭ ورالۋىن تاعاتسىزدانا كۇتەتiن، جەندەتتiڭ قۇرباندى قالاي ازاپتاعانى جايىنداعى اڭگiمەسiن راحاتتانا تىڭداپ، باسقا دا ەگجەي-تەگجەيلەردi بiلگiسi كەلiپ مازاسىزداناتىن». («زاڭ گازەتi»، 1997, 12 ناۋرىز).
ساياساتتا ستاليننiڭ شاكiرتi بولا تۇرا گولوششەكين قاتىگەزدiك جاعىنان ۇستازىنان اسىپ تۇسەر باسبۇزاردىڭ ءوزi بولدى. بۇعان ەكاتەرينبۋرگتە ونىڭ رومانوۆتىڭ بۇكiل وتباسىن، وعان قوسا پاتشا وتباسىنىڭ كۇتۋشiلەرiن، اسپازىن، دارiگەرiن قوسا بارلىعى 11 ادامدى اتىپ تاستاۋ جونiندەگi بۇيرىققا قول قويعانى كۋا ەمەس پە؟ تiپتi قىلمىسىنىڭ iزiن جاسىرۋ ءۇشiن تەرەڭ شاحتاعا تاستالعان پاتشا ءمايiتiن، ونىڭ ايەلi مەن ۇل-قىزدارىنىڭ دەنەسiن شىڭىراۋدان قايتا الدىرىپ، ولiكتەردiڭ ۇستiنە جەرماي، كۇكiرت قىشقىلىن قۇيدىرىپ، ورتەتكەن دە وسى گولوششەكين بولاتىن.
گولوششەكين 1923 جىلدىڭ قىركۇيەگiنەن قازاقستانعا كەلگەنگە دەيiن سامارا گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى بولىپ iستەيدi.

1925 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قىزىلوردا قالاسىندا V ولكەلiك پارتيا كونفەرەنتسياسى ءوتتi. ولكەلiك كوميتەتتiڭ ەسەپتi بايانداماسىن ستاليننiڭ قازاقستانعا ارنايى جiبەرگەن وكiلi ف.ي.گولوششەكين جاسادى. العاشقى كونفەرەنتسيادا-اق پارتيا قاتارىنا وتۋشiلەردiڭ كوپشiلiگi شارۋالار مەن ينتەلليگەنتتەر ەكەن، جۇمىسشىلار جوق ەكەن، دەمەك كوممۋنيستەرمەن ناقتى جۇمىس جۇرگiزۋ كەرەك دەگەن سياقتى قىزىل سوزگە ۇرىندى. پارتيا قۇرىلىسىنا تەرەڭ تالداۋ جاساي المادى. بار بولعانى «كيرگيزياداعى (قازاقستانداعى) پارتيا-سوۆەت كادرلارىنىڭ بۇدان بىلايعى ازعىنداۋىن توقتاتۋ ءۇشiن، توقىراۋ احۋالىن ساۋىقتىرۋ ءۇشiن ەڭ الدىمەن بۇكiل بيلiكتi ركپ(ب) ورتالىق كوميتەتi تiكەلەي ءوز قولىنا الۋى كەرەك» دەگەندi بارىنشا نىعىرلاي ايتتى. ونىڭ بۇلاي دەمەسكە شاراسى دا جوق-تى. بۇل - ستاليننiڭ گولوششەكينگە جۇكتەگەن ارنايى پارتيالىق تاپسىرماسى ەدi.
گولوششەكين «اۋىلدا سوۆەت وكiمەتi جوق، تەك بايدىڭ ۇستەمدiگi مەن رۋ بيلiگi بار» دەي كەلiپ، وسى وقتاي اتىلعان بiر-اق سوزبەن ەكi قوياندى سوعىپ الماقشى بولدى. بiرiنشiدەن، اۆتونوميالى رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ بۇعان دەيiنگi جۇمىسىنىڭ ءبارiن مانسۇق ەتتi. ەكiنشiدەن قازاق ساحاراسىندا تەزiرەك «كiشi وكتيابر» يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋعا نەگiز قالادى.
گولوششەكيننiڭ امiرشiلدiك-اكiمشiلدiك جۇمىس ءادiسi ەتەك الىپ، ورiستەي باستاعان كەزدە رەسپۋبليكالىق پارتيا، سوۆەت اكتيۆi وعان قارسىلىق تا كورسەتە باستادى. قارسى شىققاندارعا نەشە ءتۇرلi جالا جابىلدى. ت.رىسقۇلوۆ، ن.تورەقۇلوۆ، س.سەيفۋللين، و.جاندوسوۆ، ن.نۇرماقوۆ، س.سادۋاقاسوۆ، س.قوجانوۆ، س.مەندەشەۆ، م.مىرزاعاليەۆ، ءا.ايتيەۆ سياقتى پارتيا، سوۆەت قىزمەتكەرلەرiنiڭ اتىنا عايبات ءسوز ايتۋشىلار، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.جۇماباەۆ، ج.ايماۋىتوۆ جانە باسقالاردىڭ سوڭىنا شام الىپ تۇسۋشiلەر كوبەيدi.
مiنە وسى تۇستا اككi اكiمشiل، وكتەم ف.گولوششەكين وپپوزيتسيانىڭ قاناتىن بiردەن قىرقۋ ءۇشiن، جاڭا ساياسي باعىتتى دالەلدەپ، ستالينگە حات جولدادى. گولوششەكيننiڭ حاتى جاۋاپسىز قالمادى. كوپ ۇزاماي ونىڭ ارانداتۋشىلىق ساياساتىنا توقتاۋسىز جول اشقان: «توۆ.گولوششەكين. يا دۋمايۋ، چتو پوليتيكا، نامەچەننايا ۆ ناستوياششەي زاپيسكە، ياۆلياەتسيا ۆ وسنوۆنوم ەدينستۆەننو پراۆيلنوي پوليتيكوي. ي.ستالين» دەگەن جاۋاپ تا كەلiپ جەتتi. ال ستاليننiڭ بۇل جاۋاپ-حاتىنا دەيiن گولوششەكين ونىڭ اتىنا قازاقستاندا «كiشi وكتيابر توڭكەرiسiن» جاساۋ كەرەك ەكەندiگiن نەگiزدەپ، وسى شارانى جۇزەگە اسىرۋىنا «كەلiسiم» سۇراعان بولاتىن. وسىلايشا رەسپۋبليكالىق پارتيا بەلسەندiلەرiنiڭ الدىندا ءسوز سويلەگەن ول «گەنسەكتiڭ» بەدەلiن جامىلا وتىرىپ، مۇندا ءوزiن كiم جiبەرگەنiن جانە كiم قولدايتىنىن اشىقتان-اشىق ايتىپ سالدى.
بiراق گولوششەكين ستاليننiڭ دەگەنiن مايموڭكەلiكپەن ورىنداۋشى بولدى. قاجەت بولعاندا ول ماسەلەنiڭ تونىن اينالدىرىپ كيگiزۋدەن دە تايىنبادى. ستاليندiك - گولوششەكيندiك باعىتتىڭ بۇرا تارتقان ارناسىمەن جۇرگiسi كەلمەگەن پارتيا قايراتكەرلەرiمەن اياۋسىز كۇرەس باستادى.
گولوششەكيننiڭ كوپ كۇش سالۋىنىڭ ناتيجەسiندە ولكەلiك پارتيا كوميتەتiندە دەرتتi جاعداي قالىپتاستى. جiك-جiككە ءبولiنiپ، بiر-بiرiن اڭدۋ باستالدى، پارتيا قىزمەتكەرلەرiنiڭ كوپ ۋاقىتى بiر-بiرلەرiنiڭ اراسىنداعى ايتىس-تارتىستى شەشۋگە كەتiپ جاتتى. ءدال وسىنداي تارتىستى جاعداي كەزiندە بiر-بiرiنەن ءوش الۋ، ىڭعايعا كونبەيتiن بiربەتكەي ادامداردىڭ مويىندارىنا ساياسي قارعىباۋ تاعا سالۋ وتە ىڭعايلى ەدi.
ەلدەگi ازىق-تۇلiك داعدارىسىن سەيiلتۋ ءۇشiن شارۋالاردىڭ دا قارسىلىعىن جەڭۋ قاجەت بولدى. ال مۇنى مۇلتiكسiز ورىنداي الاتىن ادامعا جۇكتەۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىپ، اۋىلدارداعى قايتا قۇرۋدىڭ جوسپارىن ورىنداۋ مەن ازىق-تۇلiكتi نەعۇرلىم مولىراق جيناپ الۋدى قامتاماسىز ەتۋگە بولاتىنىن ستالين جاقسى ءتۇسiندi. ءسويتiپ ونىڭ تاڭداۋى قازاق حالقىنىڭ مۇددەسiنەن الشاق جانە قاتىگەز، تاكاپپار ادام - تiس فەلدشەرi فيليپپ (شايا) گولوششەكينگە ءتۇستi.

گولوششەكيننiڭ باسشىلىعى كەزەڭiندە حالىقتىڭ مادەني iرگەتاسى بولعان ۇلت زيالىلارىنىڭ بەدەلدi ادامدارىن قىرىپ-جويۋ باستالدى. جاپپاي كۇدiكتەنۋشiلiك پەن جاۋقۇمارلىققا بايلانىستى ۇرەي تۋدىرعان احۋال جاعدايىندا ولاردىڭ كوبi ارانداتۋ مەن قۋعىنداۋ نىسانىنا اينالدى. ورايى كەلگەن جاعدايدا،ولاردىڭ كوپشiلiگiنiڭ «الاش» دەموكراتيالىق قوزعالىسىنا قاتىسقاندارىن بەتتەرiنە باستى. وسىلايشا 1928 جىلدىڭ سوڭىندا «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدار» دەگەن جالعان ايىپتاۋمەن «الاشوردا» ۇيىمىنىڭ بۇرىنعى 44 قايراتكەرi تۇتقىندالدى. ولاردىڭ iشiندە ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.جۇماباەۆ، ج.ايماۋىتوۆ، ح.عابباسوۆ، ج.اقپاەۆ، ءا.مۇڭايتپاسوۆ، ق.كەمەڭگەروۆ، م.بۇرالقيەۆ، ن.قوجامقۇلوۆ، ءا.اقپاەۆ، س.قادىرباەۆ، ج.تiلەۋمەنوۆ، م.مۇرتازين، ا.ۇمبەتباەۆ، ءا.وماروۆ، ءا.ەرمەكوۆ، م.اۋەزوۆ، ۋ.وماروۆ، ب.سۇلەەۆ، د.ىسقاقوۆ جانە باسقالارى بار. كوپ كەشiكپەي ج.ايماۋىتوۆ، ا.بايدiلدين، گ.بiرiمجانوۆ جانە د.ءادiلوۆ اتىلدى. باسقالارى ءارتۇرلi مەرزiمدەرگە سوتتالدى. م.دۋلاتوۆ لاگەردە ءولدi. ا.بايتۇرسىنوۆ، م.جۇماباەۆ جانە باسقالار ءوز جازالارىن وتەگەن سوڭ 1937 جىلى جاۋاپكەرشiلiككە قايتا تارتىلىپ، «الاشوردا» قىزمەتiنە قاتىسقاندارى ءۇشiن 1937-1938 جىلدارى اتىلىپ كەتتi. قۇرامىندا م.تىنىشپاەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ، ج.اقپاەۆ جانە باسقالار بار ۇلتتىق زيالىلار توبى (40-قا جۋىق ادام) 1930 جىلدىڭ قىركۇيەك-قازان ايلارىندا تۇتقىنعا الىنعان بولاتىن. كوپ ۋاقىت وتپەستەن ولاردىڭ iشiنەن 15 ادام (م.تىنىشپاەۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، ج.اقپاەۆ، ق.كەمەڭگەروۆ جانە باسقالار) رەسەيدiڭ ورتالىق - قاراتوپىراقتى وبلىسىنا ايداۋعا جiبەرiلدi. قوعامدى «الەۋمەتتiك جات جانە يدەولوگيالىق توزۋگە بولمايتىن قۇرامالاردان تازارتۋ» وپەراتسياسى كەزiندە ۇلت زيالىلارى تۇگەلگە جۋىق قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىرادى.
وسى الاساپىران كەزەڭدە اۋىلداعى تاپ كۇرەسiن جانە يدەولوگياداعى تاپتىق پرينتسيپتi جوققا شىعارا وتىرىپ، ا.بايتۇرسىنوۆ: «قازاقتىڭ قالام ۇستاعان وتانشىل قايراتكەرلەرi ءارi ينتەرناتسيوناليست بولىپ، ءارi ءوز وتانىنا قارسى شىعۋشىلار قاتارىندا قالا المايدى. ولار سىرتتاي وزگەرۋi مۇمكiن، بiراق iشكi جان دۇنيەسi وزگەرمەيدi. ولار قازاق حالقىن قۇرباندىققا اپاراتىن وتانشىل رۋحتاعى ەمەس وكiمەتپەن بiرگە بولا المايدى» - دەپ اشىق ايتتى.
قازاق مەملەكەتiنiڭ اپاتقا بەت العانىن اڭعارعان سماعۇل سادۋاقاسوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، جالاۋ مىڭباەۆ، نىعمەت نۇرماقوۆ، وراز جاندوسوۆ iسپەتتi قايسار قايراتكەرلەر ەكi-ءۇش جىل قاسارىسىپ كۇرەستi. بiراق تا گولوششەكين ءوزiنiڭ كوبiكاۋىز اككiلiگiن پايدالانىپ، قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنا سەزiك پەن سەكەم سەپتi. ولاردى تىڭشىلىق ارەكەت ارقىلى iشتەن ىدىراتىپ، ويسىراتا سوققى بەرiلدi. ءسويتiپ، ۇلتتىق دiل مەن مادەنيەتتiڭ تامىرىنا بالتا شابىلدى.
ستاليننiڭ ءوزi: «قازاق بولشەۆيكتەرiنiڭ كەزەكتi مiندەتتەرiنiڭ بiرi - ۇلىورىستىق شوۆينيزممەن كۇرەسە وتىرىپ، بارلىق كۇش-قۋاتتى قازاق ۇلتشىلدىعى مەن سوعان بەيمiدەۋشiلەرگە قارسى كۇرەسكە جۇمىلدىرۋ بولىپ تابىلادى. ونسىز قازاقستاندا لەنيندiك ينتەرناتسيوناليزمدi ۇستاپ تۇرۋ مۇمكiن ەمەس»، - دەپ نۇسقاۋ بەرiپ وتىرعان.
گولوششەكين ءوزiنiڭ باستى قارسىلاستارىن اشىق قۋعىنداۋعا سالدى. «ۇلتشىلدىق - جiكشiلدiك»، «پانتۇرiكشiلدiك»، «ۇلتشىلدار» ت.ب. قايداعى جوق اتاۋلى ايىپتاۋلاردى تاۋىپ الىپ، بارiنە قارا كۇيە جاعۋدان جالىقپادى. بۇعان اسا تاڭقالۋعا بولمايتىن ەدi. ال ونىڭ ۇيرەنiسكەن جاۋلارى، باستى قارسىلاستارى - كورنەكتi قازاق كوممۋنيستەرi ت.رىسقۇلوۆ، س.قوجانوۆ، س.مەڭدەشەۆ، س.سادۋاقاسوۆ، و.جاندوسوۆ ت.ب. بولدى. ول بۇل ازاماتتاردىڭ اتتارىن سان تاراپقا ساياسي تاڭبالاي جiكتەپ، «رىسقۇلوۆشىلدار»، «قوجانوۆشىلدار»، «سادۋاقاسوۆشىلار» دەپ مويىنتۇرىقتاۋمەن بولدى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل ادامداردىڭ ءبارi دە «قازاق ۇلتشىل-جiكشiل توبىنىڭ كوسەمدەرi» سانالادى. رەسپۋبليكانىڭ بەدەلدi دە كورنەكتi قايراتكەرلەرi ەلدەگi قالىپتاسقان اۋىر جاعدايدا كۇرەستەرiن جالعاستىرۋ مۇمكiن بولماعاندىقتان سىرت جاقتارعا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.

قازاق حالقىنىڭ قولىنداعى بار بايلىعى - مالىن تارتىپ الۋ كەڭەس وكiمەتi جۇزەگە اسىرعان تاركiلەۋ ناۋقانىنان باستالادى.
قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتi مەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسiنiڭ 1928 جىلى تامىزدا «Iرi باي شارۋاشىلىقتارى جانە جارتىلاي فەودالداردى تاركiلەۋ جانە جەر اۋدارۋ تۋرالى» زاڭى قابىلداندى. زاڭعا سول كەزدەگi واك-نiڭ توراعاسى ەلتاي ەرنازاروۆ، حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ توراعاسى نىعمەت نۇرماقوۆ قول قويادى. وسى زاڭ بويىنشا، كوشپەلi اۋدانداردا iرi قاراعا شاققاندا 400 باستان، ال جارتىلاي كوشپەلi اۋدانداردا 300 باستان، سونداي-اق وتىرىقشى اۋدانداردا 100-150 باستان اساتىن مالى بارلار تاركiلەنۋگە تيiس بولعان.
1928 جىلى 30 تامىزدا «قازاقستاننىڭ كوشپەلi, جارتىلاي كوشپەلi جانە وتىرىقشى اۋداندارىن بەلگiلەۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلداندى. وسى قاۋلى بويىنشا، وتىرىقشى اۋداندارعا قازاقستاننىڭ بارلىق وكرۋگiنەن -25 اۋدان، ال جارتىلاي كوشپەلi اۋداندارعا - 5, ال كوشپەلiلەرگە - 9 اۋدان جاتقىزىلادى. كوشپەلi اۋدانعا الماتى وكرۋگiندەگi بالقاش اۋدانى، سىرداريا وكرۋگiندەگi قىزىلقۇم، سوزاق، سارىسۋ جانە شۋ اۋداندارى، قىزىلوردا وكرۋگiندەگi ارال، قازالى، الامىسىق، قارساقباي اۋداندارى جاتقىزىلادى.
قازاقستاننىڭ باسىم كوپشiلiگi بۇل جىلدارى جارتىلاي كوشپەلi جانە كوشپەلi اۋداندارعا جاتقىزىلىپتى. قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى دامىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلi مال شارۋاشىلىعى، نەگiزiنەن، وسى كوشپەلi جانە جارتىلاي كوشپەلi اۋدانداعا شوعىرلانعانى بەلگiلi.
باستاپقىدا بايلاردىڭ مۇلiكتەرi مەن مالدارى تاركiلەۋگە iلiگiپ، سونداي-اق تۇرعىلىقتى مەكەن-جايلارىنان بارلىعى 700 شارۋاشىلىقتىڭ ىعىستىرىلۋى جوسپارلاندى. سونىمەن قاتار 75 ەرەكشە الەۋمەتتiك قاۋiپتi بايدى قازاقستان شەكاراسىنان تىسقارى جەر اۋدارۋ ماقساتىنا ساي بولىپ تابىلدى.
1928 جىلدىڭ سوڭىندا رەسپۋبليكا باسشىلىعى ستاليننiڭ قولداۋىمەن قازاقستاندا بايلاردى جويۋدىڭ «قۇقىقتىق نەگiزiن» قامتاماسىز ەتەتiن اكت قابىلدادى. بۇدان كەيiن-اق iس بارىسى جىلدام جۇرگiزiلدi. ەندi 700 دەگەن سانمەن شەكتەلمەدi: ءوزiنiڭ كۇن-كورiسiنە جاراپ وتىرعان كiشiگiرم شارۋاشىلىعى بار جانە ادال ەڭبەگiمەن ءومiر ءسۇرiپ جاتقانداردىڭ ءبارi دە تاركiلەنۋدەن تىس قالمادى. رەسپۋبليكانىڭ جارتى اۋماعىن قامتىعان مۇنداي ۇلكەن قىسىم كولەمiندەگi شارا كەزiندە ادام ەستiپ-بiلمەگەن زاڭسىزدىقتار مەن ادام قۇقىن اياققا تاپتاعان وسپادارلىقتار ورتتەي قاۋلادى...
گازەتتەر كۇن سايىن وزگەرiپ جاتقان «ۇجىمدار مايدانىنداعى» اقپاراتتاردى جاريالاپ ۇلگەرە الماي جاتتى. ەگەر دە 1928 جىلى قازاقستاندا بارلىق شارۋاشىلىقتاردىڭ 2 پايىزى عانا ۇيىمداستىرىلعان بولسا، ال 1930 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا بۇل كورسەتكiش 53,9 پايىزعا جەتتi.
ورال مەن قىزىلجار (پەتروپاۆل) ۋەزدەرiندە ءدال وسى كەزەڭدە شارۋاشىلىقتى ۇجىمداردىڭ سانى 70 پايىزدان دا اسىپ كەتتi. («بولشەۆيك كازاحستانا». 1930, №10, 25-ب).

قازاق ولكەلiك كوميتەتiنiڭ بيۋرو مۇشەلەرiنiڭ ءماجiلiسi

حاتتاماسىنان
1930 جىل، 17 قاڭتار
وتە قۇپيا

قاتىسقاندار: گولوششەكين، قۇرامىسوۆ، يساەۆ، سادۋاقاسوۆ، ۆوللەنبەرگ، الشانسكي، جالكين، گۋمەن، زالوگين، بوگدانوۆ، بەليكوۆ، يۋسۋپبەكوۆ، توعجانوۆ، زۆونارەۆ، ماناەۆ جانە چيركوۆ جولداستار

قۇلاقتار مەن بايلاردى تاپ رەتiندە جويۋ ماسەلەسi بويىنشا وك-تە تالقىلاۋ ءۇشiن مىنانداي شارالار بەلگiلەنسiن:
1. ءۇش ايلىق مەرزiمدە وگپۋ قاراۋىندا جاتقان قۇلاقتىڭ كونترتوڭكەرiسشiلiك ۇيىمدار مەن توپتار، بۇلارمەن بiرگە بۇدان بۇرىنىراق تاركiلەۋ بويىنشا جەر اۋدارىلعان جارتىلاي فەودال بايلار دا جويىلسىن.
2. جاپپاي ۇجىمداستىرىلعان جانە ماقتا ءوسiرۋشi اۋداندارعا ەكi ايلىق مەرزiمدە بارلىق قۇلاقتاردىڭ وتباسى مەن سولاردىڭ ماڭايىنداعىلاردىڭ دا وتباسى مۇشەلەرi ۇجىمشارلاردان الاستاتىلىپ، وسى اۋدانداردىڭ نەعۇرلىم ەڭبەكتi كوبiرەك قاجەت ەتەتiن شەت جەرلەرiنە كوشiرiلسiن. جەر اۋدارىلعان قۇلاقتاردىڭ مۇلiكتەرiن ولارعا تيەسiلi ەڭبەككۇنمەن قوسا تاركiلەنەدi. كۇردەلi وندiرiستiك قۇرال-سايماندارى تارتىپ الىنادى.
مال شارۋاشىلىعى مەن جارتىلاي مال شارۋاشىلىعى اۋداندارىنداعى بايلار مەن قۇلاقتاردىڭ مالدارى، وزدەرiنەن كۇنكورiس نورماسى عانا قالدىرىلىپ، تارتىپ الىنسىن. الىنعان مال ۇجىمشارلارعا بەرiلسiن. مiندەتتەمەلەر مەن سالىق بويىنشا اقشا تولەمدەرi تولىق قايتارىلسىن. (رگاسپي، 17-قور،1-تiزبە،25-iس،129-ب).
قازاقستاندا ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ جانە وكرۋگتiك پارتيا كوميتەتتەرiنiڭ جانىنان بايلار مەن قۇلاقتاردى قىسقا مەرزiمدە تاپ رەتiندە جويۋدى باسقاراتىن ارنايى «ۇشتiكتەر» قۇرىلدى. ولكەلiك پارتيا كوميتەتi جانىنداعى «ۇشتiكتiڭ» (توراعاسى ف.گولوششەكين) 1930 جىلى قاڭتاردىڭ 23-iندە وتكەن العاشقى ماجiلiسiندە-اق قازاقستاننىڭ جاپپاي ۇجىمداستىرۋ اۋداندارىنان 20 مىڭ باي مەن قۇلاقتى جانۇيالارىمەن شۇعىل تۇردە ەلسiز جاپان دالاعا جەر اۋدارۋ تۋرالى شەشiم قابىلدانىپ، جاۋىزدىق ارەكەتتەر ارقىلى iسكە اسىرىلدى (بۇل دا سوندا، 172-ب).
1930 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا ستاليننiڭ «تابىستاردان باس اينالۋ» اتتى ماقالاسى جانە بكپ(ب) ورتالىق كوميتەتiنiڭ «كولحوز قوزعالىسىندا پارتيا باعىتىنىڭ بۇرمالاۋلارىمەن كۇرەس تۋرالى» قاۋلىسى جاريالاندى. ستالين بارلىق كiنانi جەرگiلiكتi قىزمەتكەرلەرگە اۋداردى. قازاقستان ولكەلiك كوميتەتi دە وسى ءادiستi قولداندى.

75 جىل بويى تاريحشىلارعا ۇجىمداستىرۋ iسiنە تەرەڭiرەك ۇڭiلۋگە، كولەڭكەلi جاقتارىنا كوڭiل بولۋگە تىيىم سالىندى. كەرiسiنشە، كوشپەلi, جارتىلاي كوشپەلi شارۋاشىلىقتاردى وتىرىقشىلىققا اينالدىرۋ مەن جاپپاي ۇجىمداستىرۋ قازان توڭكەرiسiنەن كەيiنگi سوتسياليزم جولىنداعى «ەكiنشi رەۆوليۋتسيا» دەپ داۋرىعا دارiپتەلدi. ستاليننiڭ جەكە باسىنا تابىنۋشىلىق كەزiندە ۇجىمداستىرۋ تاريحى بۇرمالاپ كورسەتiلدi, اقيقات جاسىرىلدى.
ۇجىمداستىرۋ قارساڭىندا قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ 75 پايىزى كوشپەلi مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ، 25-i عانا وتىرىقشىلىق جاعدايدا بولعان ەدi. كولحوز قوزعالىسى باستالعانعا دەيiن كسرو دەپ اتالاتىن ەلدە 24,5 ميلليون جەكە مەنشiك شارۋا شارۋاشىلىعى بار ەدi, ونىڭ iشiندە 8,5 ميلليون كەدەي، 15 ميلليون ورتا شارۋاشىلىق جانە 1 ميلليوننان استام كۋلاك شاراۋاشىلىعى بولاتىن. (رگاسپي، 558-قور،1-تiزبە، 21-iس، 229 ب.).
1926 جىلعى بۇكiلوداقتىق ساناق بويىنشا قازاق شارۋاشىلىقتارىنىڭ 2,6 پايىزى، ورىس، ۋكراين شارۋاشىلىقتارىنىڭ 7,1 پايىزى كiسi ەڭبەگiن قانايتىن. (ۆسەسويۋزنايا پەرەپيس ناسەلەنيا. 1626, م.، 1928,25-توم، س.ز.).
ال ولكەلiك پارتيا كوميتەتi جاپپاي ۇجىمداستىرۋ كەزiندە باي مەن جارتىلاي فەودالداردىڭ ۇلەس سالماعى 5-7 پايىز دەگەن جاڭساق دەرەكتi باسشىلىققا الدى. ءسويتiپ، 10 مىڭنان استام ورتا شارۋاشىلىقتار ەشقانداي نەگiزسiز باي مەن جارتىلاي فەودالدىڭ قاتارىنا قوسىلدى.
ورتاشا شارۋالارعا اكiمشiلەر تاراپىنان ءزابiر كورسەتiلدi. تەك 1929 جىلى ۇجىمداستىرۋدىڭ العاشقى ساتiندە عانا 56408 شارۋا جاۋاپقا تارتىلىپ، ونىڭ 34 مىڭنان استامى سوتتالدى.
1932 جىلى شىققان مەملەكەت مۇلكiن ساقتاۋ تۋرالى زاڭعا سايكەس بiر ۋىس بيداي ءۇشiن اتۋ جازاسى مەن 10 جىل تۇرمەدە وتىرۋ بەلگiلەندi. بۇل زاڭ بويىنشا العاشقى جىلى-اق 33.345 ادام سوتتالعان، ونىڭ 7728-i كولحوزشى، 5315-i جەكە شارۋا ەدi. بۇل زاڭ شىقپاي تۇرىپ 1931 جىلدىڭ وزiندە استىق دايىنداۋعا بايلانىستى 79 ادام اتىلعان.
1928 جىلدان باستاپ جۇرگiزiلگەن تاركiلەۋدەن كەيiن جالعاسقان 1931-32 جىلدارداعى اشتىق، ءۇستi-ۇستiنە سالىنعان سالىق اۋىرتپالىعى حالىقتى اشىندىرىپ، نارازىلىق كوتەرiلiستەرiنە جالعاستى.
قازاقستاندا 1929-1931 جىلدارى 372 كوتەرiلiس بولىپ، ولارعا 80 مىڭعا جۋىق ادام قاتىستى. اسiرەسە سوزاق، شەمونايحا، بۇقتىرما، ىرعىز، قازالى، قارماقشى، ابىرالى، ءبۇيiن-اقسۋ، شىڭعىستاۋ، قاستەك، بالقاش، شۇبارتاۋ، ماڭعىستاۋ جانە باسقا اۋدانداردا شارۋا قوزعالىستارى ەرەكشە قاسiرەتiمەن ايگiلi بولدى.
تۇراقتى اسكەرلەردiڭ جانە وگپۋ ورگاندارىنىڭ كۇشiمەن باس كوتەرگەن حالىققا اياۋسىز جازالاۋ شاراسى جۇرگiزiلدi. 1929-1931 جىلدارى iرi كوتەرiلiستەر مەن تولقۋلارعا قاتىسقانى ءۇشiن وسى ورگانداردىڭ ءوزi عانا 5551 ادامدى سوتتاپ، ونىڭ 883-iن اتىپ جiبەردi. جالپى العاندا كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ كەزiندە 100 مىڭنان استام ادام جازالاندى.
الماتى، شىمكەنت، سەمەي، اۋليەاتا، قىزىلوردا، اقتوبە، قوستاناي جانە باسقا دا قالالاردىڭ كوشەلەرiندە اشتان ءولiپ جاتقاندار كوپ بولدى. ولاردى جيناپ، كومۋگە ارنايى جاساقتار قۇرىلدى. الىس اۋىلداردان قالالىق جەرگە جەتە الماعان بايعۇس انالار بالالارىن سۋعا لاقتىرۋعا، تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. 1932 جىلدىڭ 5-6 قاڭتارىندا اۋليەاتادا بiر شايحانادا ءۇسiپ ولگەن 20 بالانىڭ، قالادان 84 ەرەسەك ادامنىڭ دەنەسi تابىلدى.
تورعاي، بەتباققارا اۋداندارىندا حالىقتىڭ 20-30 پايىزى قىرىلىپ، قالعاندارى باس ساۋعالاپ بەزiپ كەتتi. شالقار اۋدانىنداعى كەيبiر اۋىلداردا ادامداردىڭ 30-35 پايىزى اشتان ءولدi. جالپى اقتوبە وبلىسى بويىنشا 1930 جىلى شiلدەدەگi 1.012500 ادامنان 1932 جىلى 725800-i عانا قالدى (71 پايىز). قازاقستاننىڭ باسقا وبلىستارى مەن اۋداندارىندا جاعداي وسىنداي ەدi.
بەكبولات مۋستافيننIڭ ەستەلiگiنەن:
- بiر جولى مەنi ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ كوميسسياسى قۇرامىندا ابرالى اۋدانىنا جiبەردi... جول ەزiلiپ، مي باتپاق بولىپ جاتتى. جول-جونەكەي كولiگiمiز اۋدارىلىپ قالدى. جاياۋلاپ، جالپىلاپ، اۋىلدان-اۋىلعا ءوتiپ كەلەمiز. ولمەلi شال-كەمپiرلەر عانا قالعان. جول بويى سۇلاپ جاتقان ادامدار. شامامىز كەلگەنشە جولدان شەتكە شىعارىپ، بەتiن جاپقان بولامىز.
- بۇدان كەيiن ەرتiس اۋدانىنا كەلدiك. مۇندا دا سول جاعداي، اۋدان پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى قورىققان بولۋى كەرەك، ولiكتەردi بiر ۇيگە ءۇيiپ قويىپتى. جاتاعان تامنىڭ جانىنان ءوتiپ بارا جاتقانىمىزدا قۇلاعىمىزعا الدەكiمنiڭ ىڭىرسىعان داۋىسى كەلدi. ۇيگە كiرiپ بارساق، تولعان ولiك. ىڭىرسىپ، تiرi جاتقاندارى دا بار... («لەنينشiل جاس»، 1987, 20 ناۋرىز).
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتiنiڭ مۇراعاتىندا مىنا بiر حات ساقتالعان.

بك(ب) ولكەلiك پارتيا كوميتەتi
حاتشى ميرزويان جولداسقا
سوۆناركوم يساەۆ جولداسقا

سiزگە مىنانى حابارلاۋدى ءوزiمنiڭ پارىزىم دەپ سانايمىن. ازىق-تۇلiك تاپشىلىعىنا بايلانىستى اۋىر جاعداي قالىپتاسىپ وتىرعان قوستاناي، فەدوروۆ جانە قارابالىق اۋداندارىنداعى ەۋروپالىق ۇجىمشارلاردا بiرقاتار ادامداردىڭ اشتان ولگەن وقيعالارى ورىن الدى. مەن بۇل ارادا قازاقتاردىڭ جاعدايى تۋرالى ايتىپ وتىرعان جوقپىن. ولاردىڭ جاعدايىنىڭ بiزدiڭ وبلىستا قانداي ەكەنiن جاقسى بiلەسiز.
...قوستاناي اۋدانىندا اشتىقتان ادام ەتiن جەۋ سياقتى قورقىنىشتى وقيعالار بەلەڭ الۋدا. اتاپ ايتقاندا:
ا) ازامات تكاليچ ن.م. 25 جاستا. ۇيلەنگەن. اشىققان سوڭ ايەلi ەكەۋi بiرiگiپ، تۋىسقاندارى - ۇجىمشارعا كiرەر قاقپانىڭ كۇزەتشiسi برونەۆيكتi ءولتiرiپ، جەپ قويعان.
ب) ازامات كوۆالەنكو ە.ۋ. 52 جاستا. ايەلi اشتان ولگەن. اشىققان سوڭ ءوزiنiڭ باجاسىنىڭ ايەلi - كليمەنكوۆانى ۇيىقتاپ جاتقان كەزiندە بالتامەن شاۋىپ ءولتiرiپ، بiرنەشە كۇن سونىڭ ەتiن ازىق ەتكەن.
ۆ) ازامات كورولكوۆ ە.س. 34 جاستا. العاشقى كەزدە ءتۇرلi قالدىقتارمەن، يتتەرمەن، مىسىقتارمەن كورەكتەنiپ جۇرگەن بولسا، ال كەيiن كۋلاكتىڭ قىزى (كورشiسiنiڭ قىزى) - اۆۋيلوۆا ماريانى بالتامەن ءولتiرiپ، 3 كۇن بويى وسى ەتپەن جان ساقتاعان.
..سiزگە باسقا اۋداندارداعى مالiمەتتەر تۋرالى حابارلاۋعا مۇمكiندiكتiڭ جوقتىعىنان، بiزدiڭ وبلىستىڭ ءتۇرلi اۋدان اۋداندارىنداعى ۇجىمشارلاردىڭ بiرازىنداعى جاعداي دا ءدال وسىنداي كۇيدە ەكەنiن ايتۋعا تيiسپiن.
ا.يۆانوۆ، 2 مامىر، 1933 جىل. قوستاناي قالاسى (قر پرەزيدەنتiنiڭ مۇراعاتى، 141-قور،1-تiزبە، 5814-iس،143-ب)
«تەزiرەك قول ءۇشiن بەرiڭiزدەر. وزەگiمiز تالىپ، اشتىقتان ءۇزiلiپ بارامىز» دەگەن سيپاتتاعى حاتتار مەن جەدەلحاتتار گولوششەكين مەن يساەۆتىڭ اتىنا قارداي بوراپ جاتتى...
تابانىن تاس تiلiپ، كوزiن قارعا شۇقىپ، اشتىقتان ەسi اۋىپ، بiرiنiڭ ەتiن بiرi جەيتiن حالگە ۇشىراعان جانداردىڭ دالمە-ءدال ەسەبiن بiزگە ەندi ەشقانداي قۇپيا مۇراعات تا بەرە المايدى.
دەگەنمەن، قازiردiڭ وزiندە دە بەلگiلi بولىپ قالعان نارسەلەر از ەمەس. 1930-1933 جىلعى اشارشىلىق حالقىمىزدىڭ قابىرعاسىن كۇيرەتتi. دەموگراف-عالىم م.ءتاتiموۆتىڭ مالiمەتi بويىنشا 2 ميلليون 20 مىڭنىڭ ۇستiندە نەمەسە ۇلتىمىزدىڭ 52 پايىزى وپات بولدى دەيدi. (قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 1-توم. 1998,552-بەت). كوممۋنيستiك سولاقاي ساياساتقا، اشارشىلىققا، قىسىمعا شىداماي 1930 جىلدىڭ باسىنان 1931 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيiن، ياعني بiر جارىم جىلدا 281230 شارۋا قوجالىعى، 1 ميلليون 30 مىڭ ادام شەت ەلگە بوسىپ كەتكەندiگi دە حالقىمىزدىڭ وسۋiنە ەلەۋلi نۇقسان كەلتiردi. ەندi وسى شىعىنداردى قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن الدىڭعى جانە كەيiنگi شىعىنمەن سالىستىرىپ بايقايىق. بۇل شىعىن «اقتابان شۇبىرىندى» شىعىننان ەكi ەسە، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ تۋرا جانە جاناما شىعىنمەن سالىستىرعاندا التى ەسەگە اسىپ تۇسەدi.
بiزدiڭ حالقىمىز وسى شىعىنداردى تەك 1980 جىلدارى عانا تولتىرىپ، ەندi عانا دامۋ جولىنا ءتۇستi.

اكiمشiلدiك زورلىقتىڭ، اسىرا سiلتەۋلەر مەن سوراقى بۇرمالاۋلاردىڭ العاشقى كورiنiستەرi-اق پارتيا جانە سوۆەت ورگاندارىنا ەڭبەكشiلەردiڭ تەلەگراممالارى، حاتتارى مەن ءوتiنiش شاعىمدارىنىڭ تاسقىنىن تۋعىزدى. قازاقستان جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسى حالىق كوميسسارياتىنىڭ ارىز-شاعىم قابىلدايتىن ورتالىق بيۋروسى 1930 جىلدىڭ وزiندە سونداي حات-حابارلاردىڭ 17 مىڭنان استامىن الدى. حابارلاۋشىلاردىڭ كوپشiلiگi وزدەرiنiڭ جەكە مۇڭدارى تۋرالى جازدى. بiراق ولاردىڭ iشiندە ماسەلەنi الدەقايدا كەڭiرەك قويىپ، ءوزi تۋرالى ەمەس، جالپىحالىقتىق اپات تۋرالى دابىل قاققان، جاعدايدى تۇزەتۋدiڭ ناقتى شارالارىن ۇسىنعان ادامدار دا بولدى.
1932 جىلعى 4 شiلدەدە ۆكپ(ب) قازاق ولكەلiك كوميتەتiنە اۋىل شارۋاشىلىعىن باسقارۋداعى ورەسكەل قاتەلiكتەردi, قازاق اۋىلىن سوتسياليستiك قايتا قۇرۋداعى اسىرا سiلتەۋلەردi سىناعان بiر توپ كوممۋنيستەر - ع.مۇسiرەپوۆتiڭ، م.عاتاۋليننiڭ، م.داۋلەتقاليەۆتiڭ، ە. التىنبەكوۆ پەن ق.قۋانىشەۆتiڭ حاتى («بەسەۋدiڭ حاتى») ءتۇستi.
وسى حات بويىنشا ولكەلiك كوميتەت بيۋروسى 1932 جىلدىڭ 15 شiلدە كۇنi ارناۋلى قاۋلى قابىلدادى. وندا بىلاي دەلiنگەن:
«سەنiمسiزدiك تۇڭعيىعىنا باتتى، ۇرەيگە ءتۇستi, وزدەرiنiڭ پiكiرلەرiن 24 ماۋسىمدا جينالىپ، ماجiلiستە تالقىلاپ، 4 شiلدەدە ولكەلiك كوميتەت اتىنا بەرگەن دوكۋمەنتتi جازدى، ءسويتiپ ولار وڭشىل وپپورتۋنيستiك ۇلتشىل ەلەمەنتتەردiڭ ىقپالىنا ءتۇستi. بۇل قازاقستاندى سوتسياليستiك جولمەن جوققا قۇرۋ جانە لەنيندiك ۇلت ساياساتىنىڭ جەتiستiكتەرiن تولىعىنان قايتا شىعارۋ، تەك قانا كەمشiلiكتەردi العا توسۋ، ولكەلiك كوميتەتتiڭ iسكە اسىرىپ جاتقان باعىتىن سىناپ، وبەكتيۆتi تۇردە سادۋاقاسوۆ پەن قوجانوۆتىڭ پوزيتسياسىنا كوشۋ» (رگاسپي، ف.17, وپ.1, د.25, ل.121).
1932 جىلدىڭ تامىزىندا ۆكپ(ب) قازاق ولكەلiك كوميتەتiنiڭ بيۋرو مۇشەسi, قازاق اسسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ توراعاسى وراز يساەۆ ي.ستالينگە حات جولدادى. وندا قازاقستانداعى ءونiم دايىنداۋ ناۋقاندارىنا، ۇجىمداستىرۋ مەن اشارشىلىققا بايلانىستى بارلىق پروبلەمالار كومپلەكسi اشىق كورسەتiلدi.

و.يساەۆ ستالينگە حاتىنىڭ سوڭىندا:

«البەتتە، بiزدiڭ ولقىلىقتارىمىزدىڭ بۇكiل كiناسiن بiر عانا ادامعا ارتۋعا بولمايدى. مۇندا ولكەلiك كوميتەتتiڭ بۇكiل بيۋروسى تۇتاستاي كiنالi. تiكەلەي مەن ولكەلiك كوميتەتتiڭ دە، قازاقستانداعى بiزدiڭ بۇكiل جۇمىسىمىزدىڭ دا ولقىلىقتارى مەن قاتەلiكتەرi ءۇشiن بەلگiلi بiر جاۋاپكەرشiلiكتi ءوز موينىما الامىن، ويتكەنi مەن قازاقستاننىڭ باسشى قىزمەتكەرiمiن. بiراق جۇمىستى شەشۋشi تۇردە قايتا قۇرىپ، باسشىلىقتى كۇشەيتۋ ءۇشiن ولكەلiك كوميتەت باسشىلىعىن جاڭعىرتىپ، جاڭارتۋ كەرەك. بiرiنشi حاتشىنىڭ ايرىقشا رولi جالپىعا ءمالiم. ءوز باسىم بىلاي دەپ ويلايمىن: گولوششەكين جولداس ولكەلiك كوميتەتتiڭ دە، تiكەلەي ءوزiنiڭ دە قاتەلiكتەرi ءۇشiن ايتىلاتىن سىننىڭ نەگiزiندە شەشۋشi بەتبۇرىسقا قاجەتتi كۇشتi بويىنان تابا المايدى. (رگاسپي،558-قور، 1 تiزبە، 2520-iس،142-150 بب.).
ارينە، قازاقستاندا بولعان وپات ءۇشiن گولوششەكينمەن قاتار يساەۆتiڭ ءوزi دە جاۋاپ بەرەدi. ول ولكەلiك كوميتەتتiڭ وزگە مۇشەلەرiمەن بiرگە كiنانi بولiسۋدەن باس تارتقان دا ەمەس. حالىقتى قىرىلىپ قالۋدان ساقتاۋ ءۇشiن ت.رىسقۇلوۆ قازاقستانعا رسفسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسi تاراپىنان قىزمەتكەر جiبەرiپ، iستiڭ ءمان جايىن انىقتايدى. مiنە، وسى وقيعادان كەيiن ول رەسپۋبليكادا اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇجىمداستىرۋ كەزiندە ورىن العان اسىرا سiلتەۋشiلiكتەر، ونىڭ وراسان زور زارداپتارى تۋرالى ي.ۆ.ستالينگە حات جازىپ، قابىلداۋىندا بولادى.
ونىڭ ستالينگە جازعان ءۇش حاتى (1932 جىلعى 29 قىركۇيەكتە، 1933 جىلعى 31 قاڭتاردا جانە 9 ناۋرىزدا) ساقتالعان.

P.S.«ەكi تۇيعىن جابىلسا، قازدىڭ سورى» دەمەكشi, ستالين مەن گولوششەكيننiڭ «شۇعىل شارالارى» جەرگiلiكتi قازاقتاردىڭ سورىن قايناتا ءتۇستi. ۇلى ناۋبەت جىلدارى ورنى تولماس اپاتقا ۇشىراعان تۇتاس بiر حالىق تاريحىنداعى ازالى اقيقات وسىنداي.
بۇل كەزەڭ تاريحتا «ۇلى جۇت» دەپ تە اتالادى. قازاق حالقىنىڭ اسا iرi تراگەدياسىن تانىتۋ ءۇشiن «ۇلى» ءسوزiنiڭ ادەتتەن تىس ماعىنادا قولدانىلىپ تۇرعانى تۇسiنiكتi.
وسىلايشا قازاق حالقى ءوزiنiڭ اتا جۇرتىندا وتىرىپ ءوز انا تiلiنەن، ۇلتتىق ەرەكشەلiگiنەن، ءوز مەملەكەتتiگiن سەزiنۋدەن ايىرماقشى بولعان قاۋiپتi قارا سىزىقتى العاش رەت اتتاعان ەدi.
ەل باسىنا قارا بۇلت توندiرگەن، قازاق حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتقان، جەرiنەن بەزiنۋگە ءماجبۇر ەتكەن، ۇلت ارازدىعىن قوزدىرعان ۇلى دەرجاۆالىق شوۆينيزمنiڭ وتىنا ماي قۇيعان فيليپپ گولوششەكين قازاقستاندى سەگiز جىل سەرگەلدەڭگە سالىپ، 1933 جىلعى 21 قاڭتاردا ورنىنان الىندى. سوڭعى سوزiندە ول ءوزiنiڭ بۇكiل ساتسiزدiگiن قازاق كوممۋنيستەرiنە اۋدارۋعا تىرىسىپ باقتى. بەلگiلi عالىم، مارقۇم ماناش قوزىباەۆ جازعانداي، ول قازاق كوممۋنيستەرiنiڭ بiر توبىن ەشبiر تاربيەگە كونبەيتiن، پايدالانۋعا مۇمكiن ەمەس ۇلتشىل ۋكلونيستەر قاتارىنا جاتقىزدى. ەكiنشi كاتەگورياسىن - جاعدايعا قاراي بەت پەردەسiن وزگەرتiپ وتىراتىن حامەلەونعا تەڭەدi. البەتتە ءۇشiنشi توپ - ءوز قاتەلەرiن بiر عانا گولوششەكينگە اۋدارعىسى كەلەتiن ارامزالار. دەمەك، قازاقستاننان بiردەن-بiر ارى تازا كوممۋنيست كورە الماعان. ماسكەۋگە كسرو حالىق كوميسسارلارى سوۆەتiنiڭ جانىنداعى مەملەكەتتiك باس اربيترi بولىپ كەتiپ بارا جاتىپ تا ءوزiنiڭ وسىناۋ ارام پيعىلىن جاسىرا المادى.
ەلدi قۋ تاقىرعا وتىرعىزىپ، حالىقتى قىرعان ادام اقىرىندا وزiنە لايىقتى باعاسىن الدى. 1934 جىلعى 24 قازاندا بەريانىڭ نۇسقاۋى بويىنشا ونى كۋيبىشەۆ وبلىسىنداعى ۆكپ(ب) قازاقستان ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى بولىپ لەۆون يساەۆيچ ميرزويان سايلاندى.

تiلەۋ كولباەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=35&id=6373