“ەلىمىزدە قىتايدىڭ 55 زاۋىتى سالىنۋىنا قارسىمىز!” وسىلاي دەپ ۇرانداعان جاڭاوزەن حالقى كەشەلى بەرى نارازىلىق شاراسىن وتكىزىپ جاتىر. ولار پرەزيدەنت توقاەۆ الداعى قىتايعا جوسپارلانعان ساپارىنان باس تارتۋى كەرەك دەيدى.

نارازىلىق تانىتقان كوپشىلىككە بۇگىن ءوڭىر باسشىسى سەرىك تۇرىموۆ باردى. تۇرىموۆ مىرزا، ايماقتىڭ ەكونوميكاسى مۇناي مەن گازعا تاۋەلدى ەكەنىن، سوندىقتان، ەكونوميكانى ءار تاراپتاندىرۋ ءۇشىن تەك قىتايمەن عانا ەمەس، امەريكا، رەسەي، يران سەكىلدى مەملەكەتتەرمەن دە ەكونوميكالىق بايلانىستا بولۋ كەرەكتىگىن ايتتى.

ايتا كەتەيىك، بۇل نارازىلىق شاراسى كەشە باستالعان بولاتىن. ال، بۇگىن نارازىلىق تانىتقاندار سانى مىڭعا جەتكەن. ولار پرەزيدەنت توقاەۆ قىتاي زاۆودتارىنىڭ سالىنبايتىنى تۋرالى قۇر ءسوز ەمەس، ناقتى قۇجاتتار ارقىلى دالەلدەپ كورسەتۋ كەرەك دەيدى.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، 2017 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا قحر باسشىسى سي تسزينپين رەسمي ساپامەن ەلورداعا كەلدى. سول ساپار بارىسىندا ەكس-پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ قىتايدىڭ 51 كاسىپورنىن قازاقستانعا كوشىرۋ تۋرالى كەلىسىم جۇزەگە اسىپ جاتقانىن ايتقان بولاتىن. ءوز كەزەگىندە قىتاي باسشىسى ءوزىنىڭ ء“بىر بەلدەۋ، ءبىر جول” اتتى يدەياسىن قولداعانى ءۇشىن نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن.

سول جىلى ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى تيمۋر سۇلەيمەنوۆ قازاقستاننىڭ قىتايعا قارىزى 12,5 ميلليارد دوللارعا جەتكەنىن ايتتى. ونىڭ ىشىندە كاسىپورىندار مەن فيرماارالىق قارىزدار 944 ميلليون بولعان.

2018 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆ قحر مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ پرەمەرى لي كەتسيانمەن كەزدەستى. كەزدەسۋ بارىسىندا جالپى كولەمى 28 ميلليارد دوللاردى قۇرايتىن 51 جوباعا قول قويدى.

ال، وسى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ن.نازارباەۆ قىتاي باسىلىمدارىنا بەرگەن سۇحباتىندا قىتايدىڭ قازاقستانداعى 55 ءىرى جوباسىنىڭ 15-ءى جۇمىسىن باستاعانىن، 11 نىسان بيىل پايدالانۋعا بەرىلەتىنىن ايتقان ەكەن.

بۇگىندە مۇناي – قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنىڭ كۇرەتامىرىنا اينالعان. ەلىمىزدىڭ مۇنايعا باي باتىس ايماعى تەك قىتاي كومپانيالارى ءۇشىن عانا ەمەس، شەت ەل الپاۋىتتارى ءۇشىن دە شيكىزات كوزى دەيدى ساراپشىلار.

قىتاي كومپانيالارى قازاق مۇناي نارىعىنا 1997 جىلى كەلگەن. سول جىلى العاش رەت قر ەنەرگەتيكا جانە تابيعات رەسۋرستارى مينيسترلىگى مەن قىتاي ۇلتتىق مۇناي-گاز كورپوراتسياسى اراسىندا ەكىجاقتى كەلىسىمشارت جاسالدى. سول كەلىسىمنىڭ نەگىزىندە قىتاي كومپانيالارى ەلىمىزدەگى مۇناي ءوندىرۋ ورىندارىنىڭ اكتسيالارىن يەمدەنە باستاعان.

قازاقستانداعى مۇناي ورىندارىن نەگىزىنەن قىتايدىڭ ەكى ءىرى كومپانياسى: CNPC (قىتاي ۇلتتىق  مۇناي-گاز  كورپوراتسياسى) مەن CITIC (حالىقارالىق قىتاي ساۋدا-ينۆەستيتسيالىق كومپانياسى) يەلەنگەن.

بۇگىندە مۇنايلى وڭىرەگى “PetroKazakhstan” كومپانياسىنىڭ - 67%-ى،  “ماڭعىستاۋمۇنايگازدىڭ” – 50%-ى، “قاراجامباسمۇنايدىڭ” – 50%%-ى، "Buzachi Operating Ltd" سولتۇستىك بۇزاشى، ماڭعىستاۋ وبل. – 75 %%-ى قىتايعا تيەسىلى ەكەن.

ودان بولەك،  “اقتوبەمۇنايگاز” مۇناي كومپانياسىنىڭ  - 94,47%-ى، او “لانكاستەر پەترولەۋم” كومپانياسىنىڭ – 87,96 پايىزىن قىتايلار يەمدەنگەن.

ال، جشس “ەميرويل”، او “اي-دانمۇناي”، جشس سپ  “قۋاتاملونمۇناي”، جشس “سازانقۇراق” سىندى سەگىز كاسىپورىن تۇگەل قىتاي كومپانيالارىنىڭ يەلىگىنە وتكەن. ءبىز ايتىپ وتىرعان بۇل دەرەكتەر ينتەرنەتتەگى اشىق دەرەك كوزدەرىندەگى اقپاراتتار. انىق-قانىعىن قۇزىرلى ورگاندار ايتا جاتار... ال ازىرگە ايتپاعىمىز مىناۋ:

ءتۇيىن. قىتاي - قازاقستانعا ەڭ كوپ ينۆەستيتسيا قۇياتىن - ءتورتىنشى، ەڭ كوپ قارىز بەرەتىن ءۇشىنشى ەل. قىتاي قازاقستاندى شيكىزات كوزى، ساۋدا نارىعى جانە ترانزيت ايماعى رەتىندە پايدالانادى. بىلتىر قىتاي قازاقستانعا ەكى ميلليارد 62 ميلليون يۋان كولەمىندە كرەديت بەرگەن. نۇر-سۇلتاننىڭ قىتايعا قارىزى 12 ميلليارد دوللاردان اسادى.

بيلىك تاراپىنان جاسالىپ جاتقان وسىنداي قادامداردى ەسكەرسەك، جاڭاوزەن حالقىنىڭ الاڭداۋىنا نەگىز بار.

ال، كۇنى كەشە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان حالقىنا جولداۋىن جاريالادى. "سىندارلى قوعامدىق ديالوگ - قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعى مەن وركەندەۋىنىڭ نەگىزى" دەپ اتالعان ۇندەۋ  - بيلىكتىڭ قوعاممەن ديالوگ قۇرۋعا مۇددەلى ەكەنىن اڭعارتقانداي بولدى.

دەسە دە، كوكەيدە سۇراق بار. توقاەۆ بيلىگى كەشەلى بەرى نارازىلىق تانىتىپ جاتقان جاڭاوزەن حالقىنىڭ، جاڭاوزەن عانا ەمەس بۇكىل حالىقتىڭ تالاپ تىلەگىن ەسكەرە مە؟ وتكەندە ارىستا ادامي فاكتوردان بولعان اپات اعايىن-جۇرتتى ابىگەرگە سالعاندا، تۇندەلەتىپ ءجۇرىپ ارىسقا بارعان قاسىم-جومارت كەمەلۇلىن جۇرت جىلى قابىلداعان ەدى. بۇل جولى قايتپەك؟ جاڭاوزەن جۇرتىمەن كەزدەسۋگە پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ءوزى بارا ما؟

نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz