5 قىركۇيەك احمەت بايتۇرسىنۇلى تۋعان كۇنى
قازاقستان حالقى تىلدەرى كۇنىنە وراي

Cان عاسىرلىق تاريحى بار، وركەنيەتتى الەمگە كەڭىنەن تاراعان اراب، لاتىن، كيريلل، ت.ب. الىپبيلەرى ارقاشاندا ونداعان ءتىلدىڭ جازبا تۇردە قىزمەت ەتۋىنە نەگىز بولىپ، جالپى ادامزات مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا، قوعامنىڭ ىلگەرىلەۋىنە ەرەكشە ىقپال ەتتى. ولاردىڭ بىرەۋى "جاقسى", "كەرەمەت", ەكىنشىسى "تۇككە تۇرعىسىز", "ناشار" دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى "ۇكىم" شىعارۋعا بولمايدى. مۇنداي ۇكىم ءالىپبي تۋرالى ايتىس-تالاستا بۇرىن دا كوپ ايتىلعان، قازىرگى كەزدە دە از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. ارينە، بەلگىلى ءبىر ءتىلدىڭ دىبىستىق قۇرىلىمىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبي جۇيەسىن ەكىنشى ءبىر تىلگە مەحانيكالىق تۇرعىدان كوشىرە سالۋ وڭ ناتيجە بەرمەيدى: ونداي گرافيكالىق جۇيەنى يگەرۋ ءۇشىن مىڭداعان ادام، مەيلى اراب، مەيلى لاتىن، مەيلى كيريل الىپبيلەرى بولسىن، ارتىق ۋاقىت، ارتىق كۇش-جىگەر جۇمسايدى. سوندىقتان ماسەلە بەلگىلى ءبىر ءالىپبيدى ناقتى ءبىر ءتىلدىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە وڭتايلى ەتىپ بەرۋدە بولىپ وتىر.

حV-ءحVىى ع.ع. قازاق مەملەكەتتىگىمەن بايلانىستى قازاق تىلىندە جازىلعان ءارتۇرلى جازبا ءماتىن، قۇجات نۇسقالار بولدى. دەمەك جازبا ءتىل بولعانى حاق. قازاق حان-سۇلتاندارىنىڭ بۇيرىق-جارلىقتارى، كورشى ەلدەرمەن جازىسقان ديپلوماتيالىق قاتىناس قاعازدارى، ءوزارا جازىسقان حاتتارى ت.ب. ەسكى قازاق جازبا ءتىلىنىڭ ۇلگى-نۇسقالارى بولىپ سانالادى. اكادەميكتەر ءا.مارعۇلان، ر.سىزدىق ت.ب. عالىمدار قادىرعالي بي جالايىريدىڭ، ابىلعازى ءباھادۇردىڭ «تۇرىك شەجىرەسىن» ەسكى باستاۋ كوزدەرىنە جاتقىزادى. پروف. باباش ابىلقاسىموۆ قازاق جازبا ءتىلىنىڭ «تۇركىستان ءۋالاياتى» (1870-1882), «دالا ءۋالاياتى» گازەتتەرىن قازاق جازبا ءتىلىنىڭ ەسكى ۇلگىلەرى دەپ تانيدى، قازىرگى جاريالانىپ جاتقان ءماشھۇر ءجۇسىپ مۇرالارىندا ەسكى قازاق جازبا ءتىلىنىڭ ۇلگىلەرى مولىنان كەزدەسەدى.

راس، ەسكى قازاق جازبا ءتىلىنىڭ جازۋ جۇيەسى كۇردەلى. ويتكەنى ونىڭ قۇرىلىمى ارتەكتى (گەتەروگەندى) بولدى: 1) قازاق ءتىلىنىڭ ەلەمەنتتەرى، 2) ەسكى قىپشاق ءتىلىنىڭ ەلەمەنتتەرى، 3) قارلۇق، وعىز-قىپشاق، سونداي-اق اراب-پارسى تىلدەرىنەن الىنعان اۋىس-تۇيىستەر مول بولدى. وسىعان قاراپ كەيبىر زەرتتەۋشىلەر بۇل ءتىلدى شاعاتاي نەمەسە ەسكى تاتار ءتىلى دەپ قاتە تۇجىرىم جاسايدى. قازاق توپىراعىندا جاسالعاندىقتان، قازاق قوعامىنا، قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتكەندىكتەن، قازاقتىڭ حالىق ءتىلى ەلەمەنتتەرى، اۋەلدە ازداۋ بولعانىمەن، كەيىنىرەكتە مولىنان قولدانىلاتىندىقتان، بۇل ءتىل ە س ك ءى ق ا ز ا ق ج ا ز ب ا ت ءى ل ءى دەپ ارنايى تەرمينمەن اتالىپ ءجۇر.

ارينە، ەسكى قازاق جازبا ءتىلى باستان-اياق قازاقتىڭ حالىق ءتىلى بولماعانمەن، ساۋاتتى، حات تانيتىن ادامداردىڭ قۇرالى بولدى.

اسىرەسە ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا اعارتۋشىلار، بەلگىلى تۇركىتانۋشى عالىمدار جازۋ-سىزۋدى رەفورمالاۋ قاجەتتىلىگىنە ايرىقشا نازار اۋدارىپ، دەموكراتيالىق باعىتقا قاراي بەتبۇرىس جاساۋدى كوزدەدى. جازۋ-سىزۋدى دەموكراتيالاندىرۋدىڭ نەگىزگى ءمانى جازۋدى بارىنشا حالىق تىلىنە جاقىنداتۋ ەدى. جازۋ جۇيەسىندەگى تاڭبالار اۋىزشا ءتىلدىڭ دىبىستىق جۇيەسىندەگى بىرلىكتەردى بەينەلەۋگە ءتيىس بولدى. ال بۇرىنعى اراب الىپبيىنە نەگىزدەلگەن تۇركى جازۋىنىڭ گرافيكالىق جۇيەسىندە اۋىزشا قولدانىستا جوق ارحايكالىق ەلەمەنتتەر مەن ورفوگرافيالىق شارتتىلىقتار، ەكىۇشتى وقۋعا بولاتىن گرافەمالار ءجيى كەزدەسىپ وتىردى. مىنە، مۇنداي "ولقىلىقتار" اراب ءالىپبيىنىڭ تۇركى تىلدەرىنىڭ دىبىس جۇيەسىنە جارامسىز دەگەن پىكىرلەردىڭ جيىرەك ايتىلۋىنا سەبەپ بولدى. بۇل جەردە اراب ءالىپبيىن "جارامسىز" دەۋدەن بۇرىن، الدىمەن اراب الىپبيىنە نەگىزدەلگەن تۇركى جازۋى قايسى ءتىلدىڭ دىبىستىق جۇيەسىنىڭ گرافيكالىق رەپرەزەنتانتى (كورىنىسى) دەگەن ماسەلەنىڭ باسى اشىلماعان بولاتىن. شىندىعىندا، ول كەزدەگى تۇركى جازبا ءتىلى بەلگىلى ءبىر حالىقتىق ءتىلدىڭ ء("تىرى" ءتىلدىڭ) لەكسيكالىق، گرامماتيكالىق، دىبىستىق جۇيەسىنىڭ دالمە-ءدال گرافيكالىق مانيفەستاتسياسى ەمەس، حالىقتىق تىلدەن ەداۋىر ايىرماسى بار كىتابي ءتىلدىڭ تۇرپات مەجەسىن (پلان ۆىراجەنيا) بەلگىلەيتىن گرافيكالىق جۇيە بولاتىن. سوندىقتان ول كەزدەگى تىلدىك جاعداياتتى گوموگەندى ديگلوسسيا دەپ تانۋعا بولادى. ءحىح-حح عع. گوموگەندى ديگلوسسيا جاعداياتى اعارتۋ ءىسىن قالىڭ بۇقاراعا قاراي بۇرۋ ىسىنە قيىندىق كەلتىرە باستادى. جازۋ-سىزۋدى ازعانا توپتىڭ ەمەس، جالپى جۇرتشىلىقتىڭ يگىلىگىنە اينالدىرۋ ماقساتى تۇردى. جالپى جۇرتشىلىقتىڭ سويلەيتىن تىلىنەن، وقىعان ساۋاتتى ادامدار قولداناتىن كىتابي ءتىل جۇيەسىنىڭ ەداۋىر ايىرماسى بولدى. وسىمەن بايلانىستى بارلىق اعارتۋشىلار الدىندا ەكى ءتۇرلى باعىت تۇردى. ءبىرى بۇرىنعى كىتابي ءتىلدىڭ جازۋ جۇيەسىن وزگەرتپەي-اق حالىقتىق ءتىلدىڭ ەلەمەنتتەرىنە كەڭىنەن جول اشۋ; ەكىنشىسى - جازۋ-سىزۋدى اۋىزشا ءتىلدىڭ جۇيەسىنە لايىقتاپ جاساۋ، ياعني جازۋ-سىزۋ جۇيەسىن تۇبەگەيلى رەفورمالاۋ ەدى.

جازۋ-سىزۋمەن بايلانىستى بۇل ەكى باعىت قازاق قوعامىنىڭ مادەني ومىرىندە جارىسا ءجۇردى. "دالا ۋالاياتى", "ايقاپ", "قازاقستان" ت.ب. مەرزىمدى باسىلىمدار مەن كەيبىر باسپا ونىمدەرى تىلىنە حالىقتىق ءتىل ەلەمەنتتەرى دەندەپ ەنە باستاعانمەن، ەسكى جازبا تىلگە ءتان كەيبىر نورمالار ساقتالىپ وتىردى. ونىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بولدى. سولاردىڭ نەگىزگىلەرى، ءبىر جاعىنان، دىنگە، ەكىنشى جاعىنان، جازۋداعى ورتاق ءداستۇرلى نورمانى ساقتاۋ دەگەنگە سايادى: "[...] ءۇش جyز ميلليون مۇسىلمان حالىقتىڭ اراسىندا ءبىز، قازاق تا، بارمىز. ءبىز دە سول ءجۇز ميلليون مۇسىلماندارشا اراب ءحارپىن قابىلداپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ تىلىمىزدەگى بار دىبىستاردىڭ اراب حارپىندە جوقتارى بار، اراب حارپىندە بار دىبىستاردىڭ ءبىزدىڭ تىلىمىزدە جوقتارى بار. سونىڭ ءۇشىن اراب ءحارپىن تىلىمىزگە ءدوپ كەلەرلىك ەتىپ بەيىمدەمەك، جازۋدى ەركىن بەت-بەتىمەن جازا بەرمەي، بەلگىلى ءبىر سوقپاققا سالماق بىزگە دە مىندەت. بۇرىن بۇل ماسەلە ەسكەرىلمەسە دە، ەندى ەسكەرىلەتىعۇن كورىنەدى. سوقپاق سالامىز دەگەندە ەسكەرىلەتىن جەرلەر:

ءبىز، قازاق حالقى، مۇسىلمان دىنىندەمىز، مۇسىلمان بولعانىمىز ءۇشىن بىزدەر مۇسىلمان ءدىنىن ۇيرەنۋگە، شاريعات حۇكىمدەرىن بىلۋگە، يسلام دىنىنشە امال قىلۋعا بورىشتىمىز. يسلام دىنىنشە امال قىلۋ ءۇشىن ءبىز "قۇران" وقۋعا، ۇيرەنۋگە مىندەتتىمىز. سونىڭ ءۇشىن ءبىز وزىمىزگە ارناپ ەملە تۇزگەندە، سول يسلام ءدىنىن ۇيرەنۋدەن الىستارلىق ەملە قولدانباۋمىز كەرەك. بالالارىمىز ءدىني رۋحتا تاربيە السىن. جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ بىردەي بالالارىن زور مەدرەسەلەرگە جىبەرىپ، يسلام عىلىمىن تۇگەل وقىتۋعا پاراساتتى بولا قويمايدى; ءبىر قاتارلارى بالالارىن تەزىرەك حۇكىمەت مەكتەبىنە بەرەدى; ءبىر قاتارلارى نامازدىعىن تانىپ، جازۋ-سىزۋ بىلەتۇعىن بولعان سوڭ ءۇي شارۋاشىلىعىنا اينالدىرادى; سونىڭ ءۇشىن دە بالالارىمىزدىڭ جاسىنان-اق ءدىن عىلىمىنا ءتۇسىنىپ، قۇران وقۋعا ۇيرەنۋى، اراب حارىپتەرىنە جاتتىعۋلارى ءتيىس. قازاقشا "الىپپە" جازۋشىلار وسى جاعىن وتە ەسكەرۋ كەرەك. وسى كۇنگى قالىپتا حۇكىمەت مەكتەپتەرىندە وقىپ جۇرگەن قازاق شاكىرتتەرىنىڭ كوبى-اق بۇل ايتىلعان قالىپقا كەلىپ جەتپەيدى. ارالارىندا قۇران اياتىنان ەكى جول قوسىپ وقي المايتىندارى دا تولىپ جاتىر، بۇل - ءبىر.

ەكىنشى، ءحارىپ جاڭا "الىپپە" جۇرتتى قوسۋعا دا، ايىرۋعا دا سەبەپكەر بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ تۇتىنعان ءحارپىمىز باسقا تۇركى بالالارىنىڭ حارىپتەرىنەن ۇزاقتاپ ءبولىنىپ كەتپەسكە ءتيىس; اتالارىمىز "ساياق جۇرسەڭ تاياق جەرسىڭ" دەپتى عوي. [...] ءبىز نە دە بولسا بىزدەن كورى مادەنيەت دyنياسىنا بۇرىن اياق باسقان، بىزدەن كورى وياۋىراق دىندەس-قانداسىمىز نوعاي جۇرتىنان الىس جۇرمەلىك. سولارمەنەن ۇرانداسىپ، بىرىمىزگە ءبىرىمىز شىلبىر بەرىسىپ، بىرگە قيمىلدالىق" (م.سەرالين. ايقاپ. №4. 1914.).*

ال ەكىنشى باعىت ەسكى كىتابي ءتىلدىڭ گرامماتيكالىق جۇيەسىنەن (اراب الىپبيىنەن) مۇلدە باس تارتىپ، ورىس جازۋىنا كوشۋ بولاتىن. بۇل جونىندە كەيبىر قازاق وقىعاندارىنىڭ اراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن پىكىرلەردىڭ سىڭايى مىناداي: "ينسپەكتوروم ينورودچەسكيح شكول ورەنبۋرگسكوگو ۋچەنوگو وكرۋگا گ.كاتارينسكيم، پري ۋچاستي ۋچيتەلەي-كيرگيز، سوستاۆلەن ي چاستيۋ يزدان تسەلىي رياد كنيجەك دليا چتەنيا ي ەلەمەنتارنىح ۋچەبنيكوۆ دليا يزۋچەنيا كيرگيزامي رۋسسكوي گراموتى ي رۋسسكوگو يازىكا...

ۆاجنوي وسوبەننوستيۋ ۆسەح ەتيح كنيجەك ياۆلياەتسيا تو، چتو كيرگيزسكي تەكست ناپەچاتان ۆ نيح رۋسسكيمي بۋكۆامي. ەتيم دوستيگاەتسيا تا ۆىگودا، چتو دليا ۋچاششەگوسيا كيرگيزا دو نەۆەروياتنوستي وبلەگچاەتسيا ۆوزموجنوست ناۋچيتسيا چيتات نا رودنوم يازىكە، ەسلي كيرگيزسكيە سلوۆا يزوبراجەنى رۋسسكيمي بۋكۆامي. ەتو پوتومۋ، چتو رۋسسكايا ازبۋكا گورازدو لۋچشە ي توچنەە پەرەداەت زۆۋكي كيرگيزسكوگو يازىكا، چەم ارابسكايا، پري توم ودنا ي تا جە ارابسكايا بۋكۆا يمەەت نەسكولكو ناچەرتاني، چتو پرەدستاۆلياەت گلاۆنوە نەۋدوبستۆو ارابسكوگو الفاۆيتا. پري توم جە، پري نوۆوم سپوسوبە ناچەرتانيا كيرگيزسكوگو تەكستا، پو ودنوي ي توي جە كنيجكە موگۋت س وديناكوۆىم ۋسپەحوم ۋچيتسيا كاك كيرگيز رۋسسكومۋ يازىكۋ، تاك ي رۋسسكي كيرگيزسكومۋ. سچاستليۆايا مىسل - زامەنيت دليا كيرگيز ارابسكي الفاۆيت رۋسسكيم، كاك يزۆەستنو، ۆپەرۆىە پريشلا ۆ 70-گوداح يزۆەستنومۋ التىنسارينۋ، پريمەنيۆشەمۋ ەە نا دەلە، ي س تەح پور سوستاۆلياەت مەچتۋ ۆسەح وبرازوۆاننىح كيرگيز، جەلايۋششيح وبلەگچيت سۆوەمۋ نارودۋ پۋت ك پروسۆەششەنيۋ. تەم بولەە ەتي كنيگي دوستوينى ۆنيمانيا، چتو وني ياۆليايۋتسيا پەرۆوي پوسلە التىنسارينا، پوپىتكوي وسۆوبوديت كيرگيزسكي يازىك وت ارابششينى ي تاتارششينى، كوتورىمي سپلوش ي ريادوم ناپولنەنى

وبىكنوۆەننىە كيرگيزسكيە كنيجكي" (و.الجانوۆ. پولەزنىە كنيگي دليا كيرگيزوۆ).

قازاق ءتىلىن "ارابششينا", "تاتارششينا"-دان "قۇتقارۋ" يدەياسى شىن مانىندە پروف. ن.يلمينسكيدىڭ ميسسيونەرلىك ساياساتىنىڭ "جەمىسى" بولاتىن. ن.يلمينسكي قازاقتاردى اشىقتان-اشىق يسلام مادەنيەتىنە قارسى قويۋ ارەكەتىنەن ناتيجە شىقپاسىن جاقسى ءبىلدى. قازاق قوعامىنداعى يسلام مادەنيەتىنىڭ ءتۇپ تىرەگى جازۋدا ەكەنىن، بۇراتانا حالىقتاردى ءداستۇرلى دىنىنەن ايىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ولاردىڭ ءالىپبيىن، جازۋ-سىزۋىن الاستاۋ ەكەنىن جاقسى ءتۇسىندى. قازاق قوعامىنداعى اراب جازۋلى رۋحاني دۇنيەنىڭ ءبارىن "تاتارشا", ء"تىلى شۇبارلانعان", "تازا ەمەس", اراب-پارسى سوزدەرىمەن شۇبارلاعان دەپ قازاقتىڭ ەسكى جازبا ءتىلى (كىتابي ءتىلى) دەپ اتالاتىن رۋحاني-مادەني فەنومەندى حالىق تىلىنە قارسى قويدى. ءبىرىن داتتاپ، ەكىنشىسىن ماقتادى.

"الفاۆيت سلۋجيت وبىكنوۆەننو پريزناكوم ي پامياتنيكوم سووتنوشەني رەليگيوزنىح. تا پوچتي يستوريچەسكايا اكسيوما، چتو كوگدا ودين نارود پرينيمال وت درۋگوگو نارودا ۆەرۋ، تو ۆمەستە س ۆەروي پرينيمال وت نەگو ي الفاۆيت.

...ەسلي بى كاكيم-نيبۋد چۋدوم ۆسە پودۆلاستنىە روسسي پلەمەنا، يسپوۆەدۋيۋششيە ماگومەتانستۆو، ۆدرۋگ پرينيالي پراۆوسلاۆنۋيۋ ۆەرۋ، تو ي رۋسسكي الفاۆيت ۆوشەل بى ك نيم بەز ۆسياكوگو زاترۋدنەنيا. نو پوكا وني وستايۋتسيا ۆ ماگومەتانسكوي ۆەرە، دو تەح پور رۋسسكوي ازبۋكە بۋدەت كراينە ترۋدنو بوروتسيا س الفاۆيتوم ارابسكيم. ەسلي، ۆ ۆيدۋ تەح يلي درۋگيح سووبراجەني نەوبحوديمو ۆۆەستي ۆ يازىكي ماگومەتانسكيح پلەمەن رۋسسكۋيۋ ازبۋكۋ، تو نۋجنو نايتي يلي سوزدات كاكۋيۋ-نيبۋد وپورۋ دليا نەە ۆ سيمپاتي ماگومەتان. زا نەدوستاتكوم رەليگيوزنوگو سوچۋۆستۆيا، موجنو وپەرەتسيا، ناپريمەر، نا يدەيۋ زۆۋكوۆوگو پرەيمۋششەستۆا. ارابسكي الفاۆيت وچەن نەۋدوبەن دليا يازىكوۆ تاتارسكيح، بەدەن زناكامي دليا گلاسنىح زۆۋكوۆ، كوتورىمي ناپروتيۆ يازىكي تاتارسكوي گرۋپپى بوگاتى" .

وسىلايشا ن.يلمينسكي اراب ءالىپبيى تۇركى تىلدەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسىن، اسىرەسە داۋىستىلارىن بەرە المايدى دەپ، قازاق وقىعاندارىن يلاندىرۋعا تىرىسادى. قازاقتىڭ ەسكى كىتابي ءتىلىنىڭ قۇرىلىم جۇيەسىندە كەزدەسەتىن ا) ارحايكالىق بەلگىلەردى، ءا) قارلۇق، ب) وعىز-قىپشاق، ۆ) قىپشاق ەلەمەنتتەرىن، گ) ورفوگرافيالىق شارتتىلىقتاردىڭ ءبارىن "تاتاردىكى", "قازاقتىكى" ەمەس دەپ ۋاعىزدايدى. سول ۋاعىزعا ەرگەن كەيبىر قازاق وقىعاندارى قازاقتىڭ ەسكى جازبا ءتىلىن "تاتارششينا", "ارابششينا" دەپ جاعىمسىز رەڭمەن اتادى.

ن.يلمينسكي العاش رەت قازاق ءتىلى ماتەريالدارىن ورىس جازۋىنا ءتۇسىرىپ، ورىس الىپبيىمەن بەرۋدىڭ ۇلگىسىن جاسادى. ونداعى كوزدەگەن ماقساتى ورىس ءالىپبيىن قازاق وقىعاندارىنىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ، ءسويتىپ، اراب ءالىپبيىن "جارامسىز" ەتىپ، قازاق قوعامىن يسلام مادەنيەتى مەن رۋحاني دۇنيەلەرىن شەتتەتۋ ەدى. ونى ن.يلمينسكيدىڭ مىنا سوزىنەن ايقىن اڭعارۋعا بولادى: "تاك ي ۋ ناس ۆ روسسي ەدينستۆو الفاۆيتا، داجە ساموە توچنوە، نە پريۆەدەت ك ۆنۋترەننەمۋ ەدينەنيۋ ينورودتسەۆ س رۋسسكيمي، پوكا پەرۆىە نە وبەدينياتسيا س نامي ۆ ۆەرە پراۆوسلاۆنوي. يا داجە پولاگايۋ، چتو ينوۆەرنىە ينورودتسى، يمەيۋششيە سۆويۋ رەليگيوزنۋيۋ پيسمەننوست، كاك، ناپريمەر، تاتارى-

ماگومەتانە، يلي لامايتسى-بۋرياتى، نە پريمۋت رۋسسكوگو الفاۆيتا ني تسەليكوم، ني س كاكيمي ۋگودنو پريسپوسوبلەنيامي ي پريباۆكامي. ۆسە ناشي ينورودتسى، كاك ي رۋسسكي سەلسكي نارود، ناحودياتسيا ۆ پەريودە رەليگيوزنوگو ميروسوزەرتسانيا ي رۋكوۆودستۆۋيۋتسيا رەليگيوزنىمي موتيۆامي".

ن.ي.يلمينسكيدىڭ قازاق ءتىلى دىبىستارىن ورىس الىپبيىندەگى ارىپتەرمەن تاڭبالاۋى ونشا ءساتتى بولا قويعان جوق. اراب الىپبيىندەگى ارىپتەر داۋىستىلاردى تاڭبالاۋعا كەدەي بولسا، ورىس ءالىپبيى داۋىسسىزداردى تاڭبالاۋعا جەتكىلىكسىز بولىپ شىقتى. ن.ي.يلمينسكيدەن كەيىن دە قازاق ماتىندەرىن ورىس الىپبيىمەن بەرۋدىڭ ۆ.ۆ.رادلوۆ، ى.التىنسارين، ۆ.كاتارينسكي ت.ب. جاساعان ۇلگىلەرى بولدى. بىراق سول ۇلگىلەردىڭ بارىنە ورتاق كەمشىلىك - قازاق ءتىلى فونولوگيالىق جۇيەسىنىڭ جىعا تانىلماۋىمەن بايلانىستى ەدى.

مىنە، وسى قىسقاشا بايانداۋدان حالىق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىن بەلگىلەيتىن جاڭا تيپتەگى ءالىپبي تۇزۋدە، جازۋ ۇلگىسىن جاساۋدا ەداۋىر قايشىلىقتار مەن قيىندىقتاردىڭ ءدىني، ازاماتتىق، ءداستۇرلى مادەنيەت پەن اعارتۋشىلىقتاعى جاڭا باعىت ت.ب. ءتارىزدى اسا كۇشتى الەۋمەتتىك فاكتورلارمەن بايلانىستى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.

سونىمەن، قازاق جازۋىنا رەفورما جاساۋشىلاردىڭ الدىندا نەگىزىنەن مىناداي باستى مىندەتتەردى شەشۋ كۇن تارتىبىندە تۇردى: قازاق جازۋ-سىزۋى قاي ءتىلدىڭ گرافيكالىق تۇرپاتىندا بولۋى كەرەك؟

گرافيكالىق جۇيەنىڭ مازمۇن مەجەسى بايىرعى تۇركى جازبا تىلىنە ءتان ارحايكالىق ەلەمەنتتەردى، قارلۇق، وعىز-قىپشاق (قىپشاق-وعىز), تازا قىپشاقتىق، قازاقتىق بەلگىلەردەن تۇراتىن قۇرىلىمدىق جۇيەنى بەلگىلەۋى كەرەك پە، الدە بىرىڭعاي تازا حالىقتىق ءتىلدىڭ (سويلەۋ ءتىلىن) جۇيەسىن تىرەك ەتۋگە ءتيىس پە؟ جازۋ جۇيەسى جالپى حالىقتىق ءتىلدىڭ قۇرىلىمىن ارقاۋ ەتسە، قاي الىپبيگە (اراب الىپبيىنە، الدە ورىس الىپبيىنە) نەگىزدەلۋگە ءتيىس؟ تىلدەگى فونەمالاردىڭ ينۆەنتارى دۇرىس انىقتالا ما؟

A.بايتۇرسىنۇلى جازۋ-سىزۋدىڭ ارقاۋى حالىقتىق ءتىل بولۋى كەرەك دەگەن تۇجىرىمدى ۇستانىپ، جازۋدى از عانا وقىعانداردىڭ ەمەس، كوپشىلىكتىڭ ءبىلىم، تاربيە قۇرالىنا اينالدىرۋ، ياعني جازۋ-سىزۋدى دەموكراتيالاندىرۋ قاعيداسىن دايەكتى تۇردە جۇزەگە اسىردى.

سولاي ەتكەندە عانا جازۋ-سىزۋ ات توبەلىندەي از عانا ەليتالىق توپتىڭ عانا ەمەس، كۇللى حالىقتىڭ يگىلىگىنە اينالۋعا ءتيىس بولدى. وسىمەن بايلانىستى اعارتۋشىلاردىڭ الدىندا ەكى تاڭداۋ تۇردى. ءبىرىنشىسى – وقۋ-اعارتۋ، ساۋاتتاندىرۋ ءىسىنىڭ بۇقارالىق سيپات الۋى ءۇشىن اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن بۇرىنعى ءالىپبيدى نەگىزگە الىپ، ەسكى جازبا ءتىلدىڭ گرافيكا ەملە ءداستۇرىن ساقتاي وتىرىپ، قولدانىستاعى جازۋ داستۇرىنەن قول ۇزبەي، تەك ازدى-كوپتى وڭتايلاندىرۋ بولدى.

ەكىنشىسى – ەسكى جازبا ءتىلدىڭ گرافيكالىق جۇيەسىنەن مۇلدە باس تارتىپ، قارا حالىقتىڭ اۋىزشا تىلىنە نەگىزدەلگەن ءالىپبي جۇيەسىن جاساۋ ەدى. ا.بايتۇرسىنۇلى ەكىنشى جولدى تاڭدادى. مۇنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بولدى: بىرىنشىدەن، كۇندەلىكتى ومىردە قولدانىلىپ جۇرگەن ءتىلدىڭ دىبىس جۇيەسىن ارقاۋ ەتكەن جازۋ-سىزۋدى حالىق تەز يگەرەتىنىن، ەكىنشىدەن، ر.سىزدىقتىڭ ايتۋىنشا، حV – ءحVىى ع.ع. قازاق حالقىنىڭ مادەني ومىرىندە […] قازاق حالقىن قۇراعان رۋ-تايپالاردىڭ ارىدەن كەلە جاتقان پوەزيا ءتىلىنىڭ نەگىزىندە اۋىزشا

دامىعان ادەبي ءتىل قىزمەت ەتتى. وسى اتالعان اۋىزشا ءتىلدىڭ ۇلگىلەرى بولىپ سانالاتىن شەشەندىك سوزدەر، ەتيكالىق تۋىندىلار، اقىن-جىراۋلاردىڭ اسا مول كوركەم دۇنيەلەرى، ماقال-ماتەلدەر، تۇرمىس-سالت جىرلارى ت.ب. تۇرىندە جازبا ءتىلدىڭ نورمالارىنا تىرەك بولاتىنىنا، سونداي-اق احاڭ قازاق ءتىلىنىڭ بىرەگەي، ءبىرتۇتاس ءتىل ەكەنىنە جەتە ءمان بەرىپ، تەرەڭنەن ءتۇسىندى. بۇل فاكتور جازۋدى حالىق تىلىنە نەگىزدەۋدىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتتى. ال وزبەك، ۇيعىر، تاتار تىلدەرىندە قازاقتارعا قاراعاندا ديالەكتىلىك قۇبىلىس باسىم بولدى.

حالىق اراسىنا اسا كەڭ تاراعان ەستەتيكالىق-تاربيەلىك، تانىمدىق ءمانى، كورىكتەۋىش قۇرالدارى، ازاماتتىق-قوعامدىق ءۇنى ايرىقشا اۋىزشا ادەبيەت ۇلگىلەرى بار ەكەنىن، ونىڭ قالىپتاسقان تىلدىك، ستيلدىك نورمالارى جاڭا ساپاداعى جازۋ-سىزۋ تyزۋگە مىقتى تىرەك بولاتىن الەۋمەتتىك-تىلدىك فاكتور ەكەنىن ا.بايتۇرسىنۇلى تەرەڭ ءتۇسىندى.

جالپى ءتىل بىلىمىندە تۇڭعىش فونولوگتار دەپ ادەتتە ءالىپبي تۇزۋشىلەردى ايتادى (ولاردىڭ فونولوگيالىق زەرتتەۋ جازۋى شارت ەمەس). ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستارى جونىندەگى فونولوگيالىق كوزقاراسى الدىمەن ءوزى تۇزگەن الىپبيدەن كورىنەدى "قازاق تىلىندە 24 ءتۇرلى دىبىس بار. ونىڭ بەسەۋى داۋىستى، ون جەتىسى داۋىسسىز. داۋىستى دىبىستار: .... /ا/, .../و/, .../ۇ/, ...ى//, .../ە/. داۋىسسىز دىبىستار مىناۋ: .../ب/, .../پ/, .../ت/, .../ج/, .../ش/, .../د/, .../ر/, .../ز/, .../س/, .../ع/, .../ق/, .../ك/, .../گ/, .../ڭ/, .../ل/, .../م/, .../ن/. جارتى داۋىستى دىبىستار: شولاق .../ۋ/, ءھام شولاق .../ي/".

قىسقاسى، ا.بايتۇرسىنۇلى "بەس داۋىستى" جۇيەمەن ءالىپبي تۇزە كەلىپ، ولاردىڭ ارقايسىسىن ءبىر-ءبىر ارىپپەن بەلگىلەيدى. سويتە وتىرىپ، الگى ارىپتەر ارقىلى جازۋدا ءار فونەمانىڭ ەكى ءتۇرلى اۋەزىن (جۋان، جىڭىشكەلىگىن) سول فونەمانىڭ تاڭباسىنا سىيعىزىپ بەرەدى. ءسويتىپ، ينۆاريانتتاردىڭ ۆاريانتتارى ءۇشىن باس-باسىنا ءارىپ الماي-اق، دايەكشى ارقىلى جۋان نەمەسە جىڭىشكە (دايەكشى بولماۋى - جۋان وقۋدى، دايەكشى بولۋى - جىڭىشكە وقۋدى) اۋەزدە وقىلاتىنداي جازۋ جۇيەسىن جاسايدى. ا.بايتۇرسىنۇلى ءالىپبي جۇيەسىنىڭ، تۇپتەپ كەلگەندە، قازىرگىدەن وزگەشەلىگى ارىپتەردىڭ فونەمالىق ءماندى بەرە وتىرىپ، دىبىستىق ءماندى دە، ءسوز اۋەزىندە (جۋان-جىڭىشكە اۋەزىن) ءبىلدىرىپ، بىتە قايناسىپ تۇرعان ىشكى قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگىندە. "بىتە قايناسقان" بۇل ەرەكشەلىك قازاق ءتىلىنىڭ سينگارمونيزم جۇيەسىمەن ەرەكشە ۇيلەسىم تابادى: ء"تاندى جان قانداي بيلەسە، داۋىستى دىبىستار باسقا دىبىستاردى سولاي بيلەيدى; ياعني داۋىستى دىبىستار جۋان ايتىلسا، داۋىسسىز يا جارتى داۋىستى دىبىستار دا جۋان ايتىلادى. داۋىستى دىبىستار جىڭىشكە ايتىلسا، باسقا دىبىستار دا جىڭىشكە ايتىلادى. بۇلاي بولعاندا داۋىستى دىبىستاردىڭ جۋان-جىڭىشكە ايتىلماعىن بەلگىلەپ ايىرساق، باسقا دىبىستاردىڭ دا جۋان-جىڭىشكە ايتىلاتىندىعى دا ايىرىلعانى" /ا.بايتۇرسىنوۆ، ءتىل تاعىلىمى، 325-ب./.

ا.بايتۇرسىنۇلى تۇزگەن الىپبيدەگى جۇيەنى قاتاڭ ۇستانا وتىرىپ، تەك بىرەر داۋىسسىزدى ىقشامداپ الاتىن بولساق /ق، ك، ع، گ-لەردىڭ ارنىنا ك، گ-ءنى عانا الىپ/, بۇل الىپبيدەگى فونەمالار مەن ارىپتەردىڭ ساندىق قاتىناسى 26 /فونەما/: 22 ء/ارىپ/ بولىپ شىعادى. مۇنداي قاتىناس، "الىپبيدەگى ءارىپتىڭ سانى فونەمانىڭ سانىنا از-كەم تومەن بولۋعا ءتيىس" دەگەن جازۋ تەورياسىنىڭ جالپى شارتىمەن ۇيلەسىپ جاتادى.

ا.بايتۇرسىنۇلى تەك ءالىپبي ءتۇزىپ قويعان جوق، فونولوگيا تەورياسىنداعى ايىرىم بەلگى ءادىسىن قولدانۋ ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسى مەن ءتۇزىلىمىن 9 داۋىستى، 19 داۋىسسىز دەپ تۇڭعىش رەت ءدال انىقتادى. داۋىستىلار مەن داۋىسسىزدارعا بەرگەن سيپاتتاماسىنا قاراعاندا ا.بايتۇرسىنۇلى داۋىستىلاردى فۋنكتسيونالدىق باسىڭقى جۇيە، ال داۋىسسىزداردى فۋنكتسيونالدىق باعىنىڭقى جۇيە دەپ تانيدى. مۇنداي لينگۆيستيكالىق تانىمنىڭ ءمانى ايرىقشا. ادەتتە باسىڭقى جۇيەنىڭ (داۋىستىلاردىڭ) باعىنىڭقى جۇيەگە اسەرى، ىقپالى كۇشتى بولادى. سونىڭ سالدارىنان باعىنىڭقى جۇيەنىڭ (داۋىسسىزدار) جۇكتەمەسى دە كوبەيە تۇسەدى. ماسەلەن داۋىستىلارعا قاراعاندا داۋىسسىزداردىڭ رەڭكتەرى (اللوفوندارى) الدەقايدا كوپ بولىپ، باسىڭقى جۇيەنىڭ ىڭعايىنا قاراي جۋان، جىڭىشكە، ەرىندىك، ەزۋلىك بولىپ تۇرلەنىپ وتىرادى. ءسويتىپ، جۋان نەمەسە جىڭىشكەلىك بەلگى بۇكىل ءسوز بويى تۇتاسا ايتىلىپ، سەگمەنتتىك بولشەكتىك بىرلىكتەرگە بولىنبەيدى، ياعني سۋپەرسەگمەنتتىك (اۋەن-اۋەز) بىرلىككە اينالادى. «بايتۇرسىن الىپبيىندەگى» (جالپى ءتىل بىلىمىندەگى اتاۋى، ءسامويلوۆيچتىڭ تەرمينى) دايەكشى سۋپەرسەگمەنتتىك بىرلىكتى كورسەتسە، جەكە ارىپتەر سەگمەنتتىك بىرلىكتەردى كورسەتەدى. بايتۇرسىن جازۋىنىڭ گرافەمالىق جۇيەسى تۇرپات مەجەسى تۇرعىسىنان سەگمەنتتىك ءارى سۋپەرسەگمەنتتىك بىرلىكتەردى (جۋان، جىڭىشكەلىكتى) بەلگىلەدى. سوندىقتان دا بۇل جازۋ جۇيەسى قازاق تىلىندەگى سينگارمونيزم تابيعاتىمەن بارىنشا ۇيلەسىمدى بولدى. بايتۇرسىن جازۋ جۇيەسىنىڭ بۇرىنعى اراب ءالىپبيى نەگىزىندەگى ەسكى قازاق جازۋ جۇيەسىنەن، ورىس الىپبيىنە نەگىزدەلگەن جازۋ جۇيەسىنەن ءپرينتسيپتى ايىرماسى وسىندا ەدى. ا.بايتۇرسىنۇلىنا دەيىن اراب الىپبيىنە نەگىزدەلگەن قازاق جازۋىنىڭ تۇرپات مەجەسى جۋان نەمەسە جىڭىشكەلىك بەلگىلەردى سەگمەنتتىك بىرلىك تۇرىندە، داۋىسسىزداردىڭ ىرقىنا باعىندىرىپ بەينەلەدى، ياعني داۋىستىلاردىڭ جۋان، جىڭىشكەلىگى داۋىسسىزداردىڭ جۋان نەمەسە جىڭىشكەلىك تاڭباسىنا قاراي وقىلادى. ال بۇل اتالمىش جازۋدىڭ مازمۇن مەجەسى ورتاعاسىرلىق جازبا تىلگە ءتان ارحايكالىق بەلگىلەردى، وعىز قىپشاقتىق، قازاقتىق ەلەمەنتتەردى تاڭبالادى. ورىس الىپبيىنە نەگىزدەلگەن جازۋ بولسا، بىرىنشىدەن، ءسوزدىڭ جۋان نەمەسە جىڭىشكەلىگىنە ءتان سۋپەرسەگمەنتتىك بەلگىلەردى سەگمەنتتىك بىرلىك تۇرىندە "بولشەكتەپ" بەردى، ەكىنشىدەن، داۋىسسىزدار جۇيەسىنىڭ داۋىستىلار جۇيەسىنە باعىنىڭقىلىق قاتىناسى ەسكەرىلمەدى. ورىس الىپبيىنە نەگىزدەلگەن جازۋدىڭ مازمۇن مەجەسى حالىق ءتىلىنىڭ ماعىنالىق بىرلىكتەرىن، تۇرپaت مەجەسى حالىقتىق ءتىلدىڭ دىبىستىق جۇيەسىن بەلگىلەۋگە باعىتتالدى.

ا.بايتۇرسىنۇلى تۇزگەن ءالىپبيدى سول كەزەڭدەگى فونولوگيالىق مەكتەپتىڭ اعا بۋىن وكىلدەرى، الەمدىك لينگۆيستيكانىڭ كوشباسشىلارى بولعان ە.د. پوليۆانوۆ* ، ن.ف.ياكوۆلەۆ* ءتارىزدى كورنەكتى فونولوگتار اسا جوعارى باعالادى. تyركىتانۋشى ك.ك. يۋداحين مەن ا.م. سۋحوتين* لاتىن جازۋىنا كوشكەنشە قىرعىز حالقىنىڭ بايتۇرسىن ءالىپبيىن سول كۇيىندە قولدانعانىن اتاپ ايتادى. مۇنىڭ ءوزى بايتۇرسىن ءالىپبيىنىڭ ۇلتارالىق مارتەبەسىن كورسەتەدى.

سونداي-اق ا.بايتۇرسىنۇلى تۇزگەن ءالىپبي جازۋ تاجىريبەسىندە جۇرتشىلىقتى ساۋاتتاندىرۋ ىسىندە وتە وڭتايلى بولعانىن م.دۋلاتۇلىنىڭ مىنا پىكىرىنەن ايقىن اڭعارۋعا بولادى: "قازاق ءتىلىن قولىنا قالام ۇستاعاننان بەرى شىلعي قازاقشا جازا باستاعان بايتۇرسىنوۆ قازاق ەملەسى[ن]

شىعاردى، وقۋ قۇرالدارى[ن] جازدى. وسى ەكى جىلدىڭ ىشىندە "قازاق" گازەتاسىنىڭ ءتىل، ەملە تۋرالى قىلعان قىزمەتى كوزگە كورىنەرلىك بولدى. ەكى جىلدىڭ ىشىندە ورتا ەسەپپەن 250 مىڭ دانا "قازاق" ءنومىرى تارادى، جاڭا سويلەممەن 15-تەي كىتاپ شىقتى، بۇلار 45 مىڭ داناداي بار. وسىنىڭ ءبارى قازاق اراسىنا تاراپ جاتىر. بۇل ەملەنى توسىرقاپ تۇسىنبەيمىز، وقي المادىق دەگەن ەشكىمدى ەستىگەنىمىز جوق. "قازاق" ەملەسىن مۇسىلمان مەدرەسەلەرىندە، ورىس شكولدارىنداعى شاكىرتتەر، ۋچيتەلدەر، مۇعالىمدەر جابىلا قابىل ەتكەندىگى بىلتىرعى "قازاق" نومىرلەرىنىڭ كوبىنەن كورىنەدى. بۇل ەكى جىلدىق قانا قىزمەت، ينشالا، مۇنان كەيىن ارتپاسا، كەمىمەس دەگەن ءۇمىت زور".

ا.بايتۇرسىنۇلى بۇرىن تەك ءبىر عانا فورمادا، ياعني اۋىزشا تۇردە قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان اۋىزشا ادەبي ءتىلدىڭ گرافيكالىق، ورفوگرافيالىق جۇيەسىن جاساپ، ونىڭ جازباشا تۇردە قىزمەت ەتۋىنىڭ نەگىزىن قالادى. تاڭبا تەورياسى تۇرعىسىنان العاندا ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ جاساعان اراب ءالىپبيى نەگىزىندەگى جازۋ جۇيەسى تۇرپات مەجەسى تۇرعىسىنان (ۆ پلانە ۆىراجەنيا) جالپىحالىقتىق ءتىلدىڭ ءبىر فورماسى بولىپ تابىلاتىن اۋىزشا ادەبي ءتىلدىڭ دىبىس بىرلىكتەرىن، ال مازمۇن مەجەسى تۇرعىسىنان (ۆ پلانە سودەرجانيا) اتالمىش ءتىلدىڭ ماعىنالىق بىرلىكتەرىن بەلگىلەدى. قازاق ءتىل ءبىلىمى تاريحىندا ا.بايتۇرcىنۇلى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق سەگمەنتتىك بىرلىكتەرى ءتۇزىلىمىن دالمە-ءدال انىقتاۋى ارقىلى ۇلتتىق جازۋدىڭ تۇڭعىش فونەموگرافيالىق جۇيەسىن جاسادى.

ءحىح عاسىردىڭ اياعى، حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق جازۋ-سىزۋى دەموكراتيالىق باعىتقا (حالىق تىلىنە) بەت تۇزەدى; فونەتيكالىق جازۋدان فونەموگرافيالىق جازۋعا قادام باستى; ۇلتتىق جازۋدىڭ نەگىزى قالاندى. قازاق جازۋىنىڭ ونتوگەنەزدىك دامۋىنداعى بۇل ەرەكشە كەزەڭدە احمەت بايتۇرسىنۇلى اقىل-پاراساتى، قاجىر-قايراتى لينگۆيستيكالىق وي تەرەڭدىگى جاعىنان ءداۋىردىڭ دارا تۇرعان ءبىرتۋار ۇلى تۇلعاسى بولدى.

الايدا قازىرگى قولدانىلىپ جۇرگەن ورىس گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جازۋدى، مەنىڭ ويىمشا، ۇلتتىق سيپاتتاعى جازۋ دەپ تانۋعا بولمايدى، ويتكەنى، بىرىنشىدەن، ءالىپبي قۇرامىندا قازاقتىڭ دىبىس جۇيەسىن بەينەلەمەيتىن ارىپتەر بار. ەكىنشىدەن، قازاقتىڭ ءتول سوزدەرى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ەرەجەسىمەن، ال تولىپ جاتقان كىرمە سوزدەر (ەكونوميكا، مەديتسينا، تسەح، فۋتبول ت.ب.) ورىس ورفوگرافياسىنىڭ ەرەجەسىمەن جازىلىپ ءجۇر. بۇل – كەڭەستىك كەزەڭدە ورتالىقتىڭ نۇسقاۋىمەن جاسالعان، توتاليتارلىق رەجىمنىڭ «قۇندىلىقتارى». مۇنداي قوس ءتىلدى ورفوگرافيانى ۇستانعان جازۋ-سىزۋدى ۇلتتىق سيپاتتاعى رۋحاني دۇنيەمىز دەپ تانۋ ەكىتالاي. سوندىقتان دا احمەت بايتۇرسىنۇلىنان تاعىلىم الا وتىرىپ، قازاق جازۋىن تۇبەگەيلى رەفورمالاۋ ارقىلى وعان ۇلتتىق سيپات بەرۋ كەزەك كۇتتىرمەس وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.

نۇرگەلدى ءۋاليۇلى

ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى
ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz