وسىدان 20 جىل بۇرىن شەتتەگى قازاقتاردىڭ اتاجۇرتىنا ورالۋىنداعى العاشقى كوشتى باستاعان موڭعولياداعى قازاق اعايىندار بولدى. كوش قالاي باستالدى؟

ءبىر كەزدەرى بۇكىل الەمدى ءوزىنىڭ جويقىن قارۋلارى ارقىلى دىرىلدەتكەن كەڭەس وداعى دەگەن الىپ يمپەريانىڭ قابىرعاسى سوگىلىپ، ونىڭ قۇرامىندا بولعان حالىقتار ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاريالاپ جاتقان 1991- جىل. شەتەلدەگى قازاقتار، بىزدەر، قازاق ەلى ءوز تاۋەلسىزدىگىن قاشان جاريالار ەكەن دەپ سونى اسىعا كۇتىپ جۇرگەن كەزىمىز. ويتكەنى ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن بارىنەن بۇرىن جاريالاعان بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىن ايتپاعاننىڭ وزىندە كەڭەس قازانىندا بىرگە قايناپ، بىرگە پىسكەن، تاريحى مەن ءتىلى ۇقساس قىرعىز بەن وزبەكتەر دە تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالاپ قويعان كەز.

ال موڭعوليا ەلى دە وسى كەزدە الاساپىران ءبىر ساياسي ءومىر كەشىپ جاتتى. كۇنى كەشەگە دەيىن توماعا تۇيىق، تەك ماسكەۋدىڭ امىرىمەن باس شۇلعىپ، سونىڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ كەلگەن موڭعولداردىڭ دا رۋحتارى كەنەت ويانىپ، وزدەرىن ماسكەۋدەن شىنايى تاۋەلسىز ەل بولۋدى كوكسەپ سونى تالاپ ەتە باستاعان شاق. وسىعان دەيىن ەڭ جاقسى، ەڭ قامقور اعا بولىپ كەلگەن «سوۆەت ماماندارى» كەرەكسىز بولىپ ەلدەن كەتە باستادى. شىڭعىس حاننىڭ رۋحى موڭعولداردى رۋحتاندىرا باستاعان وسى كەزدە سونداعى قازاقتار ءبىز ءبىر نارسەنى تۇسىندىك، ەگەر سەن  قازاق بولىپ تۋعان ەكەنسىڭ ەندەشە سەنىڭ وتانىڭ، سەنىڭ ەلىڭ، جەرىڭ ول تەك قازاق ەلى دەگەن-ءدى.

وسىدان 20 جىل بۇرىن شەتتەگى قازاقتاردىڭ اتاجۇرتىنا ورالۋىنداعى العاشقى كوشتى باستاعان موڭعولياداعى قازاق اعايىندار بولدى. كوش قالاي باستالدى؟

ءبىر كەزدەرى بۇكىل الەمدى ءوزىنىڭ جويقىن قارۋلارى ارقىلى دىرىلدەتكەن كەڭەس وداعى دەگەن الىپ يمپەريانىڭ قابىرعاسى سوگىلىپ، ونىڭ قۇرامىندا بولعان حالىقتار ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاريالاپ جاتقان 1991- جىل. شەتەلدەگى قازاقتار، بىزدەر، قازاق ەلى ءوز تاۋەلسىزدىگىن قاشان جاريالار ەكەن دەپ سونى اسىعا كۇتىپ جۇرگەن كەزىمىز. ويتكەنى ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن بارىنەن بۇرىن جاريالاعان بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىن ايتپاعاننىڭ وزىندە كەڭەس قازانىندا بىرگە قايناپ، بىرگە پىسكەن، تاريحى مەن ءتىلى ۇقساس قىرعىز بەن وزبەكتەر دە تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالاپ قويعان كەز.

ال موڭعوليا ەلى دە وسى كەزدە الاساپىران ءبىر ساياسي ءومىر كەشىپ جاتتى. كۇنى كەشەگە دەيىن توماعا تۇيىق، تەك ماسكەۋدىڭ امىرىمەن باس شۇلعىپ، سونىڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ كەلگەن موڭعولداردىڭ دا رۋحتارى كەنەت ويانىپ، وزدەرىن ماسكەۋدەن شىنايى تاۋەلسىز ەل بولۋدى كوكسەپ سونى تالاپ ەتە باستاعان شاق. وسىعان دەيىن ەڭ جاقسى، ەڭ قامقور اعا بولىپ كەلگەن «سوۆەت ماماندارى» كەرەكسىز بولىپ ەلدەن كەتە باستادى. شىڭعىس حاننىڭ رۋحى موڭعولداردى رۋحتاندىرا باستاعان وسى كەزدە سونداعى قازاقتار ءبىز ءبىر نارسەنى تۇسىندىك، ەگەر سەن  قازاق بولىپ تۋعان ەكەنسىڭ ەندەشە سەنىڭ وتانىڭ، سەنىڭ ەلىڭ، جەرىڭ ول تەك قازاق ەلى دەگەن-ءدى.

سوندىقتان موڭعوليالىق قازاقتاردىڭ العاشقى كوش كەرۋەنى 1991 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاماي تۇرىپ-اق اتاجۇرتقا قاراي باستالىپ تا كەتكەن بولاتىن.

كوشتىڭ باستالۋىنا تۇرتكى بولعان باسقا قانداي سەبەپتەردى اتار ەدىڭىز؟

1991 جىلدىڭ باسىندا قازاق ءباسپاسوزى ارقىلى  «قايت، قازاق، وتانىڭا» دەگەن قازاقتىڭ بەلگىلى اقىن-جازۋشىلارى جانە عالىمدارىنىڭ شەتەلدەگى قانداس باۋىرلارىن شاقىرعان ۇندەرى وعان ىلەسە پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ قازاق ءباسپاسوزى ارقىلى «الىستاعى اعايىنعا اق تىلەك» اتتى ايگىلى حاتى جاريالاندى. بۇل موڭعولياداعى قازاق زيالىلارىنا ۇلكەن وي سالدى. ويتكەنى  موڭعوليادا ساياسي ارپالىستار كۇشەيىپ  جاتقان سول ءبىر شاقتا ەل استاناسى ۇلانباتىرداعى زيالى قازاق قاۋىمى موڭعولياداعى قازاقتار جاعدايىنا جانە بولاشاق ۇرپاق قامىنا اسا الاڭداي باستاعان كەز بولاتىن. سەبەبى قايماعى بۇزىلماعان بايان-ولگەي قازاق ايماعىنان باسقا ىشكى ولكەلەر جانە استانا ۇلانباتىر ونىڭ اينالاسىنداعى ايماق، قالالاردا تۇراتىن قازاقتاردىڭ رۋحاني جاعدايى شىنىمەن قيىنداي باستادى. ولاردىڭ ۇرپاقتارى ءۇشىن انا تىلىنەن ايىرىلۋ، سالت ءداستۇرىن جوعالتۋ، بىرتىندەپ موڭعولدانۋ قاۋىپى كۇشەيە تۇسكەن ەدى. وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزدە  اتاجۇرتتان جەتكەن بۇل ۇندەۋلەر مەن تىلەكتەر موڭعوليا قازاقتارىنا ۇلكەن رۋحاني كۇش-قۋات بەرىپ، اتاجۇرتقا كوشۋ ماقسات مۇراتىنا قاراي جەتەلەدى. العاشىندا «ەڭبەك شارتى» دەگەن اتپەن  1991 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان قازان ايىنا دەيىن 40 مىڭداي قازاق اتاجۇرتقا ورالدى. بۇنداي تاريحي ماڭىزدى، وراسان ۇلكەن شارۋانى ۇيىمداستىرۋ ء بىر-ەكى ادامنىڭ كۇشىمەن، باسقارۋىمەن بىتپەيتىنى كىمگە بولسىن تۇسىنىكتى جايت. موڭعوليادان باستالعان العاشقى كوشتى ۇيىمداستىرۋ، جۇرگىزۋ  جۇمىسىنا سونداعى زيالى قاۋىم وكىلدەرى بارلىعى شاما-شارىقتارىنشا  قولداۋ كورسەتتى، ۇلكەن جانقيارلىق ىستەرگە باردى. بۇل ورايدا شەتەلدەگى قازاقتارمەن بايلانىس جاسايتىن «وتان» قوعامىنىڭ شاقىرۋىمەن قازاقستانعا  بارىپ، سونداعى شاڭگەرەي جانىبەكوۆ باستاعان اعالاردىڭ كومەگىمەن قازاقستانعا موڭعوليادان جۇمىسسىز قازاقتاردى اكەلۋ ماسەلەسىن جەرگىلىكتى اكىم، باسشىلارمەن سويلەسىپ، رەتتەۋدە ساعات زاحانقىزى، اياتحان تۇرىسبەكۇلى سەكىلدى ازاماتتار كوپ جۇمىس اتقاردى.

اتاجۇرتقا قاراي كوشۋ ماسەلەسىندە قازاق اعايىندار ءبىر اۋىزدىلىق تانىتتى ما، الدە كەرى تارتقاندار دا بولدى ما؟

بۇنداي ۇلكەن ىستەردە قازاكەم قاشاندا ەكىگە جارىلىپ، ءبىر-بىرىمەن كەلىسە الماي، ايتىسىپ جۇرەتىنى ەجەلدەن كەلە جاتقان داعدى عوي. ويتكەنى ول كەزدە «قازاقستانعا قاراي قازاقتاردىڭ ءبىرى قالماي كوشەدى ەكەن» دەگەن كوش داقپىرتى بۇكىل موڭعوليانى كەزە باستاعان ەدى. سوندىقتان شىعار قازاق اعايىنداردىڭ ءبىر توبى «قازاقستانعا قاراي كوشكەن دۇرىس، ۇرپاق قامىن ويلايىق» دەسە، قالعاندارى «ارتىن بايقايىق، قازاقستان ءالى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان جوق، بۇنىڭ ارتى قالاي بولادى، سونى كۇتۋ كەرەك. وكپەلەرى ورىككەن، جەڭىل ويلايتىندار كوشە بەرسىن» دەگەن ۇستانىمدا بولدى. موڭعولدىڭ ۇكىمەتى مەن پارتياسىنا ەڭبەگى سىڭگەن، قازاقتان شىققان كەيبىر ەل اعالارى «ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق، موڭعولداردى وكپەلەتىپ المايىق» دەپ قازاقتاردى سابىرلىققا شاقىردى. اتاجۇرتقا اسىققان قازاقتاردى بۇنداي تاك-تاكپەن، اقىل-كەڭەسپەن ۇستاپ-تۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ويتكەنى قازاقستانعا قاراي كوشەمىن دەگەن ءار قازاقتىڭ جۇرەك تاڭداۋى الدەقاشان جاسالىپ قويعاندىقتان، ەشنارسەنى تىڭدايتىن جاعدايدا ەمەس بولاتىن. بۇنى ايتىپ جەتكىزۋ قيىن.

قازاق كوشىنە ونداعى موڭعول اعايىندار قالاي قارادى؟

جاقسى قارادى دەپ ايتۋ قيىن. ءبىر قىزىعى موڭعول حالىق رەۆوليۋتسياشىل پارتياسىنىڭ  رەسمي ءباسپاسوزى «ۇنەن» جانە باسقاداي ۇكىمەت گازەتتەرى دە وسى كوش ماسەلەسىنە ارالاسىپ، قازاقتاردىڭ ءوز اراسىندا بەت جىرتىسقان ماقالالارىن ارا-تۇرا جاريالاي باستادى. بۇل ءبىر جاعىنان ۇلتشىل موڭعولدار ءۇشىن دە قىزىقتى تاقىرىپ بولىپ «ءۇر يت سوق» دەگەندەي قازاق كوشىن ىشتەي قولدايتىن ماعىناداعى ماقالالاردى دا ءىزىن سۋىتپاي بەرە باستادى. كوشەدە كەزىگىپ قالعان تانىس مونعولداردىڭ ءوزى «سەن قازاقستانعا قاشان كوشەيىن دەپ جاتىرسىڭ» دەپ ادەيى سوزگە تارتاتىندى شىعاردى. بىردە ۇلانباتىر قالاسىنىڭ ورتالىق الاڭىندا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە ىستەيتىن ءبىر تانىس ديپلوماتتى كەزىكتىرىپ قالىپ، امان ساۋلىق سۇراسسام ول ماعان كەكەسىندى تۇرمەن «دوسان، سەن قازاقستانعا كوشىپ كەتپەي وسىندا جۇرگەنىڭ قالاي» دەپ تاڭدانعان تۇردە سۇراق قويعانى. 1974-80 جىلدارى پولشادا، ۆارشاۆا ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە سونداعى موڭعول ستۋدەنتتەر «قىتاي» دەپ سىرتىنان اتايتىن الگى تانىس ادام سونداعى موڭعول ەلشىلىگىندە ستۋدەنتتەردى جاۋاپتانعان اتتاشە بولىپ ىستەيتىن. سونداعى ءبىر-ەكى قازاق ستۋدەنت ءبىز ءوزىمىزدى «قازاقپىز، قازاقستان دەگەن ەلدەن كەلدىك» دەپ ايتقانىمىز ءۇشىن ودان ەسكەرتۋ العانىمىز بار. ونىڭ سونى مەڭزەپ تۇرعانىن دەرەۋ ءتۇسىندىم دە، «ءسىزدىڭ اتاجۇرتىڭىزعا (قىتاي ەلىنە) قاشان كوشەرىڭىزدى كۇتىپ ءجۇرمىن، سونسوڭ مەن دە اتاجۇرتىما قاراي كوشۋگە دايىنمىن» دەگەنىمدە الگى مەنى مۇقاتپاق بولعان ديپلومات «كەشىر مەن بايقاماي ايتىپ قالىپپىن» دەپ كەشىرىم سۇراعاندى. بۇل مەنىڭ باسىمنان كەشكەن ءبىر عانا وقيعا. مۇنداي جاعداي ءار زيالى قازاق باسىندا بولعانى شىندىق.

سونداعى قازاق كوشىنىڭ  ىستىق-سۋىعىنا كۇيگەن ادامداردىڭ ءبىرى ءسىزدىڭ زايبىڭىز بوتاگوز دەپ ەستيمىز؟

ول راس. موڭعوليا رەۆوليۋتسياشىل جاستار وداعىنىڭ ورتالىق كوميتەتىندە كوپ جىلدارى جاۋاپتى قىزمەت اتقارعان، حالىقپەن جۇمىس ىستەي الاتىن ۇلكەن تاجىريبەسى بار بوتاگوزدى وسى كوشى-قون جۇمىسىنا «بىرگە ىستەيىك» دەپ ساعات زاحانقىزى مەن اياتحان تۇرىسبەكۇلى ەكەۋى شاقىردى. ول 1991 جىلدىڭ مامىر ايىنان باستاپ موڭعوليا ەڭبەك مينيسترلىگى جانىنداعى شەتەلگە جۇمىس كۇشىن شىعارۋ بيۋروسىنا قاراستى قازاقستانعا جۇمىس كۇشىن شىعارۋ جۇمىسىنا جاۋاپتى ادام بولىپ ىستەدى. كوپ ۇزاماي اۋىرتپاشىلىعى كوپ وسى جۇمىستى بوتاگوزگە تاپسىرىپ، ساعات، اياتحان ەكەۋى قازاقستان جاعىمەن جاڭا كەلىسىم-شارتتار جاسايمىز دەپ الماتىعا كەتتى. بۇرىن مۇنداي كوشى-قون جۇمىسىمەن كىم اينالىسىپتى. باسىندا بوتاگوزدىڭ ءوزى دە سان-سالالى كوش-قون جۇمىسىن قالاي ۇيىمداستىرۋدى بىلە الماي قينالعان كەزدەرى بولدى. كەيىن توسەلىپ الدى. سول كۇندەرى ءبىزدىڭ ۇلانباتىرداعى پاتەرىمىز قازاقستانعا كوشۋشى قازاقتاردىڭ ەكىنشى جاناشىر ورتالىعىنا ياعني «مەككەسىنە» اينالدى. قازاقستانعا كوشەتىن بارلىق قازاقتى تىزىمگە الۋ، ولارعا شەتەلدىك تولقۇجات جاساتۋ،  ۇلانباتىر-يركۋتسك-ءنوۆوسىبىر-الماتى نە پاۆلودار، نە قوستاناي، نە جەزقازعان باعىتىمەن پويىزعا بيلەت الۋ، قازاقتاردىڭ جۇكتەرىنە كەدەندىك تەكسەرۋ جاساتۋ سەكىلدى اۋىرتپالىعى كوپ جۇمىستاردىڭ ءبارى-ءبارى ءبىر بوتاگوزدىڭ مويىنىندا بولدى. اۋىزى مۇرىنىنا سۋ تيمەي جۇگىرۋىنە تۋرا كەلدى. اتاجۇرتقا قاراي ەل كوشىرۋدىڭ وڭاي ءىس ەمەستىگىن جاقسى تۇسىنسەك تە باسقا ىستەر شارا جوق ەدى.

كوشتى ۇيىمداستىرۋ ارينە، وڭاي ءىس ەمەس قوي؟ بۇعان ءسىزدىڭ دە كومەگىڭىز بولدى ما؟

«كەدەي بولساڭ، كوشىپ كور» دەپ قازاق اتامىز ايتقانىنداي كوش تاۋقىمەتىن ەڭ جاقسى تۇسىنگەن ءبىر ادام بولسا ول بوتاگوز ەدى. راسىمەن ول ۇلكەن جانقيارلىق تانىتتى. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ شەتەلگە جۇمىس كۇشىن شىعارۋ بيۋروسىندا باس الماي جۇمىس ىستەگەن ول كەشكىسىن ۇيگە سوڭكە تولى قازاقتاردىڭ  ەسكى تولقۇجاتتارىن كوتەرىپ كەلىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن قازاقستانعا كوشەتىن قازاقتارعا  جاپ-جاڭا تولقۇجاتتاردى جازىپ دايىندايتىن. جۇمىستىڭ كوپتىگى سونداي كەيدە مەنىڭ دە ەرىكسىز ارالاسۋىمە تۋرا كەلەتىن. ەڭ الدىمەن موڭعول قۇجاتتارداعى اتى-جوندەرى تەرىس جازىلعان قازاقتاردىڭ (ونداي قازاق كوپ) اتى-ءجونىن قازاقشا دۇرىستاپ جازۋعا ۇلكەن ءمان بەردىك. ويتكەنى كوشەتىن قازاقتاردىڭ شاماسى 80-90 پايىزىنىڭ اتى-جوندەرى قازاقشا ەمەس موڭعولشا جازىلعان، كەزىندە وعان ەشكىم دە ءمان بەرمەگەن. (مىسالى جاقسىلىق جاگسلاگ بولىپ، مۇرات مۋراتي، قۋانىش حۋۆانيش، سەرىك تسەريگ ت.ب). مۇنىڭ ءبارى بولاشاعىن ويلاعان، ۇرپاق قامىن ويلاعان قازاعىما دەگەن جاقسى كوڭىلدەن ەدى.

قوبدا، دارحان، سەلەنگە، نالايحى، حەنتەي سەكىلدى ايماق، قالالاردا تۇراتىن قازاقتار كوشى قونعا بايلانىستى كەرەك اقپاراتتاردى كەز كەلگەن ۋاقىتتا  ۇيگە تەلەفونداپ   ەش كەدەرگىسىز، بوگەتسىز الا بەرەتىن بولدى. بوتاگوز جۇمىس باستى بولعاندىقتان بۇل تەلەفوندارعا كوبىنەسە مەنىڭ جاۋاپ بەرۋىمە تۋرا كەلدى. وعان دا اقىرىنداپ  ۇيرەندىك. شىنىمدى ايتسام، باسىندا قاتتى شارشاپ جۇردىك.

«ەڭبەك شارتى» دەگەندى سىلتاۋراتقان قازاقتاردىڭ قازاقستانعا قاراي كوشى باستالىپ كەتكەندىكتەن، شۋىلداعان قالىڭ قازاق ارقالاعان جۇكتەرىمەن ۇلانباتىر تەمىر جول ۆوكزالىن نەگىزگى ورىنعا اينالدىردى. كۇن سايىن ۇلانباتىردان يركۋتسكىگە جۇرەتىن كەشكى پويىزعا ورىن تابىلمايتىن بولدى. حالىقارالىق پويىز جۇرەردەن بىرەر ساعات بۇرىن قازاقستانعا كوشەتىن قازاقتاردىڭ سۋ جاڭا شەتەل پاسپورتتارىن جانە پويىزعا وتىراتىن بيلەتتەرىن بوتاگوز اكەلىپ تاراتاتىن. مەن دە ونىڭ وسى جاۋاپكەرشىلىگى اۋىر جۇمىسىنا كومەكتەسەتىنمىن. كوشىپ جاتقان قازاقتاردىڭ جۇكتەرىن ادەيى تونايتىن توناۋشىلار مەن قالتا ۇرىلارى تالاي قازاقتىڭ كوز جاسىنا قالىپ جاتتى. بايقاپ قالعانىمىزدى  تەمىر جول ميليتسياسىنا دەرەۋ حابارلاپ تۇردىق. ءبىر قىزىعى وسى كوشتىڭ بارىسىن كۇن سايىن كەلىپ سىرتتاي باقىلايتىن «ۇكىمەتتىڭ ارنايى ادامدارى» بارلىعىن دا بايقاپ جۇردىك.

موڭعول ۇكىمەتى كوشكە توسقاۋىل قويۋ نەمەسە قولداۋ ماسەلەسىندە قالاي قارادى؟

وسىنداي ءبىر ءدۇبىرلى وقيعا باستالسا دا، موڭعوليا ۇكىمەتى، رەسمي ءباسپاسوز بەتتەرى ءلام-ليم دەپ ەشنارسە ايتپاعان كۇيدە. «ارتىن باعايىق، بۇل قازاقتار قايتەر ەكەن» دەگەندەي ءۇنسىز. ۇلتشىل موڭعولدار قازاقتاردىڭ بۇل كوشىن قۇپتاعان كەيىپتە. قايتا قازاق كوشىنە قارسى، قازاقستانعا كوشپەۋدى ناسيحاتتاۋشى قازاقتار توبى كوشىپ جاتقان قازاقتاردى جەردەن الىپ، جەرگە تىعىپ، «ساتقىندار، وڭباعاندار»  دەپ جامانداپ جاتتى. ارا تۇرا كوش ماسەلەسىنە بايلانىستى گازەت بەتتەرىندە كوشۋشىلەردى جامانداعان ماتەريالدار بوي كورسەتە باستادى.

وسىلاي كوش باستالىپ، ەندى قارقىن العان تۇستا، كوشكە قارسى توپتىڭ ءسوزىن سويلەۋشى جاڭادان قۇرىلعان موڭعوليا پارلامەنتىندەگى قازاق دەپۋتاتتىڭ ءبىرى موڭعوليانىڭ باس پروكۋراتۋراسىنا قازاقستانعا قاراي كوشتى  توقتاتۋ تۋرالى دەپۋتاتتىق حات تۇسىرگەندىكتەن پروكۋراتۋرا تاراپىنان كوش ءبىر اپتاعا توقتادى. ەڭبەك مينيسترلىگى جانىنداعى شەتەلگە جۇمىس كۇشىن شىعارۋ بيۋروسىنىڭ بارلىق قاعاز، قۇجاتتارى زاڭعا سايكەس پە، جوق پا دەگەنى پروكۋراتۋرا تاراپىنان قاتاڭ تەكسەرىلدى. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تەلەفونى دا تىڭدالاتىن بولدى. اقىرى ەشبىر زاڭسىزدىق جاعداي تابىلماعان سوڭ كوش ءوز جۇمىسىن قايتا جالعاستىردى. وسى ءبىر قيىن قىستاۋ كەزدە قازاقتاردىڭ اتاجۇرتقا دەگەن ۇمتىلىسى، ساعىنىشى قانداي دا ۇلكەن بوگەت، قامال بولسادا وعان قارامايتىن جاعدايدا ەدى. ۇلانباتىر قالاسى، دارحان قالاسى، ەردەنەت قالاسى، سەلەنگە ايماعىنىڭ ءزۇۇنحاراا، بۇلعىن ايماعىنان، حەنتي ايماعىنان قازاقستانعا كوشەتىن قازاقتار سانى كۇن ساناپ كوبەيە بەردى. 1991 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭىندا وسى قازاقتاردىڭ «پويىزبەن كوشكەن» ەڭ سوڭعى كوش كەرۋەنىن باسقارىپ بوتاگوز ءوزى دە الماتىعا تارتتى. ونداعىسى ەندى قالعان جۇمىستى سول جاقتان ۇيىمداستىرۋ ياعني قازاقستانعا كوشىپ بارعان قازاقتاردىڭ ورنالاسۋىنا كومەكتەسۋ بولدى. وسى قىرۋار جۇمىستى  بوتاگوز ءبىر ءوزى قالاي ۇلگەرىپ، قالاي اتقارعانىنا وسى كۇنى تاڭ قالامىن. كوشتىڭ وسى قيىندىعىن ەش كورمەستەن وزدەرىن «كوش باستاۋشىمىز» دەيتىن كەيبىر اعايىندار بۇنىمەن كەلىسەتىن شىعار. كەلىسپەسە وزدەرى بىلەدى.

قازاق ەلىنىڭ العاشقى ۇكىمەت دەلەگاتسياسىنىڭ موڭعولياعا كەلۋى قالاي بولدى؟

1991 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭىنا قاراي تاۋەلسىزدىگىن ءالى جاريالاي قويماعان قازاق ەلىنىڭ ەڭبەك ءمينيسترى سايات بەيسەنوۆ باسقارعان ۇكىمەت دەلەگاتسياسى موڭعوليامەن اراداعى كوشى-قون ماسەلەسىن تالقىلاۋ ماقساتىندا ۇلانباتىرعا كەلدى. بۇل ماسكەۋدىڭ ءامىرىنسىز شەتەلگە شىققان قازاق ەلىنىڭ العاشقى ۇكىمەت دەلەگاتسياسى ەدى. دەلەگاتسيا قۇرامىندا قازاق سسر سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى سايلاۋ باتىرشاۇلى، قازاق سسر اۋىلشارۋاشىلىق جانە ازىق-تۇلىك ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى عازيز ەسمۇقانوۆ بار ەكەن.

موڭعول جاعىمەن كوشى-قون ماسەلەسىن سويلەسۋگە قازاق دەلەگاتسياسى كەلىپتى دەگەن حابار ۇلانباتىر قازاقتارى اراسىنا دەرەۋ تارادى. موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنداعى سول كۇنگى جۇمىسىمدى ەرتەرەك اياقتاپ، قالا ورتالىعىندا ورنالاسقان ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ 5 قابات عيماراتىنا كەلدىم. ونداعى ويىم قازاق ەلىنەن كەلگەن اعالارعا اۋەلى سالەم بەرۋ، سونسوڭ مۇمكىن بولسا كوشى-قون جاعدايىن سويلەسۋ بولاتىن. ءبىر ۋاقىتتا كەلىسسوز اياقتالىپ، قازاق ەلىنەن كەلگەن اعالار، موڭعول ارىپتەستەرىمەن بىرگە سىرتقا شىعىپ كەلەدى ەكەن. مەن «اسسالاۋماعالەيۋكۋم اعالار!، حوش كەلدىڭىزدەر» دەپ قاتتىراق داۋىستاپ قالۋىم مۇڭ ەكەن ولار جالت قاراسىپ، «و، ءبىزدىڭ قازاق اعايىندار عوي» دەپ  ءبىزدى باس سالىپ، قۇشاققا الدى. ءسىرا، موڭعولدار تاڭ قالىسىپ قاراپ قالعانداي كورىندى. «قاشان كەلدىڭىزدەر شارشاپ-شالدىققان جوقسىزدار ما؟ كەلىسسوز قالاي ءوتىپ جاتىر؟ دەگەن سياقتى سۇراقتاردى باستىرمالاتىپ جاتىرمىز. دەلەگاتسيانى باسقارىپ كەلگەن مينيستر سايات بەيسەنوۆ تاپ-تازا قازاقشاسىمەن «موڭعول جاعىمەن اراداعى كەلىسسوز وتە اۋىر، قيىن جاعدايدا ءوتىپ جاتىر. جولدا يركۋتسك ۆوكزالىندا قازاقستانعا جۇرەتىن پويىزداردى توسىپ، قينالعان، شارشاعان قازاقتاردى كەزدەستىردىك. ولارعا ءوزىمىزدىڭ الىپ جۇرگەن اس سۋىمىزدان بەردىك، كەيبىرىنە اقشالاي كومەك كورسەتتىك» دەگەندە ول كىسىلەرگە دەگەن ريزاشىلىعىمىز شەكسىز بولدى.

سونىمەن قازاق كوشىنىڭ تاعدىرىن  ەكى مەملەكەت دارەجەسىندە، رەسمي تۇردە سويلەسۋ باستالىپ كەتتى عوي؟ قانداي كەلىسىمگە كەلدى؟

ءيا. قازاق كوشىنىڭ تاعدىرى باسىندا ەكى مەملەكەت دەلەگاتسياسى اراسىندا اۋىر جاعدايدا ءوتىپ جاتقانىنان حاباردار بولدىق. اقىرى بۇل ىسكە دەموكرتاتيالىق جولمەن جاڭا قۇرىلعان موڭعوليا پارلامەنتىنىڭ (باگا حۋرال) ۆيتسە-سپيكەرى زاردىحان قيناياتۇلى اعانىڭ ارالاسۋىمەن كەلىسسوز قازاق ەلى دەلەگاتسياسىنىڭ ويلاعانىنداي جاعدايدا شەشىلدى. كەلىسسوزدىڭ ۇزاققا سوزىلۋىنا  قازاق جاعىنىڭ «ءاربىر كوشكەن قازاق وتباسى شەكارا ارقىلى وزىمەن بىرگە ءبىر ات، ءبىر سيىر جانە ون قوزىلى قوي الىپ ءوتۋى ءتيىس» دەگەن ۇسىنىس، تالابىنا موڭعول جاعى ءار نارسەنى سىلتاۋراتىپ ءجۇرىپ اقىرى ارەڭدەپ كەلىسىپتى جانە ۇلانباتىردان باستالعان قازاق كوشىن جالعاستىرۋشى بايان-ولگەي قازاقتارىنىڭ موڭعول-رەسەيدىڭ «قىزىل ءۇي» جانە «تاشانتا» شەكارا، كەدەن بەكەتتەرى ارقىلى كوشۋىن ۇيىمداستىرۋعا ەكى جاق كەلىسىپتى. بۇل تاۋەلسىزدىگىن رەسمي جاريالاماسا دا شەتەلگە العاشقى بولىپ قازاق كوشىنىڭ تاعىدىرىن شەشۋ ءۇشىن بارعان  قازاق ەلىنىڭ دەلەگاتسياسىنىڭ كوشى-قون جانە ديپلوماتيا سالاسىنداعى العاشقى جەڭىسى بولدى دەپ باعالاۋعا بولادى. قالايدا قازاق ەلىنىڭ العاشقى دەلەگاتسياسىنىڭ بۇل جولعى موڭعولياعا ساپارى سونداعى قازاقتارعا «ابىرجىماڭدار، ساسپاڭدار، سەندەردى ىزدەيتىن ارتتارىڭدا قازاق ەلى بار» دەگەندى بىلدىرگەنى سونداعى قازاقتاردىڭ مەرەيىن ءبىر ءوسىرىپ تاستادى جانە باسقالارعا بۇل ۇلكەن وي سالدى. قازاق ەلى دەلەگاتسياسىنىڭ سول جولعى ساپارىنان كەيىن بۇعان دەيىن كوشى-قون ماسەلەسىندە ءالى قوزعالا قويماعان بايولكە قازاقتارى دا شەكارا اسىپ قازاقستانعا قاراي كوشە باستادى. قولدا بار مالىمەتتەر بويىنشا 1991 جىلدىڭ كوكتەمىنەن 1992 جىلدىڭ كۇزىنە دەيىن ۇلانباتىر جانە باسقا ايماق، ولكە، قالا، اۋىلداردان 40 مىڭداي قازاق قازاقستانعا كوشىپ بارعان. بۇل ناعىز ەرلىككە تاتيتىن، ەش ۇمىتىلمايتىن وقيعا ەدى. سودان بەرى مىنە 20 جىل ءوتىپتى. موڭعوليادان باستالعان كوش كەرۋەنىن تاجىكستان، يران، ساۋد ارابياسى، اۋعانستان، رەسەي، وزبەكستان، تۇركيا جانە قىتاي قازاقتارى جالعاستىردى. سودان بەرى اتاجۇرتقا ورالعان قازاق قانداستاردىڭ سانى ءبىر ميلليوننان اسىپتى. ال بۇگىندە الەمنىڭ 40-قا جاقىن ەلدەرىندە 5 ميلليونعا جۋىق قازاق اتاجۇرتىن اڭساپ تۇرمىس كەشۋدە.

دوسان بايمولدا - cاياساتتانۋشى، حالىقارالىق جۋرناليست

راحمەت ، سۇحباتىڭىزعا

سۇحباتتاسقان  ورازبەك ساپارحان

«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى