سىننىڭ ەستىلەردى ىزگى ەتەتىن، ەسسىزدەردى كۇلكى ەتەتىن كۇشىن قازاق حالقى قادىرلەگەن. وسىعان بايلانىستى ءبىز دە بۇگىن “ونەرتانۋ” PhD دوكتورى، قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تەاتر سىنشىسى نارتاي رامازانۇلىمەن سۇحباتتاسقان بولاتىنبىز. اڭگىمەمىزدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز...

ريزا ىسقاق: - نارتاي رامازانۇلى، قويىلىمدى قويعان كەزدە كلاسسيك-دراماتۋرگتىڭ ءماتىنىنىڭ تۇپنۇسقاسىن كوبىرەك ساقتاعان شەبەرلىك پە، الدە قويۋشى رەجيسسەردىڭ ءوز ينتەرپرەتاتسياسىن كوبىرەك قوسقان شەبەرلىك پە؟ 

نارتاي رامازانۇلى: - رەجەسسۋرا XIX-عاسىردا دامىدى. وعان دەيىن انتيكالىق كەزدەن باستاپ، رەجيسسەردىڭ ورنىنا اكتەرلەر، تەاتر ديرەكتورلارى بولعان. ولار تەاترعا دەمەۋشىلەر ىزدەپ، ءبارىن وزدەرى ۇيىمداستىردى. پەسالاردى ولار اۆتوردىڭ يدەياسى بويىنشا قالاي بار، سولاي قويىپ ءجۇردى. اندرە انتۋان، جورج پيتوەۆ، لۋي جۋۆە، گوستون باتي، شارل ديۋلەندەر كەلىپ تەاتردى دامىتتى. سپەكتاكلدەردىڭ كوركەمدىك دەڭگەيى ءوستى. پروبلەمالاردى انىقتاپ الىپ، كورەرمەندەرگە ءبىزدىڭ الدىمىزعا جان- جاقتى اشىپ كورسەتتى. ول كورەرمەندەردىڭ دەڭگەيىنە دە بايلانىستى. ءيا، بۇل كۇردەلى سۇراق! بۇل جەردە اركىمنىڭ ءوزىنىڭ دەڭگەيىنە دە بايلانىستى. ەگەر ول رەجيسسەر ەۋروپانىڭ دا، ازيانىڭ دا جانرلار تەورياسىن ءبىلىپ تۇرسا، تۇپكى «ستەرجەنىن» قۇرتپاي، جاقسىلاپ تارقاتا بىلسە جانە ءوزىنىڭ يدەياسىن قوسىپ ءبىرتۇتاس شىعارما بەرىپ جاتسا، جاقسى دەپ قابىلدايمىز. قازىر دە پەسا قالاي جازىلسا،  سولاي قويا سالاتىن رەجيسسەرلەردى دە كوپ بايقايمىز. اسىرەسە، ماگيستراتۋرانى وقي سالىپ نەمەسە ءتىپتى بەس جىل وقىعانىمەن دەڭگەيلەرى السىزدەر كەزدەسەدى، اكتەرلىكتەن رەجيسسەرلىككە اياق استىنان، جارتى جولدان بەت بۇرا سالاتىندارى بار. ولار جالپى كوركەمدىك قۇندىلىقتى تۇسىنە بەرمەيدى. تەاتردا رەجيسسەر نە ءۇشىن كەرەك؟ ولاي بولسا «نە ءۇشىن بەس جىل وقۋ وقيدى؟» - دەگەن سۇراق تۋىندايدى. رەجيسسۋرانىڭ تاريحى مەن تەورياسىن تەرەڭ يگەرمەگەندەر. رەجيسسەر ماماندىعى «جالىنان ۇستاتا بەرمەيتىن» وڭاي يگەرەتىن ماماندىق ەمەس. تەاتردا رەجيسسەر جالپى تۇتاستىقتى كورەدى. ساحنا دەكوراتسياسى، داۋىرىنە ساي كوستيۋمدەر، رەكۆيزيتتەردىڭ ويناۋى، اكتەرلەردىڭ ساحناداعى ميزانستسەناسىنا، ءاربىر قيمىل قوزعالىسىنا ءجىتى نازار اۋدارادى، ساحنامەن جۇمىس جاسايدى. پەسانىڭ ايتار استارىنا كوڭىل ءبولىپ، بۇگىنگى كۇندەگى قوعامداعى كۇردەلى ماسەلەلەردى تراكتوۆكالايدى. مىسالى، ءازىربايجان مامبەتوۆتىڭ رەجيسسۋراسى قانداي مىقتى بولاتىن، ءاربىر دەتالعا كوڭىل ءبولىپ، اكتەرلەردىڭ شەبەرلىكتەرىن اشاتىن. سول كەزدەگى ۇلكەن-ۇلكەن ماسەلەلەردى كوتەرە ءبىلدى. ونان كەيىن دە بايتەن وماروۆ، مامان بايسەركەنوۆ، جانات حادجيەۆ، اۋباكىر راحيموۆ، نۇرقانات جاقىپباي ت.ب. قازاقتىڭ ۇلى رەجيسسەرلەرى قانشاما جاقسى دۇنيەلەردى قويدى. ولاردىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىلار گۇلسينا مەرعاليۆا، دينا جۇماباەۆالار، فارحاتبەك قانافين، ەسلام نۇرتازين، ايدىن سالبان، فارحات مولداعالي قازىر ءوز شىعارمالارى ارقىلى حالىققا كەڭىنەن تانىلىپ، سپەكتاكلدەرىن وزىندىك كوزقاراسپەن قويىپ كەلە جاتىر. كەيبىر رەجيسسەرلەرىمىز ەۋروپادان، رەسەي تەاتر سپەكتاكلدەرىنەن قايتالاۋ جاساپ  جاتسا دا، بۇلار جاڭا كوزقاراسپەن قويىپ جاتىر. ۇلتتىق ءداستۇر مەن جاڭا «مەكتەپ» قالىپتاستىرىپ كەلەدى. كورەرمەندەر دەڭگەيىن اسىرىپ، ولاردىڭ ساناسىنا وي سالىپ جاتسا جاقسى. كلاسسيك-دراماتۋرگتەردىڭ ءماتىنىنىڭ تۇپنۇسقاسىن قىسقارتىپ تاستاپ جاتقاندار كوپ، ەسىمدەرىن اتاماي-اق قويايىن. قۇر كوشىرمەسىن قايتالاپ قويا سالىپ جاتقاندار دا بار. وندا رەجيسسۋرا نە ءۇشىن كەرەك دەيسىز؟ رەجەسسۋراسىز تەاتر العا جىلجىمايدى، دامىمايدى! ولار ءبىر-بىرىمەن تىكەلەي بايلانىستى. 

مۇرات قولعاناتتىڭ “قۋىرشاق” پەساسىن مونوسپەكتاكل رەتىندە تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆتىڭ ويناۋىمەن قۋىرشاق تەاترىندا قويىلعان. ايدانا الاماننىڭ «جۇرەگىمنىڭ يەسى» پەساسى مۇحتار اۋەزوۆ تەاترىندا جاس رەجيسسەر ءاريداش وسپانباەۆانىڭ رەجيسسۋراسىمەن قويىپ جاتىر. ءانناس باعداتتىڭ “رۋح” پەساسى، “دوستار سەرتى” ميۋزيكلى “ەرتوستىك”-ءتىڭ ينستسەنيروۆكاسىن جاسادى، “جىر-جولبارىس” دەگەن پەساسى قويىلدى. جازۋشى- دراماتۋرگ، ادەبيەتتانۋشى الىبەك بايبولدىڭ «ارىپتەر الەمىنە ساياحات» پەساسى ع.مۇسرەپوۆ ات.مەملەكەتتىك اكادەميالىق بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترىندا س.قارابالين رەجيسسۋراسىمەن ساحنالانعان، كەلەسى «جەتى ويىنشىقتىڭ جەڭىسى» دەگەن ەرتەگىسى ج.ايماۋىتوۆ اتىنداعى پاۆلودار وبلىستىق مۋزىكالىق دراما تەاترىندا قويىلدى. رەجيسسەرى ادىلەت اقان. وتىزداعى وردا «بۇزار» دراماتۋرگ  ۇل -قىزدارىمىز وسىنداي يگى ىستەر ىستەپ جاتىر.

ءسىزدىڭ ءار سۇراعىڭىز، ارقايسىسى ءبىر-ءبىر ماقاعالاعا پاراپار. بۇل ۇلكەن ماسلەلەلەر تۋرالى ءتىپتى 30-40 بەتتەن جۇمىستار جازۋعا بولادى.  قويىلىمدى قويعان كەزدە كلاسسيك-دراماتۋرگتىڭ ءماتىنىنىڭ تۇپنۇسقاسىن كوبىرەك ساقتاعان شەبەرلىك پە، الدە قويۋشى رەجيسسەردىڭ ءوز ينتەرپرەتاتسياسىن كوبىرەك قوسقان شەبەرلىك پە؟ – دەگەن سۇراعىڭىز وتە ورىندى. ەڭ ءبىرىنشى ول رەجيسسەردىڭ تالعامى مەن پاراساتىنا، ءبىلىم دەڭگەيىنە بايلانىستى. پەسانى تۇبەگەيلى وزگەرتكەن نەمەسە ەكى نەمەسە ءۇش شىعارمانى ارالاستىرىپ جىبەرەتىندەرگە قارسىمىن، تەك ءبىر كلاسسيكالىق پەسانى جاڭاشا تراكتوۆكا جاساي العان رەجيسسەرلەردى قولداۋعا بولادى. مىسالى، ف.مولداعاليدىڭ «قاراكوزىن» ايتۋعا بولادى.  تراگەدياداعى سىرىم بەينەسى ارقىلى، ءوز باسىن الىپ قاشاتىن بۇگىنگى كەيبىر جىگىتتەردىڭ بەينەسىن كورسەتە بىلگەن ت.ب دەتالداردى جاڭا قىرىنان كورسەتكەن. جالپى، دراماتۋرگيا ەشقاشان ولمەيدى! ءبىراز مىزعىپ الۋى مۇمكىن. دايىندىق الدىنداعى كەزەڭ سەكىلدى. بىراق، ءولۋى مۇمكىن ەمەس!

ريزا ىسقاق: - نارتاي مىرزا، وتكەندە جاستار تەاترىندا “ايمان-شولپان” پرەمەراسى ءوتتى. الايدا، بۇل 90 جىل بۇرىڭعى ماتەريال. نەگە XIX-عاسىردا جازىلعان پرەمەراعا لايىقتى پسالار سونشالىقتى از، الدە دراماتۋرگيا ءولى جانر ما؟

نارتاي رامازانۇلى: - ءسىز وتە دۇرىس ايتاسىز! اۋقىمدى، پروبلەما كوتەرىپ ايتاتىنداي سۇراقتار ەكەن. بۇل پروبلەما قالاي دەگەنمەن ءبىزدىڭ دە ايتا-ايتا جاۋىر بولعان ماسەلە بولىپ تۇر. بىرىنشىدەن، ءيا، “ايمان-شولپان” پرەمەراسى- دەگەن اتىنا بولا كورۋگە كەلمەيتىن كورەرمەندەر بار. كورەرمەندەردەن ءوزىم دە كەيدە ساۋالناما جۇرگىزەمىن: قانداي سپەكتاكل كورگىڭىز كەلەدى؟» دەپ سۇراپ جۇرەمىن. “وي، «ايمان-شولپان» با؟ سول باياعى بايعۇس “قاراگوز” بە؟ مەن ونى انا قالادا، مىنا قالادا، نەمەسە مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە كورگەنمىن، قايتا-قايتا كورە بەرەمىن بە؟” دەپ جاتادى. دۇرىس ايتاسىز، بۇگىنگى تاڭدا ايتىلماي جۇرگەن پروبلەمالالار كوپ. كەڭەستىك زاماندا كوپتەگەن تەاترلار يدەولوگياعا سايكەس قۇرىلعان بولاتىن. ءدىن ماسەلەسىن ەكىنشى قاتارعا قويدى. بايلاردى جامان قىلىپ كورسەتۋ الدا تۇردى. 

ەكىنشىدەن، بۇگىنگى تەاتردا جاستار دا، ۇلكەندەر دە بار، جوق ەمەس. ۇلكەندەر دە بۇگىنگى زاماننىڭ دا تاقىرىپتارىن كوتەرىپ جاتىر. ساننان ساپا شىعادى دەپ سەنەمىز. نە نارسە بولسا دا، بىردەن بولا قويماس. اقىرىن-اقىرىن تۇزەلىپ كەلەدى. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ماقساتىندا تاريحي شىعارمالار دا كوپتەپ قويىلىپ جاتىر. بارلىق تەاترلاردا دا باتىرلاردىڭ ەرلىگىن رۋح بەرەردەي ەتىپ قويىپ ءجۇر. ال ەندى نەگىزى “ايمان-شولپانداردى” تىم ءجيى قويىپ كەرەك ەمەس دەپ ەسەپتەيمىن. بۇنىڭ پرەمەراسىن بارىپ، ءوز كوزىممەن كوردىم. نۇرقانات جاقىپبايدىڭ رەجيسسۋراسىمەن قويىلدى. ول كىسىنىڭ اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن جۇمىستارى كوپ. مىسالى، “رەۆيزور”، “اساۋعا تۇساۋ”، “قىز جىبەكتى” قويعان بولاتىن. جاستارعا ارناپ تەمپوريتمگە قويعان شىعارمالار. وندى شىعارما، تەك ءبىر كەمشىلىگى جىبەكتىڭ قۇربىسى ءدۇريانى كوكپارعا قاتىستىرىپ، ول ءبىرىنشى ورىن الىپ جەڭىپ كەلەدى. بۇل تۋراسىندا ماقالا جازىپ، ايتقان دا بولاتىنمىن. ءبىز ەندى بۇعان قوسىلمايمىز، بۇرىن «كوكپارعا» تەك ەر ادامدار قاتىسقان. ءتىپتى، «ايەل ادامدار الىستان، نە بولماسا بارمايتىن دا»- دەگەن تاريحي دەرەكتەر بار. وسكەلەڭ ۇرپاقتى ولاي شاتاستىرماۋ كەرەك. “ايمان-شولپان” سەكىلدى سپەكتاكلدەر ابدەن جاۋىر بولعانىمەن، ماڭىزدى كەرەك شىعارمالار عوي. بۇگىنگى تاڭداعى دۋلات يسابەكوۆ، ءسۇلتانالى بالعاباي، روزا مۇقانوۆانىڭ جاقسى درامالىق شىعارمالارى بار. جاستاردى ەندى جوعارىدا اتاپ شىقتىم. جاس دراماتۋرگتتەرگە ارنالعان بايقاۋلاردا جۇلدەلى ورىن الىپ جۇرگەندەردىڭ شىعارمالارىن ىرىكتەپ، رەجيسسەرلەر ساحناعا الىپ شىقسا دەگەن ۇسىنىسىمىز بار. ايتپەسە، بارلىق تەاترلار ءبىر-ءبىرىن قايتالاپ قويا بەرەدى. بۇگىنگى قوزقاراس، وزگەرىس كەرەك. ءبىر قالادا ەكى تەاتر بولسا، ءبىر-بىرىنەن قالىسپاي قايتالاپ قويىلاتىن كلاسسيكالىق سپەكتاكلدەر «شاش-ەتەكتەن» اسىپ جىعىلادى. سوندىقتان بەلگىلى ءبىر تەاتر ساحنالاسا، ەكىنشىلەرى قايتالاماي بەلگىلى ءبىر كەزەڭ قويۋ قاجەت.  

جاقىن ارادا ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ ستۋدەنتى ءادىلحان اسانوۆ دەگەن شاكىرتىمىز “مۇڭلى ارلەكين” پەساسىن جازىپ، ايزات قىدىراليەۆانىڭ باستاماسىمەن “تاعا” دەگەن جەكەمەنشىك تەاتردا ساحنالاعان بولاتىن. «رەجيسسۋرا»  بولىمىندە وقيتىن نۇرلان دەگەن 4-كۋرس ستۋدەنتى رەجيسسەر بولىپ، جاستاردى تارتىپ، قاتىستىردى. قاراعاندىدا وتكەن پرەمەراسىندا كەڭەس نۇرلانوۆ دەگەن تالانتتى اكتەر وينادى. جاس رەجيسسەر، دراماتۋرگتەردىڭ شىعارمالارى ساحنالانىپ جاتقانى كوڭىل تويدىرادى.  تاعى ولجاس جانايداروۆ دەگەن دراماتۋرگ بار. ء“بىر، ەكى، ءۇش”، “جۇت” ت.ب.- دەگەن قويىلىمدارى قويىلىپ ءجۇر. دراماتۋرگيا بويىنشا تەاتر لابوراتورياسىن اشقان بولاتىن. دراماتۋرگتەر تاربيەلەپ، كوپتەگەن شەبەرلىك ساعاتتارىن وتكىزىپ ءجۇر. تاپسىرىسقا جازىپ جۇرگەندەر دە بار. جالپى ءبىراز جۇمىستار جاسالىنۋدا، مەن «جوق» دەپ ايتا المايمىن. XIX-عاسىردا جازىلعان پرەمەراعا لايىقتى پسالار از ەمەس، تەك دراماتۋرگيا جانرىنا الىدە بولسا مەملەكەت جاعىنان قولداۋ از بولىپ جاتىر دەمەكپىن. اسىرەسە قالاماقى مەن كىتاپ قىلىپ باسىپ، قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تاراتىلۋى قاجەت. الەمدىك كلاسسيكالىق، زاماناۋي پەسالاردى اۋدارتۋعا دا اقشا مەن ماماندار جەتپەي جاتىر. ءار رەجيسسەر ءوزى، نەمەسە تەاترى ءوز اقشالارىنا اۋدارتىپ سول جەردە قالىپ كەتىپ جاتىر. ءبىرىنشى كەزەكتە وسى ماسەلەلەردى شەشكەنىمىز ابزال. جانە سول دراماتۋرگتەردىڭ شىعارمالارىن جاس رەجيسسەرلەرگە تەاترلارعا ساحنالاتۋعا كەدەرگىلەر كەزدەسىپ جاتىر.

ريزا ىسقاق: - تەاتر ونەرى – كونە ونەر، ول ونەر XXI-عاسىردا كەرەك بولادى ما ەكەن؟ كينو، تەلەارنا جانە عالامتورعا باسەكە بولا الا ما؟ 

نارتاي رامازانۇلى: - تەاتر ونەرى ادامزات پايدا بولعاننان باستاپ، ويىن تۇرىندە بولسا دا ءومىر ءسۇرىپ باستادى. تەاتر كوكتەمىن قازىر تەاتر كۇنى دەپ 27-ءشى ناۋرىز تويلاپ ءجۇرمىز. ەجەلگى گرەك ەلىندە تەاتر VI – عاسىردا 534 جىلى كوكتەم كەزىندە پايدا بولعان. فەسفيت دەگەن دراماتۋرگتىڭ شىعارماسى قويىلعان ەكەن. بىراق، ول بىزگە جەتپەگەن. ەسحيل، سوفوكل، ەۆريپيد، اريستوفان دەگەن گرەك دراماتۋرگتەرىنىڭ شىعارمالارى جەتكەن. تابيعي فاكتورلارعا بايلانىستى كوپ وزگەرىستەرگە دۋشار بولعان. XIX – عاسىردا كينو، تەلەارنا پايدا بولعانعا دەيىن تەاتر ءبىرىنشى ورىندا تۇردى. دەگەنمەن، XIX – عاسىردا رەجيسسۋرا، تەاتر، كينو رەجيسسەرلەرى كەلدى عوي. ولار ءوز كورەرمەندەرىن تاپتى. كينودا ءتۇسىرىلىمدى ءبىر رەت قالاي تۇسىرەدى، سولاي ماڭگىگە قالادى. دۋبلياج دا دا سولاي. ال تەاتردا وزگەرىپ، جاڭارىپ تۇرادى، داميدى. اركەزدە دە وزىنشە جاڭاشا تىنىس الا باستايدى.

بىراق تا، تەاتر ءوزىنىڭ ادەمىلىگىمەن، سەزىمدەرىمەن ادامدى جاۋلاپ الادى، جىلاتادى، كۇلدىرەدى، ەمدەيدى، ويلاندىرادى، تازارتادى. اريستوتەلدىڭ پوەتيكاسىندا دا «كاتارسيس» ياعني تازارتۋ تۋرالى ايتىلادى. قازىر بىرەۋلەر “تەاتر ۇيرەتپەۋ كەرەك، ويتپەۋ-بۇيتپەۋ كەرەك، ونىڭ مۇنداي فۋنكتسياسى بولماۋى قاجەت!” دەپ ايتاتىندار بار. تەاتر بولعاسىن ءار-ءتۇرلى جانرلار بار، سوندىقتان ول زاڭدى قۇبىلىس! جانە ونى رەجيسسەردىڭ تالعامىنا قاراي ساحنالانۋىندا. ارينە، تەاتر – جاندى ونەر بولعان سوڭ، بەرەرى، اسەرى كوپ. سوندىقتان، تەاتر ەشقاشان ءوز كورەرمەندەرىن جوعالتپايدى، جانە ءوز تەاترال كورەرمەندەرى كوپ. 

مادەنيەت، قازاقستان، حابار سەكىلدى تەلەارنالاردان بىرنەشە سپەكتاكلداردى بەرگەن بولاتىن. بىراق، تەاتردىڭ وزىنە بارىپ كورگەندەي بولمايدى. اتموسفەراسى، جارىعى، تابيعاتى ءوزىن كوزبەن كورىپ، سەزىنگەندە ءبارى باسقاشا. اقپاراتتاندىرۋ، جارنامالاۋ جاعى تىم ناشار بولىپ تۇر. تەاتردا نە بولىپ جاتقانىن كورەرمەندەر  بىلە بەرمەيدى. بىلسە دە، قايتالاي بەرەتىن پسالاردى كورگىسى كەلمەيدى، ولار جاڭا دۇنيەلەردى ىزدەيدى. ءبىر سپەكتاكل ۇناماي قالسا، كەلمەي كەتەدى. كورەرمەندەردى جان-جاقتى تارتۋ قاجەت. 

روزا مۇقانوۆانىڭ “ماڭگىلىك بالا بەينە” قويىلىمىن بولات اتاباەۆ اۋەزوۆ تەاترىندا قويعان. قازىر قۇرالاي قالەكەتقىزى اسا جوعارى دەڭگەيدە “قۋىرشاق” تەاترىندا قويىپ شىقتى. سول سپەكتاكل بالالارعا كوپ نارسەنى ايتىپ، كورسەتتى. اۋىزدارىن اشىپ تىڭداپ، قاراپ وتىردى. بالالاردى وسىلاي تاربيەلەۋ كەرەك! تەاتر قاي زاماندا دا ولمەيدى، تەك دامي تۇسەدى. كەرسىنشە “تەاتر كوبەيگەن سايىن، تۇرمە ازايادى” دەپ بەكەر ايتپاعان بولار.

ريزا ىسقاق: - وسىدان 25 جىل بۇرىن تەاترداعى «اكادەميزمەن» كۇرەس باستالعان ەدى. نەگە سول كۇرەستىڭ ناتيجەسىندە سىنشىلار مەن جالپى ەل ءبىر اۋىزدان مويىندايتىن كوپتەگەن ءارى جارقىن زاماناۋي جاۋھارلار (شەدەۆر)   ءالى پايدا بولا قويعان جوق؟ الدە جاڭا زاماننىڭ اۋەزوۆى مەن ءمايلينىن تاعى دا 25 جىل كۇتۋ كەرەك پە؟ 

نارتاي رامازانۇلى: - اكادەميزم دەگەندە، قازىر جانرلاردىڭ بارلىعى ارالاسىپ، قوسىلىپ كەتتى. رومانتيزم، سىنىي رەاليزم، نەورەاليزم، ابسۋرد، سيمۆوليزم، ەكزيستەنتاليزم، پوستمودەرنيزمگە دەيىن كەلىپ وتىر. نە نارسەنىڭ بولسىن “رەتسەپتى” بولادى دەيدى عوي. ونەر – شەكسىزدىك! اۋەزوۆ، مايليندەردەن دە باسقا ءبىز كوپ دراماتۋرگتەردى، پەسالاردى بىلە بەرمەيمىز. ءبىراز ساياسي تاقىرىپتاردى قوزعاعان شىعارمالاردى شىعارا الماي وتىرمىز. اكىم تارازي، روزا مۇقانوۆانىڭ پەسالارىندا قازىرگى زاماننىڭ پروبلەمالارى جاقسى كورسەتىلگەن. نەگە ءوز دراماتۋرگتەرىمىزدى بىلمەيدى، الدە مەنسىنبەيدى مە؟ وقىماي جاتقان سەكىلدى. سوندىقتان، رەجيسسەرلەر ساحناعا الىپ شىقپاي جاتىر. كوز ۇيرەنگەن باتىرلار تۋرالى شىعارمالاردى عانا اينالىپ كەلىپ قويا بەرەدى. اۋدارما ماسەلەسىندە دە پروبلەمالار كوپ. كىتاپتاردى شىعارۋ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تاراتۋ جاعى جاقسىلاپ قولعا الىنباسا، وتە قيىن. ارنايى مەنەدجەرلەر كەرەك. تارالۋى جاعىنان ساتىپ السا، ءبىر-ەكى تەاتر عانا الادى. جاستارعا قالاماقى ءتىپتى تولەنبەيدى، تەك مەملەكەت ۇيىمداستىرعان جىلىنا ءبىر رەت وتكىزىلەتىن كونكۋرستار بولماسا. ساحنادا قويىلسا دا جاقسى. تانىمال دراماتۋرگتەردىڭ پەساسىن قويعان سوڭ، كەلەسى تەاترعا قويا سالۋ ءۇشىن ساتىپ الىپ جۇرگەنشە، الىپ قويا سالعان بۇلارعا جەڭىلىرەك. ولارعا «ءتىرى» دراماتۋرگتەن گورى «ءولى» درامتۋرگتىڭ شىعارماسىن الا سالعان ىڭعايلى بولىپ تۇر. قالاماقىسىن، نالوگ تولەپ جۇرگەنشە. اۆتورلىق قۇقىق دەگەن بار. بىزدە كوپ نارسە جولعا قويىلماعان. جالپى جۇيە، ءتىپتى وسىعان ارنالعان ورتالىقتار كەرەك.  ءاربىر تەاترعا ءبىر-ءبىر مەنەدجەرلەردى بەكىتۋ كەرەك. قانشاما اۋدارىلماعان كىتاپتار دا بار. ولاردى اۋدارماشىلار «كوز مايىن» تامىزىپ اۋدارادى، وزدەرى تاراتادى. بارلىعىنا ءوز اقشالارى كەتەدى، ول ەشتەڭەنى دە اقتامايدى. ۇكىمەتتەن وسىنىڭ ءبارى قولعا الىنسا ەكەن. سايتتار دا دۇرىس جۇمىس جاساماي جاتىر. 

شەتەلدە “كارول لەۆ” قويىلىمىن كۇنىنە تاڭەرتەڭ، كەشكە ەكى رەت قويىلادى. ونى كورۋگە كورەرمەندەر ايلاپ كەزەكتە تۇرادى. ءبىز سونداي دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، كورەرمەندەردى دە سولاي قىزىقتىرا ءبىلۋىمىز قاجەت. نەگىزى ءبىزدىڭ مادەنيەتتىڭ قاي سالاسىن الساڭ دا كەنجە قالىپ جاتىر. تەك بالەت پەن وپەراعا جاقسى كوڭىل ءبولىنىپ جاتىر. دراما تەاترلارىندا ءبارى جۇپىنى. اكتەرلەردىڭ جالاقىسى دا وتە-وتە از. 70-80 مىڭ الادى، «مەن» دەگەن ەڭ اتاقتىلارىنىڭ ءوزى ازار بولسا 120-150 مىڭ الۋى مۇمكىن. ال تەاترعا جاڭادان ورنالاسقانداردىڭ ءوزى دە 50-60 مىڭ تەڭگە الادى عوي. ولار تەاتردا تاڭنان كەشكە دەيىن جۇرەدى. دراماتۋرگتەردىڭ جازعان پەسالارىنا دا ەشكىم اقشا تولەپ جاتقان جوق. ءبىز - تەاترتانۋشىلار جازامىز، ونى كىتاپ قىلىپ شىعارامىز، تاراتامىز – ءبارىن ءوز قاراجاتىمىزعا جاساتامىز. بۇرىن كەڭەستىك زاماندا  ءار ماقالاعا اقشا تولەيتىن، ساناتوريلەرگە «جاز» - دەپ جاعدايىن جاساپ، مەملەكەتتىڭ ءوزى جىبەرەتىن. ادام ەڭبەگىن باعالاي ءبىلۋ كەرەكپىز. ءبىزدىڭ ەلدە وسى جاعى دۇرىس قاراستىرىلماعان.

ريزا ىسقاق: - شەكسپيردى الەم تانيدى، ءوز زامانىندا ستانيسلاۆسكيدى الەم تانىدى، ەفرەموۆتى (ۇلكەنى) دا الەم تانيدى. نەگە قازاق دراماتۋرگتەرىن، اسىرەسە بۇگىنگى قازاق دارامتۋرگتەرىن الەم تۇرماق، ءوزىمىزدىڭ 18 000 000 كورەرمەن، وقىرمان تاني قويعان جوق، بىلمەيدى؟

نارتاي رامازانۇلى: - بىزدە مامبەتوۆتى تانيدى. سول زاماندا كوبىسى ماسكەۋدەن ءبىلىپ الىپ كەلەتىن. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن سول ءداستۇر ءۇزىلىپ قالدى. قازىر قايتا قولعا الىنىپ جاتىر عوي. رەجيسسەر جۇلدىزبەك جۇمانباي تاعى بىرنەشە رەجيسسەر، اكتەرلەرىمىز بارىپ وقىپ كەلدى. كاسىبيلىكتى ارتتىرۋ بويىنشا بارادى، ماسكەۋدەگى اكتەر، رەديسسەرلەردى دايىندايتىن «جازعى مەكتەپتەرگە» دە بارىپ ءجۇر. تەاتر قايراتكەرلەرى وداعىنا ۇلكەن ءبىر عيمارات سالىپ، ىشىندە ءوز دەربەس تەاترلارى دا بولسا، سول ورتالىقتا وسى ماسەلەلەر بويىنشا جۇمىس جاسايتىن تەاترتانۋشىلار وتىرۋ كەرەك. ولاردى وبلىستىق تەاترلارعا جىبەرىپ تۇرسا، ايتقاندارىن جۇزەگە اسىرسا. ايتقاندارى زاڭدى كۇشكە يەلەنسە. ايتپەسە، ايتىلعان جەرىندە قالىپ قويادى. باق-مەن جۇمىس جاساۋىمىز كەرەك. تەلەارنالاردا تەاترعا قاتىستى باعادارلامالار اشىلسا. ارنايى بيلەت بەرىپ، كىشكەنتاي بالالاردىڭ دا وسى كەزدەن باستان قىزىعۋشىلىقتارىن وياتساق. ۇتىستاردا، ويىنداردا، جالپى ىنتالاندىرۋ رەتىندە تەاترعا بيلەتتەر بەرسە.  بۇل – بۇگىن وزەكتى بولىپ تۇرعان سۇراق! نارىق زامانىندا وسى ماسەلەلەر ماڭىزدى. “كوكەيدەگى كورىكتەن، بازارداعى نارىق قىمبات” دەگەنگە كەلىپ تۇر. بىرىنشىدەن، دراماتۋرگيا – كۇردەلى جانر. دراماتۋرگەتەرىمىزدىڭ اقىسى لايىقتى تولەنسە، ال رەجيسسەرلەرىمىزدىڭ ءالى دە كاسىبي دەڭگەيىن كوتەرۋىمىز كەرەك. “تەاتر قايراتكەرلەر وداعى” دەگەن ماسكەۋدەگى سياقتى ارنايى ورتالىق اشساق. بىزدە دە الماتى دا بولعان. كەڭەس ۇكىمەتى «قۇلاعان» كەزدە ول عيماراتىمىز ساتىلىپ كەتكەن. وكىنىشكە قاراي، قازىر جوق! ولاردىڭ ءبارىن تقو باسقارىپ، جۇيەلەپ، قاداعالاپ وتىراتىنداي، “اق دەگەندەرى العىس، قارا دەگەندەرى قارعىس” بولاتىنداي، ايتقاندارى ورىندالاتىنداي بولۋى كەرەك قوي. ايتپەسە، بىزدە اكىمدەرگە عانا باعىنادى. جەرگىلىكتى بالەنباي-تۇگەنبايدىڭ اكەسى، اتاسى تۋرالى شىعارمالاردى كورىپ ءجۇرمىز. ءبىر وكىنىشتىسى دە وسى بولىپ تۇر عوي! سوندىقتان وسى جاعىن دۇرىستاپ تۇرىپ قولعا الۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ورتالىقتا ۇلكەن ماسەلەلەر شەشىلەر ەدى. اكتەر، رەجيسسەر، دراماتۋرگ، تەاتر سىنشىلارىنا ت.ب. قولداۋ كورسەتىلەدى. 

ريزا ىسقاق: - قويۋشى رەجيسسەر ساحناعا نارىققا قاراعانداي قاراعانى دۇرىس پا، الدە تازا ونەرگە قاراعانداي قاراعانى دۇرىس پا؟ جالپى نەلىكتەن ءبىزدىڭ تەاتر كەشەۋىلدەپ دامىپ جاتىر؟

نارتاي رامازانۇلى: - مۇنداي نارىققا قاراعانداي قارايتىن رەجيسسەرلەر بولا بەرەدى. بىزگە جات نارسەلەر ەۋروپا ءۇشىن كۇندەلىكتى ۇيرەنشىكتى نارسە. ولارعا بۇل ۇيات ەمەس. ءبىز وسى جونىندە كوپ كەمشىلىكتەر تۋرالى ايتىپ جاتىرمىز. ەۋروپاداعىداي كوممەرتسيالىق زامانعا اياق باسىپ وتىرمىز. ول جاقتا جەتپىس-سەكسەن پايىز كوممەرتسيالىق تەاترلار. تازا ونەرلەرىن كورسەتىپ جاتىر. ەڭ باستىسى ونەرگە جاناشىر ادام بولعانى ءجون. جانە جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمدەي تقو بارلىعىن قاداعالاپ وتىرۋى كەرەك. بۇرىن مينيسترلىك ۇيعارىمىمەن ارنايى مامانداردان جاساقتالعان كوميسسيا كەلىپ ونەردەگى  ءان-بي، تەاتر، كينو ت.ب. ونەرلەردىڭ كاسىبي كوركەمدىك، يديالوگيالىق دەڭگەيىن تەكسەرىپ. اتالمىش تۋىندىنى حالىققا وتكىزۋگە بولا ما، جوق پا سونى حالىق الدىندا تالقىلاپ، شەشەتىن. وسىنداي ورتالىق كەرەك، ءار ونەر سالانىڭ ماماندارى توعىسىپ كەلىسىم بەرىپ وتىرسا. ايتپەسە كينو سالاسىن الىپ قاراساق رەجيسسەردىڭ كوبى قازاقشا بىلمەيدى، سالت-ءداستۇردى بۇرمالايدى كەلىپ، تاريحتى ءجىتى بىلمەيدى ت.ب سونىڭ كەسىرىنەن كينوداعى كەلەڭسىزدىكتەردى كورىپ جاتىرمىز. شىعارمالاردىڭ تاربيەلىك ءمانىنىڭ بولۋى ماڭىزدى. جالپى ءوز اتىن شىعارۋ ءۇشىن، قارا «پيار» جاساپ قاجەت ەمەس. بىراق، بۇل پارالەلدى جۇرەدى. اركىم بي، ءوزى قوجا! قانشا ايتساق تا، ەسكەرمەي جاتادى. سىرتتان بىزگە كورىنىپ تۇرادى عوي. ايتپەسە، ولار ءوز ىشىندە قايناپ، كەمشىلىكتەرىن كورمەي قالىپ جاتادى.

الماتىداعى “قۋىرشاق” تەاترى تالعات قامقابايۇلىنىڭ باستاماسىمەن اۋىز تولتىرىپ ايتارداي جاقسى جۇمىس جاساپ جاتىر. تەاتردا ەركىندىك، سىيلاستىق بار. بۇرىنعىداي «اراق ءىشىپ كەتۋ» دەگەن جوق، اكتەرلەرىمىز دە يماندىلىققا كەلىپ جاتىر. كەڭەستىك ۋاقىتتاردا «ءىشۋ» – ءسان بولدى. جازامىن، پەسامدى قويامىن دەگەندەرگە ونەردە ەشكىم بەتىن قاقپايدى. بۇل اكتەرلەرگە دە قاتىستى. ونەرگە دەگەن ماحابباتىن جوعارى بولسا، ارينە سەن ءاردايىم بيىكتەن كورىنەسىڭ. ونداي ادامدى حالىق ءوزى كەرەك ەتەدى. قازىرگى تەاتردىڭ دارەجەسى ءوسىپ كەلەدى. استانا قالاسىنىڭ وزىندە: “تاعا”، “استانا كومەديا تەاترى”، «استانا بالەت». كوكشەتاۋدا “ەل جاستارى” تەاترلارى اشىلدى. بارزۋ ابدىرازاقتىڭ “جاس ساحناسى” وتە جاقسى جۇمىس جاساپ جاتىر. قازىر شىعارماشىلىق باسەكە، قىزىعۋشىلىق، جانتالاس بار.

ريزا ىسقاق: - نارتاي مىرزا، ادەمى سۇحباتىڭىزعا راقمەت! ارىقاراي دا سىندى ءدال بۇگىنگىدەي شىنايى ايتا بەرىڭىز دەگەن تىلەك بىلدىرەمىز.

سۇحباتتاسقان: ريزا ىسقاق

Abai.kz