(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

«كاك نام وبۋسترويت روسسيۋ» ماقالاسىن جازعان ورىس ءشوۆينيسى ا.سولجەنىيتسىينعا (قازاق ترانكريپتسيمەن وسىلاي) ەلىكتەپ جازىلعان بۇل جاريالانىم بۇدان 19 جىل بۇرىن جارىق كورگەن ەدى.

وسى ەڭبەكتى جاريالاعان «اقتوبە»گازەتىنىڭ سول كەزدەگى باس رەداكتورى تەكتىعۇل قۋانىشقا، سونداي-اق، مۇنى ەلدىڭ ساياسي جوعارى بيلىگىنە جەتكىزگەن سول كەزدەگى قازاقستان جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى ىزباسقان ايماعامبەتوۆكە اسا زور ىرزالىعىمدى بىلدىرەمىن.

اقتوبە قالاسى.1992ج قازان - قاڭتار 1993ج

 

كىرىسپە

بودان بولعانىمىزعا ءارىسىن بىلمەيمىز، بەرىسى -  300 جىل. ال، سوڭعى 70 جىل وتار ەكەنىمىزدى دە ۇمىتتىرىپ، ماڭگۇرتكەنى ءمالىم.

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

«كاك نام وبۋسترويت روسسيۋ» ماقالاسىن جازعان ورىس ءشوۆينيسى ا.سولجەنىيتسىينعا (قازاق ترانكريپتسيمەن وسىلاي) ەلىكتەپ جازىلعان بۇل جاريالانىم بۇدان 19 جىل بۇرىن جارىق كورگەن ەدى.

وسى ەڭبەكتى جاريالاعان «اقتوبە»گازەتىنىڭ سول كەزدەگى باس رەداكتورى تەكتىعۇل قۋانىشقا، سونداي-اق، مۇنى ەلدىڭ ساياسي جوعارى بيلىگىنە جەتكىزگەن سول كەزدەگى قازاقستان جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى ىزباسقان ايماعامبەتوۆكە اسا زور ىرزالىعىمدى بىلدىرەمىن.

اقتوبە قالاسى.1992ج قازان - قاڭتار 1993ج

 

كىرىسپە

بودان بولعانىمىزعا ءارىسىن بىلمەيمىز، بەرىسى -  300 جىل. ال، سوڭعى 70 جىل وتار ەكەنىمىزدى دە ۇمىتتىرىپ، ماڭگۇرتكەنى ءمالىم.

ايتىپ - ايتپاي نە كەرەك، ازاتتىعىمىزدى جاريالادىق. ءيا، ونى العان جوقپىز، جاريالاعان بولاتىنبىز. الدىق دەپ ايتۋعا ءالى كۇنگە مەملەكەت، ۇلت تاراپىنان سۋبەكتيۆتىك جايتتار جەتكىلىكسىز. ال، تاۋلسىزدىگىمىزدى جاريالاتقان وبەكتيۆتىك جاعداي عانا. سوندىقتان دا، ايتۋلى كۇش جۇمساماي، الىسپاي-جۇلىسپاي جاريالاعان ازاتتىققا باسقانى قويىپ، ءوزىمىز دە كەيدە مەنسىنبەي قارايتىندايمىز.تەر سىڭبەگەن جەمىستىڭ قادىرى ارۋاقىتتا سولاي عوي. ازاتتىق تا - ەڭبەك پەن كۇرەس ارقىلى اۋىزعا تۇسەتىن جەمىس. قاي حالىققا دا بوداندىق بۇعاۋىن بۇزۋ جەڭىل بولماعان، وڭاي بۇزعاننىڭ وزىندە ونىڭ ارتىندا تۇيەدەي تولەمى جاتادى.

قازاق حالقى دا ازاتتىق اتتى ارماندى تاريحتان قارىزعا الىپ، جاريالاپ وتىرعانداي. ۋاقىت-قوجايىن ءبارىبىر ونىڭ تولەمىن سۇرايدى.ال، ءبىزدىڭ سوعان دايىندىعىمىز قالاي؟

ازاتتىق دەگەنىمىز - بوداندىق بۇعاۋدان قۇتىلۋعا قانشالىقتى كۇش-قايراتتىڭ قاجەتتىگىن ۇلتتان تالاپ ەتەتىن كاتەگوريا. قانشالىقتى تىربىنساق، ازاتتىعىمىزدىڭ كولەمى دە، قۇنى دا سونشالىقتى. ازاتتىق ءۇشىن دەكلاراتسيا مەن دەموگوگيا ەمەس، ەڭ كەرەگى فيلوسوفيالىق جانە فيزيكالىق ەكى شامانىڭ ۇيلەسكەن كورىنىسى: اقىل+قايرات. وسى قوسىندى عانا ۇلتقا قاجەتتى ازاتتىقتى اپەرەدى. ال، ازاتتىق قانا - كوسەگەنى كوگەرتەتىن اسپاپ.

 

سان مەن ساپا جانە ۋاقىت

ادەتتە اتالمىش اسپاپتىڭ ىسكە جاراۋى ۇلتتىڭ سۋبەكتيۆتى جاعدايىنا (قارا باسىنا) بايلانىستى.  ال، ول جاعداي ۇلتتىڭ سانى مەن ساپاسىنان تۇرادى.

مەملەكەتىمىزدەگى سانىمىزدىڭ ازدىعىنا ءوزىمىز قىنجىلىپ، جاۋىمىز بەتكە سالىق ەتۋدە...

ال، ساپامىزدىڭ تومەندىگى ءسوز بولعاندا ۇلتتىڭ باستان كەشكەن تاريحي وبەكتيۆتى جاعدايىن ەسكەرمەي، ونىڭ سۋبەكتيۆتى مىندەرىن سانامالاپ كەتەتىنىمىز بار. اشىعىن ايتساق، جالقاۋلىق اۋىزبىرسىزدىك، پارىقسىزدىق، داراقىلىق، ىسكە يكەمسىزدىك سياقتى ءمىننىڭ ءبارى قازاقى كەمشىلىك ەمەس. بۇل مىندەر - قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن سۋبەكتيۆتى جايتتار ەمەس، بار بولعانى وبەكتيۆتى جايتتاردىڭ سالدارى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەتىن ۋاقىت جەتتى. مۇنداي مىندەردى تۇزەۋگە مۇمكىندىك تە، ۇلتتىق قاجىر-قاسيەت تە جەتكىلىكتى. ول ءۇشىن تەك قانا ۋاقىت كەرەك. بۇل جەردە ۋاقىت رەتىندە رەسپۋبليكاداعى تىنىشتىق، تاتۋلىق مەرزىمىن اتاعان ءجون.

قازاقستان ءۇشىن قازىرعى وتپەلى كەزەڭ مەن مەملەكەتتى نىعايتۋ داۋىرىندە تىنىشتىق ۆاليۋتادان دا اسا قىمبات. بىزگە نەعۇرلىم تىنىشتىق بولعان سايىن، ازاتتىعىمىز بەكي تۇسەدى، كوتەرەم كۇيىمىزگە شىر بىتەدى. سوندىقتان دا جاۋلارىمىز ءالسىن ءالى وت لاقتىرىپ، ارانداتۋ ارەكەتىن جاساپ باعۋدا. تىنىشتىقپەن ۋاقىت ۇتاتىن قازاقستان ءوزىنىڭ كازىرگى جاۋى ءۇشىن سول سەبەپتى دە قورقىنىشتى. قازاقتىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ ۇلتارالىق شيەلەنىستەن التىن كوزەسىن سىندىراتىنداي شوشيتىنى دا سوندىقتان. سول سەبەپتى دە، ءبىزدىڭ باستى بايلىعىمىز - كازىرگى ساتتە دالىيعان دالامىز ەمەس، بال تاتىعان تاتۋلىق! بۇل ءۇشىن باسقانى شامادان تىس باسىندىرماي، ءوزىمىز وزگەنىڭ ارانداتۋ تۇزاعىنا ىلىنبەي، شىدامپازدىق تانىتۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل - كەشە عانا تاۋەلسىزدىك تۋىن جەلبىرەتۋگە مۇرسات بەرگەن تاريحتىڭ باستى شارتى.

بەيبىت كەزەڭ - ارۋاقىتتا سان مەن ساپانىڭ كەپىلى. بەيبىتسىز مەزگىل ساندى دا، ساپانى دا كەمىتەتىنى بەلگىلى عوي.

ازاتتىق جولىنداعى قازىرعى الاشتىڭ وسىعان دەيىنگى ۇتقانى - تىنىشتىق. قالعان جەتىستىگىمىز وسى سەبەپتىڭ سالدارى عانا.

باسى.

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

 

ساياساتتا باتىرلىق ەمەس، باتىلدىق بار

ساياساتتاعى تاكتيكانىڭ ءمانىن تايىز ۇعاتىندار ۇشقارى دا ۇستەم سويلەيتىن قايراتكەرلەردى ناعىز ساياساتشى دەپ تۇسىنەتىنى بار. ءسويتىپ، باسەڭ سويلەۋشى ساياساتشىنى جالتاق، قورقاق سانايدى، ونىڭ ارەكەتىن ساياسي جەڭىلىس دەپ باعالايدى. ال، جالپى ساياساتتا «قورقاق»، «باتىر ساياساتشى» دەگەن ۇعىمدار اتىمەن جوق، ەگەر باتىر ەكەندىگىن دالەلدەۋگە تىرىسقان بولسا، ونىڭ شىن اتى - پوپۋليست! بىراق، ساياساتتىڭ سۇيىكتى قاسيەتى - باتىلدىق. باتىل قادام جاسالماسا، ساياسي بەيشارالىق - سول! سوندىقتان كەيبىر پوليتيكانداردىڭ نۇرسۇلتاننىڭ تاكتيكاسىن تۇسىنبەي، قورقاق ساناۋى ۇعىمسىزدىق. سەبەبى، ساياساتتا قورقاقتىڭ ورنىنا شاراسىزدىق قانا جۇرەدى.ال، قازاقتىڭ پرەزيدەنتىن شاراسىز دەپ ايتۋ - نۇرسۇلتاندى كەمسىتۋ ەمەس، دۇنيە ءجۇزىنىڭ قازاقتى تانىپ وتىرعانىن جوققا شىعارۋ.

جالپى، ساياسي تايىزدىق ەكى ۇعىمنان باسقانى بىلمەيدى، ونىڭ مويىندايتىنى: باتىرلىق نە قورقاقتىق، كۇشتىلىك نە السىزدىك. باتىرلىق تەك قانا سوعىسقا ءتان ەكەنىنەن حابارسىز، باتىلدىق تەك قانا تاكتيكاعا قاجەت ەكەنىن قايدان ءبىلسىن. ساياساتتا كۇشكە ەمەس، تاكتيكاعا سۇيەنەسىڭ، سول سەبەپتەن دە باتىلدىقتىڭ قاجەتتىگى وسىندا.

كەيبىرەۋدىڭ نۇرەكەڭ تاكتيكاسىنا تۇسىنبەيتىندىگىن بۇركەمەلەۋ ءۇشىن ونى قورقاق، جالتاق رەتىندە عانا سىناۋى الگىنىڭ ساياسي سايازدىعى. ونىڭ ورنىنا پرەزيدەنت قاتەسىن تاپ باسىپ ايتىپ، بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن ساياسي تالداۋ وندايلار ءۇشىن، ارينە،  الىنباس اسۋ. وندايلارعا ەڭ وڭايى ءبىر-اق سوزبەن، «ءاي، سونى قويشى، جالتاق!» دەۋ.

 

قازاققا كازىر قاي قابلەت قاجەت؟

باسقانىڭ قانداي ەكەنى ەمەس، بىزگە بارىنەن بۇرىن كازىرگى تاڭدا ءوزىمىزدىڭ قانداي ەكەنىمىزدى تانۋ ءوزىمىز ءۇشىن الدەقايدا قاجەت. ارينە، كەي اعايىننىڭ «قازاقتىڭ قانداي ەكەنىن ءالى كۇنگە بىلمەيتىن نە قىلعان جان؟» - دەپ كۇيىپ-پىسۋگە قاقىسى بار. ونىڭ ۇستىنە الاشتى ابايدان اسىرىپ تانۋ دا مۇمكىن بولماس.

دەسەك تە، اباي زامانىنداعى كوشەگەن قازاق قازىر ەبروپالانىپ، وتىرىقتاندى. وسىمەن بىرگە كوشپەلى وركەنيەتتى وتىرىق وركەنيەتىمەن الماستىرىپ، قازاقى مىنەزىن بۇرىنعىدان گورى وزگەرتتى.

اباي اتاعان ءمىن ازايعان جوق، ۇستەمەلەندى. ەڭ اۋىرى قازاقى پاراساتتان (ينتەللەكت) اجىراپ، ەبروپالىق پاراساتتى يگەرە الماي ورتا جولدا قالىپ وتىرمىز. بۇل - ۇلتتىعىمىزدىڭ ەڭ وسال تۇسى.

ۇلتتىق پاراسات - ۇلتتىڭ رۋحاني دىڭگەگى. بۇل دىڭگەك ۇلتتىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى قالىپتاسقان وبەكتيۆتى جاعدايعا بايلانىستى نە كوگەرىپ، نە قۋراپ وتىرادى. قازاقى پاراساتقا ۇلكەن  نۇقسان كەلتىرگەن وسى عاسىردىڭ  4 ونجىلدىعى.

حح عاسىردىڭ 30 -جىلدارى قازاق تاريحىندا ونى سانداي دا، ساپالاي دا جۇتاتقان جىلدار بولدى. قازاق حالقى 30-جىلداردىڭ زۇلماتى بولماسا، رەپرەسسيادان قانشا ارىستارىنان ايىرىلسا دا، رۋحاني بەلى قايىسپاعان بولار ەدى.ويتكەنى، حح عاسىردىڭ باسى قازاق ءۇشىن سانداي دا، ساپالاي دا ءوسىم بەرگەن ءداۋىر ەدى. ۇلتتىڭ پاراساتىن قۇرايتىن زيالى لەك قانشا قىرعىنعا ۇشىراسا دا، ۇلتتىڭ كەلەسى جەتكىنشەك بۋىنى ونىڭ رۋحاني ساعىن سىندىرماس ەدى دە، بۇل رۋحاني تىرەك ۇلتتىق پاراساتقا اينالىپ ۇلگەرەر ەدى. مۇنداي جايتتى ءبىز قازىر ۋكراين، وزبەك، قىرعىز، گرۋزين، ت.ب. حالىقتاردىڭ ەڭسەسىنىڭ بيىك، رۋحىنىڭ ۇلتتىق بوياۋىنان كورەمىز.

كەز كەلگەن تولىققاندى ۇلت ءبىر بىرىمەن بايلانىستى ءۇش بۋىننان تۇرادى: بالا، اعا، اتا بۋىن. ءار بۋىن ۇلتتىڭ بەلگىلى ءبىر جۇگىن كوتەرەر. اتا بۋىن - ۇلتتىڭ كەشەگى كەلبەتىن ساقتاپ، حالىقتىڭ ادەبىن ۇستايدى، وتكەن الەكتەن ساقتاندىرادى، تاربيەلەيدى. اعا بۋىن - ۇلتتىڭ جاسامپاز بۋىنى، ۇلتتىڭ كەشەگىسىن ەسكەرىپ، كەلەشەگىنە رۋحاني، ماتەريالدىق قامتۋ جاسايدى. ۇلتتىڭ ءۇردىستى دامۋىنا تيەك بولادى. بالا بۋىن - ۇلت بولاشاعىنىڭ كەپىلى، ونىڭ كەلەشەك رەزەرۆى.

اشتىق جىلدارى قازاق ۇلتىنىڭ قاۋقارسىز اتا جانە بالا بۋىنىن نەگىزىنەن قاۋساتىپ كەتكەنىن ەسكەرسەك، ۇلتتىڭ تاۋقىمەتى اعا بۋىنعا تۇسكەنىن كورەمىز. وسىدان كەلىپ، اتا بۋىننىڭ تاقسىرەتىنەن ۇلتتىق ءتالىم مەن ادەت، ادەپكە ۇلكەن نۇقسان كەلدى. ال، مۇنىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە ۇلتتىق كەلبەتتى،  سىيىقتى قۇرايتىن ەدى. بالا بۋىننىڭ سەلدىرەۋى ۇلتتىڭ سانىنا عانا ەمەس، ونى ساناسىزدىققا، پاراساتسىزدىققا، پايىمسىزدىققا جانە پارىقسىزدىققا يتەرمەلەدى.

بۇكل ءبىر ۇلتتىڭ تاۋقىمەتىن ءبىر بۋىن كوتەرگەن حالىقتا باسقامەن تەڭەسەرلىك پاراسات قايدان بولسىن؟! ال، بىزگە قازىر كەرەگى دە جالپى ۇلتتىق پاراساتتى قالپىنا كەلتىرۋ. ادەتتەگى جەكەلەگەن ادامداردىڭ پاراساتىن (نۇرسۇلتاننىڭ، ولجاستىڭ، ءابىشتىڭ ينتەللەكتىسىن) بۇكىل ۇلتقا تەلۋگە بولمايدى. ولاردىڭ پاراساتى الەمدىك دەڭگەيدە بولسا دا جالپىۇلتتىق دەڭگەي تومەن ەكەنىن مويىنداۋ قاجەت. مۇنىڭ بارلىعى ۇلتتىڭ سۋبەكتيۆتىك بەيشارالىعى ەمەس، وبەكتيۆتىك جايتتاردىڭ سالدارى.

قازاقتى ۇلى بولاشاققا اپاراتىن ونىڭ تاماشا ەكى قاسيەتى بار: يكەمدىلىك پەن توزىمدىلىك. بۇلار - ءبىزدىڭ ىشكى ۇلتتىق رەسۋرسىمىز. ارينە، قازاقتىڭ كىم ەكەنىن، قانداي ۇلت ەكەنىن سۇراساڭ، بىرەۋ ونىڭ ءالى ۇلت ەمەستىگىن، ەندى بىرەۋ اۋىزبىرلىگىنىڭ جوقتىعىن، ەندى بىرەۋ قوي مىنەزدىلىگىن، جالقاۋلىعىن ءتىزىپ الا جونەلەتىندىگى بەلگىلى. بىراق، مىنا نارسەنى ءار ۋاقىتتا ەستە ۇستاعان ءجون: جوعارىداعى اتالعان قاپتاعان كەمشىلىك بۇگىنگى كۇنگە قازاقتى امان-ەسەن جەتكىزبەگەن بولار ەدى.

بىرەۋگە بودان بولعان حالىقتىڭ سول ساتتەن باستاپ ۇلتتىق سىيپاتىنا نۇقسان كەلە باستاۋى ابدەن بەلگىلى جايت. ۇلت دەگەنىمىزدىڭ ءوزى - اۋەلى ەشكىمگە تاۋەلسىز حالىق. قانداي دەڭگەيدەگى ۇلتتى دا بوداندىق ارقىلى ۇلتسىزداندىرۋعا بولادى. كەرىسىنشە، قانداي ۇلتسىزدانعان بودان ەلدى ازاتتىق ارقىلى قايتا تۇلەتۋگە بولادى.

جالقاۋلىق پەن بىرلىكسىزدىك - ءار ۋاقىتتا قۇلعا ءتان مىنەزدەر. قۇلدى ساباماسا، وزدىگىنەن ەڭبەكتەنبەيدى، سونىمەن بىرگە ولاردىڭ بىرىگۋى دە قىيىن پروتسەسس. دەمەك، قازاقتىڭ كوپتەگەن جامان قىلىقتارى - قۇلدىق پسيحولوگيانىڭ سالدارى. قۇلدىق مىنەزدى قازاقتىڭ بويىنان عانا ەمەس، وتار بولعان باسقا دا ۇلتتىڭ بويىنان تابۋ قىيىن ەمەس.  گرۋزيندەردى الىڭىز. ارميان، ازەربايجاندار اۋەلى بىرىگىپ، بوداندىق بۇعاۋىن بۇزۋعا تىرىسپاي، ءبىر ءبىرىن قىرىپ جاتقانىن ەسكەرىڭىز. ەندەشە قۇلدىق قىلىق - بوداندىقتىڭ بەلگىسى، سونىڭ سالدارى. ال، جالقاۋلىق، داۋكەستىك - قۇلدىق نىشان. قۇلدىق مىنەزدەن قۇتىلۋىڭ باستى نەگىزى - سانانى جەتىلدىرۋ، باسقانىڭ كەمشىلىگىنەن ۇيرەنۋ. سوندىقتان «قازاق اناداي دا مىناداي» دەپ ءوزىمىزدى جازعىرۋعا تيەك بولاتىن قىلىقتار قازاقتىڭ ماڭدايىنا جازىلعان مىنەزدەر ەمەس، ۇلتتىڭ سۋبەكتيۆتىك ناشارلىعى ەمەس. ونىڭ ورنىنا وسىعان دۋشار ەتكەن وبەكتيۆتىك جايتتاردى سارالاۋ قاجەت.

 

1992جىل. قازان-جەلتوقسان. 1-جالعاسى.

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

 

ۇلتتىق سانا مەن پاراسات

ۇلتتىق سانا دەگەنىمىز - كەز كەلگەن ۇلتتىق ماسەلەگە بۇكىل حالىق بولىپ باس قاتىرۋ كورىنىسى بولسا كەرەك. بۇل جاعىنان العاندا، اللاعا شۇكىر، ۇلتتىق سانامىز ورنىعىپ، ءتىل، ءدىن، جەر، بولاشاق جونىندە جاپپاي جارىسا تولعانىس بارشىلىق. الايدا، ۇلتتىق سانا حالىق ماسەلەسىن كوتەرۋگە عانا قاۋقارلى بولعانىمەن، ونى شەشۋگە كەلگەندە دارمەنسىز. ۇلتتىق ماسەلەلەردى قانشا كوتەرىپ، ۇلتتىق سانامىزبەن قانشاما داۋرىعىسساق تا، ونىڭ شەشۋ جولى ءۇشىن الدەبىر ساپا كەرەك. ول ساپا - ازاتتىقتى ءىس جۇزىنە اسىرۋعا بىردەن ءبىر قاۋقارلى دا جىگەرلى ۇلتتىق پاراسات (ينتەللەكت). ال، پاراسات دەپ وتىرعانىمىز - ارلى، نامىستى اقىل مەن ويدىڭ جىيىنتىعى.

ۇلتتىق پاراسات - ۇلتتىڭ اسىل قارۋى. پاراسات بولماي، ۇلتتىق بىرلىك تە قىلاڭ بەرمەيدى. پاراسات بولماي، ەشبىر ۇلتتىق اسۋ الىنبايدى. ۇلتتىق پاراساتتىڭ بولۋى ءوز الدىنا،ونى ۇلتتىڭ يگىلىگىنە جاراتا ءبىلۋ - ەرەكشە بولەك ماسەلە. پايىمداۋىمىزشا، پاراسات ۇلتىمىزدا قاجەتتى دەڭگەيدە ەمەس، ونىڭ ۇستىنە بارىمىزدى ۇقساتا الماي وتىرعان جايىمىز بار. جەتكىلىكتى دارەجەدە پاراساتتى ۇلت قاي ماسەلەدە دە داۋرىعىسپاي، اپتىقپاي، اسىپ-ساسپاي شارا قولدانۋدى قولعا الادى. سوزىنەن ءىسى الدا جۇرەدى. دەمەك، بىزگە قايتكەندە دە پاراساتتى كوتەرۋ كەرەك.

ونى دامىتۋدىڭ باستى جولى - ۇلتتى جۇيەلى ويلاۋ دارەجەسىنە جەتكىزۋ. قاي ماسەلەنى شەشۋ دە، ونى جۇيەلى تۇردە ويلاپ، ۇيىمداستىرۋعا بايلانىستى. ال، كازىرگى كەزدە ءبىز تىڭعىلىقتى ويلاستىرىپ، بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن ەشبىر ءىستى جۇيەلى تۇردە ۇيىمداستىرا المايمىز. قاي ىسىمىزدەن دە «اتتەگەن-اي» جىلتىڭداپ تۇرعانى. مۇنى ءبارى پاراساتتى تۇردە ويلاپ، پىشپەگەندىكتەن.

ماسەلەن، 1989 جىلى ۋلاپ-شۋلاپ ءتىل ماسەلەسىن كوتەردىك. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ايتەۋىر، جاراتقاننىڭ قۇدىرەتىمەن، جەكەلەگەن جانداردىڭ قايراتىمەن ءتىلدى مەملەكەت مارتەبەلى ەتتىك - دۇرىس-اق! بىراق ءىستى سونىمەن بىتتىگە سانادىق. ىسكە اسۋى نەعايبىل پروگرامما-جوسپارلار جاساپ، ونى بىرنەشە رەت وزگەرتۋمەن اۋرە بولدىق. «قازاق ءتىلى» قوعامىن قۇردىق. العاشقى جاقسى نىشاندى، جەمىستى دە كورە باستادىق. بىراق ءتىلىمىزدىڭ ءالى دە تۇرمىستىق احۋالدان جوعارى كوتەرىلمەگەنى بەلگىلى. بۇرىنعى ارىنىمىز باسىلىپ، ءتىپتى، ءتىلدىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىن ساقتاي الامىز با، جوق پا دەپ قىبىجىقتاي باستادىق. ءتىل جايى جاۋعا اينالا جازداپ تا جۇرگەنى تاعى بار. مىنە، وسى ءتىل مايدانىنىڭ وزىنەن ۇلتتىق پاراساتتىڭ جەتىمسىزدىگى كورىنىپ-اق تۇر.

بىرىنشىدەن، ءتىلدىڭ مۇشكىل حالىنىڭ ءوزى جەتە زەرتتەلمەي وتىر. ءتىلدىڭ بۇل احۋالى قانداي دارەجەدە ەكەندىگى ايقىندالمادى. ونىڭ ءبىر عانا تۇرمىستىق دارەجەدە قالعاندىعىن ءبىلۋ جەتكىلىكسىز ەدى، ودان ارىعا ويجۇيەمىز (مىشلەنيە) جىبەرمەدى. پاراساتتىڭ كەرەگى وسىندايدا.

ەكىنشىدەن، «ءتىلدى دامىتۋدىڭ قانداي سفەرالارى بار؟» دەگەن ساۋالعا ءالى جاۋاپ جوق.

ۇشىنشىدەن، ءتىلدى قايتكەندە دامىتامىز، تازالايمىز دەگەن ماسەلەگە ءالى جاۋاپ ىزدەلگەن جوق. جانە ونى كىم اتقارۋ كەرەكتىگى دە بەلگىسىز. شاماسى، مۇنىڭ ءبارىن ءبىز ءۇشىن ءتىل تۋرالى زاڭ اتقارادى دەپ ويلاعاندىقتان بولار. مەملەكەتتىك ءتىل كوميتەتىنىڭ قۇرىلۋى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى كەشىگۋدە، الايدا، ونىڭ ءىسىن قوعامدىق جولمەن دە اتقارۋعا بولار ەدى. مىنە، وسىنداي جەردە كەرەگى، الگى - پاراسات. بۇل قابلەت بىزگە جوقتان باردى جاساتار ەدى.

ۇلتتىق پاراساتتىڭ كورىنىسى ارۋاقىتتا زيالى قاۋىمنىڭ ارەكەتىنەن كورىنگەن. ءار سالالى سفەراداعى زيالى قاۋىم ءوز مىندەتىن جۇيەلى قۇرا وتىرىپ، ىسكە اسىرسا، ۇلت تاعدىرىن شەشۋ سونشالىقتى قيىن ەمەس. ال، ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمدا اۋىزبىرلىكتىڭ جوقتىعى ۇلت بىرلىگىنىڭ جوقتىعى بولىپ تابىلادى. ول اركىم ايتا بەرەتىن ۇلتتىق مىنەزدىڭ كەسىرى ەمەس،زيالى قاۋىم پاراساتىنىڭ تومەندىگىنەن. الايدا، زياگەرلەردىڭ بىرلىگى بۇعان دەيىن قازاقتا بولعانىن ۇمىتا قالاتىنىمىز ۇيات. «الاشتىڭ» ارداگەرلەرى ۇلتتى قالاي وياتىپ، قالاي بىرىكتىرىپ ەدى؟!

ۇلت پاراساتىن جاپپاي دامىتۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى ءارى ىڭعايلى ءتۇرى - ۇلتتىق يدەولوگياعا نەگىزدەلگەن كوسەمسوزدى (پۋبليتسيستيكانى) دامىتۋ. پاراساتتىڭ دامۋ كورىنىسى كوسەمسوزدىڭ دەڭگەيىنەن كورىنەدى. كوسەمسوز دامىسا، ونىمەن بىرگە پاراسات تا ءوستى دەۋگە بولادى. ال، كوسەمسوزدى دامىتۋدىڭ بىردەن ءبىر كوزى - كوپشىلىك اقپارات قۇرالدارىنا جاعداي جاساي وتىرىپ، ولارعا بيىك تە ناتيجەلى تالاپ قويۋ.

 

ازاتتىق كوسەمسىز الىنبايدى

ءدال سولاي! ۇلتازاتتىق پروتسەسس - ۇلى ءىس. ۇلى ءىس ارۋاقىتتا ءىرى تۇلعالاردى قاجەتسىنەدى جانە تۋدىرادى، وسىرەدى. ونىڭ مىسالى از ەمەس: امريكادا - ۆاشينگتون، ءۇندىستاندا - دجاۆاحارلال، تۇركيەدە - اتاتۇرىك، ت.ب. وسىلاي ءتىزىلىپ كەتە بەرەدى. ەگەر ءبىز قازىرعى جايىمىزدى ۇلتازاتتىق پروتسەس رەتىندە مويىنداساق، وندا وسى پروتسەستە ءىرى تۇلعالاردىڭ ءجۇرۋىن قالاۋىمىز قاجەت جانە ونى تاني بىلگەنىمىز ءجون. قىسقاسى، ازاتتىق ارۋاقىتتا ۇلتتىق كوسەمنىڭ بولۋىن قالايدى، ولاي بولماعان كۇندە پروتسەس جۇرمەيدى، جۇرسە دە كەسىرگە تاپ بولادى.

ارينە، قىزىل يدەيا «كوسەم» ۇعىمىن «پايعامبارمەن» قاتارلاستىرىپ، اسىرا ناسيحاتتاپ، مانىنە نۇقسان كەلتىرگەنى راس. ال، «كوسەمنىڭ» و باستاعى مانىنە وي جىبەرسەك، ول - بار بولعانى ۇلتتى ۇلى ىسكە جۇمىلدىرۋشى. ال، كازىرگى قازاق جاعدايىندا بۇل ماعىنانى قاناعاتتاندىراتىن تۇلعا رەتىندە نۇرەكەڭدى (نۇرسۇلتان نازارباەۆ) مويىنداۋ ادىلەتتى ءارى شىنايى. ونى بۇلايشا تانۋ - ونىڭ پورترەتىنە قۇلدىق ۇرۋ ەمەس، وعان ۇلتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتۋ. قازىرعى كەزدە ۇلتتىڭ جۇگىن كوتەرەتىندەي تۇلعا تابا الماساق، ۇلتپىز دەپ ازاتتىققا ۇمتىلۋدىڭ ءوزى قاتەرلى.

كوسەم - ۇلتقا جالاۋشا جەلبىرەيتىن پايعامبار ەمەس نە ۇلتتىڭ باسىنا قامشى ۇيىرەتىن ديكتاتور ەمەس، حالىقتىڭ باعىت-باعدارىن باستاۋشى، ونىڭ تاعدىرىن تالاپايعا تۇسىرمەي، ۇلتتىق پوتەنتسيالدى ۇلى ىسكە جۇمىلدىرۋ ءۇشىن قاجەت كاتەگوريا.

 

ساياسي قالىپ

كازىرگى ساياساتتا ءار مەملەكەت ساياساتىنىڭ ىرگەتاسى بولىپ تابىلاتىن ساياسي قالىپتىڭ بولاتىندىعىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ساياسي قالىپ ءار ەلدىڭ ساياسي مىنەزى، تۇرعىسى ىسپەتتى. ول - مەملەكەتتىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىنىڭ مۇمكىندىگىنەن  عانا تۋىندامايدى، مەملەكەت باسشىلىعىنىڭ سۋبەكتيۆتىك، ەلدىڭ وبەكتيۆتىك جاعدايىنا قاتىستى فاكتور. ساياسي قالىپ - مەملەكەتتىك سۋبەكتيۆتىك ساياسي ىرگەتاس.

ساياسي قالىپ نەگىزىنەن سىرتقى ساياساتتا ءوزىن كوبىرەك بايقاتادى. ماسەلەن، اقش كازىرگى كەزدە دۇنيە جۇزىنە بىردەن ءبىر ساياسي ىقپال ەتۋشى رەتىندە پاڭدانا قيمىلداۋدا. ال، رەسەي         ءوزىن بۇرىنعى كسرو-نىڭ قانشالىقتى مۇراگەرى ەتۋگە تىرىسقانىمەن، ونىڭ ساياسي قالىبىنا بۇل امبيتسيا سىيماي وتىر. رەسەي قازىر بەينە ءبىر شايپاۋ ايەل سەكىلدى. بىردە بۇلاي، بىردە ولاي. بۇدان ونىڭ جاڭا مەملەكەت رەتىندەگى جاڭا ساياسي قالىبى ءالى قالىپتاسپاعاندىعىن كورەمىز. ەندەشە ونىڭ ساياسي ىرگەتاسى قالانباعانى. بۇل رەسەي ءۇشىن عانا ەمەس، وزگەلەر ءۇشىن دە قاۋىپ. بۇل جاعىنان قازاقستان ءوزىنىڭ ساياسي كەيپىن ءبىرشاما قالىپتاستىرۋ ۇستىندە. ونىڭ ساياسي قالىبىنا ۇستامدىلىق، بايسالدىلىق، ۇمتىلعىشتىق پەن بەيبىتقويلىق ءتان ەكەندىگى ايقىندالا باستادى.

دەگەنمەن، ساياسي قالىپ مەملەكەت دامۋىنا وراي نەمەسە ىشكى-سىرتقى ساياسي كۇشتەردىڭ ىقپالىمەن وزگەرۋى مۇمكىن.

ساياسي قالىپتى تاڭداۋ مەملەكەت تاعدىرىنىڭ بىردەن ءبىر باستى جايى. الايدا، ساياسي قالىپتى تاڭداۋ مۇمكىندىگىنە قازاقستان سەكىلدى جاس مەملەكەت تىنىشتىقپەن ۋاقىت ۇتۋ ارقىلى عانا يە بولادى.

بۇرىنعى كسرو جەراۋماعىنداعى شيەلەنىسكە تاپ بولعان مەملەكەتتەردە ساياسي قالىپ بار دەۋگە بولمايدى. ونى قالىپتاستىرۋعا ولاردىڭ مۇرشاسى دا جوق.

1992جىل. قازان-جەلتوقسان. 2-جالعاسى.

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

گەوساياسات - ەلدىڭ سىرتقى تۇرپاتى

قايبىر تاۋەلسىز مەملەكەت ءوزىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىمەن بىرگە ساياسي دۇنيەدەن ءوزىنىڭ ورنىن الا وتىرىپ، اينالاسىمەن قارىم-قاتىناستىق اۋان دايەكتەيتىنى بار. ساياسي اينالانى (گەوساياساتتى) دايەكتەۋدە كازىرگى ساياسي قالىپتىڭ ءبىراز ىقپالى بار. شىنىن ايتۋ كەرەك، قازاقستاننىڭ ىشكى كەيپى كۇردەلى بولعاندىقتان، ونىڭ گەوساياساتى دا قاراپايىم بولا قويمايدى. سوندىقتان بۇل جايت قازاقستان جاعدايىندا ەجىكتەلىپ بارىپ، سومدالاتىن بولار. جالپى، قازاقستاننىڭ بولاشاق ءىرى مەملەكەتتەر قاتارىنان تابىلاتىن قاينارىن ەسكەرە وتىرىپ، ونىڭ ساياسي اينالاسىن بىلايشا كەيىپتەگەن ءجون:

-         ەكونوميكا جاعىنان ەبروازيالىق ءبورى، بۇعان مول بايلىق پەن حالىقتىڭ اسا يكەمدىلىگى، جاستىعى كەپىل;

-         گەوگرافيالىق جاعىنان دۇنيەجۇزىلىك ساياسي كىندىك، وعان باتىس-شىعىس، وڭتۇس-سولتۇس كوپىرلەر تورابى بولۋ مۇمكىندىگى مەن گەوگرافيالىق ورنى كۋا;

-         ەتنودەموگرافيالىق جاعىنان - تۇركىلىك قاراشاڭىراق، وعان تاريح  تا، وبەكتيۆتىك جاعداي دا، بارلىق تۇركىلەردىڭ قازاقستاندى اينالا ورنالاسۋى دا يتەرمەلەيدى;

-         ءدىني سەنىمى جاعىنان - دۇنيەجۇزىلىك ءدىن تارتىسىنىڭ ەشبىرىنە اسا جاقتاسپايتىن زايىرلى مەملەكەت.

 

وسى اتالعان گەوساياسي جاعدايى قازاق مەملەكەتىنىڭ قازىردان باستاپ سىرتقى نيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز ەتىلگەنى ءجون.

 

قانداي وداق قاجەت؟

جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ەسىندە، فەدەراتسيا ءۇشىن دە، كونفەدەراتسيا ءۇشىن دە ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدىڭ بارىنەن بۇرىن وداقشىل ىنتاسىنىڭ بولعاندىعى. ءتىپتى، اقىرىندا تمدسىز قالاتىنىمىزعا بوگەت بولعان دا سول. نە سەبەپ؟ پرەزيدەنت سونشا نەگە وداقشىل؟ بار ماسەلە: قازاقستان جاعدايىندا يمپەريالىق بۇعاۋدان بوساۋدىڭ تاكتيكاسىندا. ول بۇل تاكتيكا بويىنشا رەسەيدەن ىرگەنى ءۇزىلدى-كەسىلدى اۋلاق سالۋ قانشالىقتى قاۋىپ ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ونى تەك اسىرە ازاتشىلدارعا سەزدىرۋ قيىن. ولار ءۇشىن ارميانى قۇرۋ دا، اقشانى شىعارۋ دا، شەكارانى جاۋىپ، باسقانى قۋ دا وپ-وڭاي. بەينەبىر جاپانداعى جالعىز وتار قويمەن تاۋەلسىزدىكتىڭ تاۋەكەل شىڭىنا شىعاتىنداي!

بارلاي بىلگەن ادامعا، قازاقستاننىڭ سولتۇس شەكاراسى رەسەيمەن جىمى بىلىنبەي جىمداسىپ جاتقاندىعى راس. ول جىكتى شەكارالىق شارباقپەن اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس. وعان ۋاقىت پەن وبەكتيۆتىك جاعداي كەرەك ەكەندىگىن مويىنداۋ ءلازىم.مىنە، سول ۋاقىت پەن جاعدايدى ۇتۋ ءۇشىن ۇتىرى كەلگەن قاي وداققا دا (ايتەۋىر، وتار وداق ەمەس) باس شۇلعىپ، ىنتالانۋ قاجەت ەكەندىگى راس. بۇل - پرەزيدەنتتىڭ وداقشىلدىعى ەمەس، ازاتشىلدىعى دەپ ۇققان ءجون. ارينە، ءبىر كۇن، نە ءبىر اي، ءبىر جىل ازات بولىپ، قايتا بۇعاۋعا ءتۇسۋ - ءبىزدىڭ تاڭداۋىمىز ەمەس. ەندەشە تۇپكىلىكتى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ۋاقىتشا «تاۋەلدىلىككە» كونىپ، قايىس نوقتانىڭ ءشىرىپ ءتۇسۋىن كۇتكەننەن وزگە امال جوق.

وداق دەمەكشى، تمددان قايران جوق ەكەنى راس. الايدا، ونىڭ قاۋساعان سىقپىتىنىڭ ءوزى قازاقستان ءۇشىن، ايتالىق، قىتاي سەكىلدى قورقاۋدان قورعايتىن سەرىك ەكەنى راس. جانە اركىم وزىمەن ءوزى كەتكەننىڭ وزىندە بىزدەگى وزگە اعايىندار ءدال كازىرگىدەي موماقان بولىپ جۇرە بەرۋىنە كىم كەپىل؟ سول سەبەپتەن دە قازاق وكىمەتىنىڭ بۇعاناسى قاتىپ، مەملەكەتتىڭ قابىرعاسى بەكىگەنشە رەسەيمەن قول ۇستاسا تۇرۋدان باسقا جول كورىنبەيدى.

ارينە، وداقتىڭ ءبىر نۇسقاسى: ورتا ازيا-قازاقستان. الايدا، بۇل وداقتان قازاقستاننان باسقاسىنا عانا ساياسي پايدا كوبىرەك. ال، ءبىزدىڭ سولتۇس شەكارانى الدەقانداي جاعدايدا ورتازيالىق باۋىرلاردىڭ قورعاسۋعا ءداتى بارا ما؟ ءتىپتى، بۇل وداقتىڭ تاجىكستان شيەلەنىسىنە دە ارالاسۋى نەعايبىل. دەمەك، وتپەلى داۋىرگە تاجىكەلەسسەك تە، دارمەنسىز تمد ءتاۋىر. جالپى، تمدنىڭ كۇرت ىدىراۋىنان ساقتانعان ءجون. بۇل وداقسىماقتى ەڭ بولماعاندا مەملەكەتتى تولىق قالىپتاستىرعانشا، بارىنشا پايدالانىپ قالعان ماقۇل. «جىلاننان تۇك تارتساڭ دا پايدا!». تمدنىڭ شۇعىل ىدىراۋى كسرونىڭ جەراۋماعىندا  جاپپاي ازامات سوعىسىنىڭ ۇلاسۋىنا اپارۋى مۇمكىن.

ال، بولاشاقتى كوزدەسەك، تۇركىلىك كونفەدەراتسيا ساعىمداي بۇلدىرايتىنى راس. ءتۇپتىڭ تۇبىندە وسى ساعىمدى نىسانالاۋدان تانباۋ قاجەت. ونداي تۇركىلىك وداقتى العىشارتسىز، وبەكتيۆتىك جاعدايسىز بولەك قوي وتارلارىن ءبىر بىرىنە جامىراتقانداي كۇي كەشۋگە جانە بولمايدى. سوندىقتان ويدا تۇركىلىك كونفەدەراتسيا تۇرسا دا ازىرگە تاريحي-مادەني-ەكونوميكالىق باۋىرلاستىقتان باستاعان ماقۇل بولار.

تۇركىلىك وداق قانشالىقتى مۇمكىن؟ تاياۋ مەزگىلدە مۇنداي وداق جونىندەگى باستامانىڭ بولا قويۋى دا نەعايبىل. بولا قالعاننىڭ وزىندە قازاقستاننىڭ ىشكى الپەتى ونداي وداققا جىبەرە قويۋى ەكىتالاي.

جالپى بۇل وداقتىڭ جۇزەگە اسۋى باستامانى كىمنىڭ كوتەرۋىنە بايلانىستى.ەگەر كەشەگى بودان ەلدەر بىرىگۋدى قولعا السا، ونىڭ وداق بولىپ جارىتۋى بەلگىسىز. سەبەبى، تولىق ازاتتىق جولىنان وتپەي، ارقايسىسى ءوزىنىڭ تولىق مەملەكەت ەكەنىنە كوزى جەتپەي، بوداندىق مىنەزدەن ايىرىلماي، بودان ەلدەردىڭ ەرىكتى وداق قۇرىپ كوكتەۋى ەكىتالاي.

ال، بۇل باستامانى جالعىز ەگەمەن تۇركى ەلى تۇركيا قولعا السا، ءۇمىت مولىراق. بىراق، جاعالاي جالاڭاش ەلگە جالعىز تۇركيا قامساۋ بولۋعا جۇرەگى داۋالاماس. جانە دۇنيە ءجۇزىنىڭ بىرىڭعاي قانداس وداقتىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە تۇرتكى بولاتىن تۇركياعا قالاي قارايتىنى بەلگىسىز.

قازىرعى ەڭ ۇتىمدى دا بولاشاق ۇلى وداقتىڭ باستاماسى بولارلىق قادام - تۇركى قوعامداستىعىنىڭ ستراتەگيالىق نىساناسىن دىتتەيتىن تۇركيا باستاعان ءىس جۇزىندەگى ءوزارا باۋىرلاستىق. وسى باۋىرلاستىق تۇبىندە وداققا اينالاتىنىنا ءشۇبا جوق.

1992جىل. قازان-جەلتوقسان. 3-جالعاسى.

 

 

 

 

 

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

 

 

قوعامدىق ساياسي سىقپىت

ساياسي ۇيىمداردىڭ سانى جونىنەن ماقتانا المايتىنىمىز راس. كازىرگى وتپەلى ءولارا كەزەڭ ءۇشىن بۇل ءبىزدىڭ باعىمىز دا شىعار. ەكونوميكالىق قۋاتسىز، الەۋمەتتىك ءالسىز كەزدە ساياسي بەلسەنىم قوعام ءۇشىن بارىنەن بۇرىن باستى كەسەل. مۇنى، تجمكدەن (گكچپ) كەيىن العاش قۇرىلعان رەسپۋبليكاشىل (1991 جىلى «ازاتتىڭ» نەگىزىندە قۇرىلعان) پارتيانىڭ باستاماشىسىنىڭ ءبىرى بولساق تا، اششى شىندىق رەتىندە مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. قوعامداعى ساياسي بەلسەندىلىك، اسىرەسە، ءبىزدىڭ مەشەۋ دە جاس مەملەكەت ءۇشىن اسا قاۋىپتى. ونداي بەلسەنىم ۇكىمەت اۋىستىرۋعا قۇشتار، سول قىلىعىمەن-اق، مەملەكەتتىڭ دامۋىن جولدان قالدىرادى، تاۋەلسىزدەنۋ قارقىنىن تەجەيدى.

قازاقستان ءۇشىن قازىرعى مەملەكەتتىك قۇرىلىس اياقتالماي، جالپىۇلتتىق بيلىك ورنىقپاي، قازىرعى ۇكىمەتكە تايتالاس (وپپوزيتسيا) بولۋدان ساقتانۋ كەرەك، وعان اپاراتىن ارانداتۋدان اباي بولعان ءجون. مۇنداي ارانداتۋعا ۇرىنىپ ۇلگەرگەن مامىر ايىنداعى «ازاتتىقتاردىڭ» قىلىعىن ساياسي داۋرىقپالىق دەمەسكە لاج جوق. سول ارەكەتتىڭ باسقاسىن بىلاي قويىپ، قاتەنىڭ ءبىر قىرىن الساق تا، جەتكىلىكتى: كواليتسيالىق ۇكىمەتكە ورىندىق بولىسۋدە «ازاتقا» اۋىل شارۋاشىلىعى، ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ عانا تيەر. وزگە سالا بويىنشا باستاماشى «ازات» تىرپ ەتە الماعان بولار ەدى. ال، وسىنى جاقسى سەزگەن ءورىستىلدى ءباسپاسوز ىشكى قۋانىشىن جاسىرسا دا اركىمنەن ءسۇيىنشى سۇراعانداي جەتكىزدى. ەندەشە ساياسي قادامدى وسىلاي جاساۋ اقىلسىزدىق ەمەي نەمەنە؟

شىنىن ايتۋ كەرەك، الدەبىر تاريحي جاعداي قالىپتاسپاسا، قازىرعى ساياسي ۇيىمداردىڭ ىقپالى جوق. بالكىم، بۇل پايدالى دا بولار. ايتپەسە، «ازاتپەن» قوسارلانىپ «ەدينستۆو» ارەنانى بەرمەسە، مەملەكەتىمىز نە كۇيدە بولماق. ارينە، بۇل ۋاقىتشا جاعداي جانە وسى ساياسي اۋان الەۋمەتتىك جاباعى كوتەرىلگەنشە ساقتالا تۇرعاي.

وسى جەردە ۇلتتىق زيالى قاۋىمنىڭ مۇنشاما ۇزاق ۇيقىسىن جازعىرماي وتۋگە بولمايدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ءدال قازىرعى كەزدە جاس ازات مەملەكەتىمىزگە دەمەۋ رەتىندە دۇنيەجۇزىلىك قازاق زيالىلار كواليتسياسى نەمەسە الاش اسسامبلەياسى ىسپەتتى ۇيىم ۇلتىمىزعا اسا پايدالى ناقتى ىستەر اتقارعان بولار ەدى. وكىنىشكە قاراي، بىيىلعى ءى بۇكىلقازاقتىق قۇرىلتاي ۇلتتىق پوتەنتسيالدى قايراتقا اينالا الماي، بار بولعانى شەتەلدىك قازاقتارعا اتاجۇرتتى تانىستىرۋ مانىنەن ءارى اسا المادى. زيالى قاۋىمنىڭ قازاق قوعامىنا پايداسىنىڭ ءوزى دە سوندا، ونىڭ قازىرعى جاڭادان تۇساۋى كەسىلگەن شاعىندا، اقىل، زەردە، پاراسات جاعىنان دەمەۋگە مۇقتاجدىقتى جويۋدا عوي.

قازىر قازاقستانداعى ساياساتپەن ءۇش جاق اينالىسۋدا. ءبىرىنشىسى - رەسمي باسشىلىق، ەكىنشىسى - قوعامدىق-ساياسي ۇيىمدار بولسا، ءۇشىنشىسى -  ەڭ ەنجار دا بىراق دۇلەي ساياسي كۇش - قاراپايىم بۇقارا. سوڭعى جاق ازىرگە، ۇيىمدارعا دا، باسشىلىققا دا توتەنشە دە تۇتقيىل قارسىلىق كورسەتە المايدى. وعان قوعامدىق پسيحولوگيا جەتىلمەگەن جانە الەۋمەتتىك كونبىستىلىك ەتەك باسادى. راس، بۇقارا ءتۇرلى ەڭبەك ۇجىمدارى دەڭگەيىندە باسشىلىققا تالاپ قويۋ كورىنىسىمەن ءوز نارازىلىعىن بىلدىرۋدە. الايدا، مۇنداي جايتتى قازىرعى اككى «كوممۋنيستىك» باسشىلىق اينالىپ ءوتۋ تاجىريبەسىن يگەرىپ تە الدى. ەندەشە قازاقستان ساياساتىنا العاشقى ەكى جاق قانا اۋان جاسايدى.

راس، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز ايلارى، ءبىر قىزىعى، بۇرىنعى كوممۋنيستىك باسشىلىقپەن جاسالۋدا. بۇل جەردە مىناداي زاڭدىلىقتى اشىپ وتكەن ءجون. بۇرىنعى كسرو رەسپۋبليكالارى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دارمەنى جەتكەنشە كوممۋنيستىك باسشىلىق كەزەڭىنە تاپ بولادى ەكەن دە، ونىڭ قاۋقارى كەتىپ، وزدەرىن دەموكراتتار سانايتىنداردىڭ قولىنا ۇكىمەت كوشكەننەن كەيىن قوعام ءبىراز سىرقايدى ەكەن. بۇل، ءسىرا، قوعامنىڭ جاڭا باسشىلىق دۇركىنىنە ۇيرەنىسە الماۋىنان بولار، قوعام باسشىلىعىنىڭ جاپپاي وزگەرىپ، نەوبولشيۆيزمگە ۇرىنۋىنان شىعار. ايتپاقشى، ءبىر قىزىعى، نەوبولشيۆيزم ءتان ۇيىمداردىڭ ءبارى دە وزدەرىن كوممۋنيستىك تايتالاس سانايتىندار. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن ءبىر نەوبولشەۆيك «ەگەمەندى قازاقستاندى» سوتتاۋدى كوتەرگەن ەدى...

جالپى، جاس راديكال ۇيىمدار قولىنا تيگەن ۇكىمەتتى بيلىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە جاسامپازدىققا ەمەس، قيراتىمپازدىققا كوبىرەك ارنايدى. مىنە، قازاقستاندى وسى كەزەڭنەن قۇتقارىپ تۇرعان، بيلىككە سۋساپ كەلگەن جاس ۇيىم ەمەس، بيلىكتىڭ بەشپەتىن توزدىرعان بۇرىنعى كوممۋنيستەر ەكەندىگىن مويىنداۋ كەيبىرەۋگە كۇلكىلى بولسا دا شىندىق. بۇل باسشىلىققا نە ءتان؟ تەمىردەي ءتارتىپ، جوعارىنىڭ ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىنداۋ، باستى اۋىرتىپ ويلانباۋ، بىراق ۇلكەن لاۋازىمدى نە ىستەسە، سونى سول كۇيىندە قايتالاۋ. ال، مۇنداي قاسيەت قوعامعا قاي كەزدە قاجەت؟ ءدال كازىرگىدەي وتپەلى داۋىردە جانە ەڭ جوعارعى لاۋازىمدى ادام قابلەتتى بولسا.

الايدا، بۇدان قازاقستاندى قاساڭ ارەكەتتى، قۇبىلما ويلى «كوممۋنيستىك» باسشىلىق ۇشپاققا شىعارار دەگەن وي تۋماۋى قاجەت. قازاقستان باسشىلىعىنا ءتان بولىپ وتىرعان كازىرگى پارتوكراتيالى-توتاليتارلىق وڭەز جاڭا قوعامدى قۇرۋعا العىشارت جاساعانمەن ونى قۇرۋدى ءوز موينىنا الا المايدى. ويتكەنى، پراۆوسىز قوعامدا ءومىر سۇرگەن بۇل باسشىلىققا پراۆولى قوعامنىڭ زاڭىن ەسكى ادەت بويىنشا اتتاپ كەتۋىن قويمايدى جانە بازارگوي ەكونوميكا تالاپ ەتەتىن ەڭبەكقورلىقتىڭ ەرەكشە ءتۇرىن ءوڭى تۇگىلى تۇسىندە كورمەگەن باسشىلىق وتپەلى ءداۋىردى بارىنشا سوزا ءتۇسىپ، ودان قارپىپ قالۋعا تىرىسادى. بۇل بارىنە ءتان دەگەن ءسوز ەمەس.

سوندىقتان قازاقستان باسشىلىعى قابلەتىنە قاراي جاڭا جىلدان باستاپ ۇدايى جاڭا كۇش وكىلدەرىمەن تولىعىپ تۇرۋى ونىڭ باسشىلىعىنىڭ جاپپاي جاڭا كۇشپەن وزگەرۋىنە سوقتىرماي، ونىڭ وتپەلى سىرقاتىن بولدىرماۋعا سەپتىك ەتەدى.  ەسكى باسشىلىقتىڭ جاڭاعا اينالۋى بىرتە-بىرتە جۇرەدى.

 

يدەولوگيالىق بوساڭ (ۆاكۋم)

كسرونىڭ ىدىراۋىمەن بىرگە كۇيرەگەن ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ ورنى جىنى الاستالعان سارايداي داڭعىرايتىنى راس. ارينە، اتالمىش يدەولوگياداي تۇعىرتاستى بولماعانمەن، ونىڭ وتكىنشى تۇرلەرى يەسىز قالعان ەسكى ۇيدە سوققان وكپەكتەي ازىناپ وتۋدە. ايتالىق، تجمكدەن كەيىن بارلىق رەسپۋبليكالار جاپپاي تاۋەلسىزدىك يدەولوگياسىنا باس قويدى. ودان سوڭ بازارگوي ەكونوميكا مىنبەدەن ءسوز الدى. ال، سوڭعى كەزدەرى ىسسىلاي قاپقان جايتتار جايىنا قالىپ، باۋىرلاستىق، مامىراجاي كەزەڭ اڭسالۋدا.

ارينە، كەيبىر مەملەكەتتەر ءدىني يدەيانى تۇعىر ەتۋگە جارماسقانىمەن، جالپىلاي العاندا، كسرونىڭ بۇرىنعى سۋبەكتىلەرى رۋحاني جاعىنان ءبىر بىرىنەن الىستاي قويعان جوق. قازاقستاندا دەموكراتيا، گۋمانيزم، ەڭبەك، تاتۋلىق اڭگىمە تۇرىندە ءسوز بولسا دا، ول پرەزيدەنتتىڭ ءوز اۋزىمەن عانا ايتىلىپ، جالپى يدەولوگياعا اينالىپ ۇلگەرگەن جوق. بۇعان باستى سەبەپ - يدەولوگيالىق ۇستەم بولماسا دا باعىتتاۋشى ورگاننىڭ جوقتىعى.

ايتالىق، بازارگوي ەكونوميكا تۋرالى كوپ ناسيحاتتىڭ ورنىنا، بۇرىنعى كوممۋنيستىك يدەيا تاپتاۋرىن ەتكەن ساناعا قاجەتتى قاراپايىم دا نازىك يدەولوگيا ارقىلى شارۋا ادامىنا قالاي بايۋدىڭ، شاعىن كاسىپورىندى قالاي قۇرىپ، باسقارۋدىڭ نەگىزدەرى ۇگىتتەلىپ وتىرسا، قوعام قانشالىقتى العا باسىپ، بۇقارا ناقتى ىسپەن اينالىسۋدى باستاپ، ەسكى جۇيەنىڭ قۇرىم كيىزىن جامىلۋدى دەرەۋ تاستاعان بولار ەدى.

قازاقستاننىڭ ءىشى مەن سىرتىنان ۇلتتىق مەملەكەتكە دۇشپانكوز يدەولوگيا باس كوتەرمەي تۇرىپ، قازاقستان وتانشىلدىعىنا، باۋىرلاستىققا، دەموكراتيا مەن بازارگوي ەكونوميكاعا تابان تىرەگەن پراگماتيكالىق يدەولوگيانى جولعا سالاتىن ۋاقىت جەتتى. ارينە، يدەولوگيا قۇر ناسيحات پەن ۇگىتتەن تۇرىپ، ونىڭ ومىردەگى ناقتى كورىنىسى بولماسا، ول دەموگوگيالى مىلجىڭنان ءارى اسپايتىنىن تاعى ەسكەرۋ كەرەك.

1992جىل. قازان-جەلتوقسان. 4-جالعاسى.

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

بيلىك قۇرىلىمى

قازاقستاننىڭ بيلىك قۇرىلىمىن زەردەلەۋ ءۇشىن ونىڭ ەجەلگى (حاندىق ءداۋىر), ەسكى (كەڭەس ءداۋىرى), كازىرگى (وتپەلى ءداۋىر) جانە جاڭا (بولاشاق ءداۋىر) نۇسقالارىن شارتتى تۇردە ءبولىپ قاراستىرايىق.

جالپى مەملەكەتتىك بيلىك قۇرىلىمىن گەومەتريالىق تارتىپپەن كولبەۋ (گوريزونتال) جانە تىگىڭكى (ۆەرتيكال) سىيپاتتى دەپ تۇسىندىرۋگە بولادى. كولبەۋ بيلىك دەگەنىمىز - كادىمگى بيلىكتىڭ ءبولىسۋ كورىنىسى، ياعني، اتقارۋ، زاڭداۋشى جانە سوت بيلىكتەرىنىڭ قازقاتار (پاراللەل) ءجۇرۋى.

ەجەلگى قازاقستاندا كولبەۋ بيلىكتىڭ قازىرعى كەلبەتى بولماعانمەن، ونى سىيپاتى، ءمانى بولعانى راس: اتقارۋ - حاندىق بيلىك، زاڭ بيلىگى - حاندىق كەڭەس، سوت - بيلەر كەڭەسى ارقىلى جۇزەگە اسقانى بەلگىلى جانە بۇل سول زامانعى قاجەتتى حالىقتىق بيلىك پروتسەسىن تولىعىمەن جۇزەگە اسىرا ءبىلدى. ال، تىگىڭكى بيلىك  ۇلىستىق، جۇزدىك، رۋلىق بولىپ تاراتىلىپ، مەملەكەتتىك بيلىك ونىڭ ءون بويىنا قانتامىرداي جايىلدى. ماسەلەن، رۋدى بيلەۋ مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ رۋ اۋقىمىنداعى كورىنىسى بولىپ، اتقارۋ ۇكىمەتىن رۋباسى، سوتتى رۋ ءبيى، ال، زاڭدىق بيلىكتى رۋ اقساقالدارىنىڭ كەڭەسى اتقارعانى ايان. ءار اۋىل بولسا، سول اۋىلدىڭ بايىمەن بيلەندى. ءاربىر باي ءوز اۋىلىن الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جاعىمەن قامتىدى، باسقا سالالار تىكەلەي رۋ كولەمىندە بيلەندى. بۇل بيلىك قازاقستان وتارلانعانعا دەيىن ءوزىن ءوزى قامتىپ، ال وتار بولعاننان كەيىن ۇلتتىق بيلىك قۇرىلىمى پاتشالى رەسەيدىڭ قول جاۋلىعىنا اينالىپ، حالىقتى ۇلتسىزداندىرۋعا، ياعني ۇلتسىزدانعان ۇلتتى جۇزدىك، رۋلىق جىككە بولۋگە، سايىپ كەلگەندە بولشەكتەپ الىپ، بيلەي بەرۋگە ءساتتى قولدانىلعانى بەلگىلى.

كەڭەس ءداۋىرلى ەسكى قازاقستاندا شىن مانىندە كولبەۋ بيلىكتىڭ ورنىنا، توتاليتاريزم جۇگەنى عانا بولدى، ال كولبەۋ بيلىكسىز قوعامدا تىگىڭكى بيلىك ارۋاقىتتا بوداندىق پەن دەموكراتياسىزدىقتىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلماق.

قازىرعى قازاقستان بيلىگىن ءسوز ەتسەك، كولبەۋ، بيلىكتىڭ، ياعني، بيلىك ءبولىسىنىڭ ىرگەتاسى قالانۋدا، الايدا، قازاقستاننىڭ كازىرگى جاعدايى وعان تۇپكىلىكتى ناقتى ۇلتتىق سىيپاتتاعى بيلىك قۇرىلىمىن بەلگىلەۋگە مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. سول سەبەپتەن دە قازاقستان ءوزىنىڭ بيلىك قۇرىلىمىن قۇرۋدا دا، اتازاڭ (كونستيتۋتسيا) قابىلداۋدا دا وتپەلى سىيپاتتى دۇنيە يەلەنۋگە دۋشار بولۋدا.

ايتالىق، بىزگە كەڭەس وكىمەتىنە، مۇرا بوپ قالعان قازىرعى جوعارعى كەڭەس الا-قۇلا زاڭداردى بالالاتاتىن ورگان عانا ەمەس، ونىڭ دۇرىس ورىندالۋ بارىسىن باقىلاۋ مەن قابىلدانعان زاڭداردى بۇقاراعا ۇعىندىرۋ، ناسيحاتتاۋ جايىن ىسكە اسىرۋ مۇمكىندىگىنەن تىس قالىپ كەلەدى. بۇل - زاڭدىق بيلىكتىڭ قاۋقارسىزدىعىنىڭ كورىنىسى.

ال، ەندى مەملەكەتىمىزدىڭ قازىرعى جەرگىلىكتى اتالىپ جۇرگەن وكىمەتىنىڭ دە سوراقى جاعى از ەمەس. ادەتتە، وركەنيەتى كەمەل مەملەكەتتىڭ كولبەۋ جانە تىگىڭكى بيلىگىنىڭ بولۋى وعان جەتكىلىكسىز. ول ءۇشىن سونىمەن بىرگە بۇل بيلىكتەردىڭ ءبىر بىرىمەن قايشىلىقسىز، ايقاسسىز قابىسۋىن بولدىرۋ قاراستىرىلىپ، اسىرەسە، بيلىكتى تىگىنەن تاراتقاندا اسا ساقتىق قاجەت بولادى.

كازىرگى تىگىڭكى بيلىككە ءتان كەمشىلىكتىڭ ءبىرى - ءتۇرلى اتقارۋ جانە زاڭداۋشى وكىمەتتەردىڭ مارتەبەلەرى كوپتەگەن جاعدايلاردا ايقاسىپ كەتەتىندىگى نەمەسە ءبىرىن ءبىرى جۇتىپ، ارا جىگى اجىراتىلماي بەلگىلەنەتىندىگى. ماسەلەن، وبلىستىق، اۋداندىق دەڭگەيگە دەيىن كولبەۋ جانە تىگىڭكى بيلىك ءبىر بىرىمەن جىمداسىپ تۇرعانداي سىيپاتتا بولعانىمەن زاڭداۋشى بيلىكتىڭ وكىلى بولىپ تابىلاتىن كەڭەستەردە مۇلدەم قاۋقار جوق دەسەك، قاتەلەسەمىز بە؟ كەڭەستەردىڭ بار قادىرى اۋداندىق، وبلىستىق سەسسيالاردى شاقىرۋ عانا، ولاردا قارالاتىن ماسەلە دە اكىمنىڭ بەلگىلەۋىمەن بەكىتە سالۋ، گازەت رەداكتورلارى مەن ازىرلەنگەن سوت وكىلدەرىن سايلاۋ سياقتى ءبىر مارتەلىك ىستەر عانا. ال، باسقا كەزدە ول كەڭەستەر نە بىتىرمەك؟ ەڭ بولماسا قابىلدانعان  زاڭداردىڭ دۇرىس ورىندالۋى مەن ولاردىڭ تەجەلۋ، بۇرمالاۋ كورىنىستەرىن نەگە جۇمىس قىلماسقا؟ ال، اۋىلدىق كەڭەستىڭ حالى، ءتىپتى، مۇشكىل. قاراپ وتىرساق، اۋىلكەڭەس - ءىشىنارا ىستەرى بويىنشا اۋىلدىق اكىمشىلىكتەن ازاماتتىق اكتىلاردى جازۋ، ىشكى ىستەر، مادەنيەت پەن ءبىلىم، دەنساۋلىق سالالارى بويىنشا اتقارۋ بيلىگىنىڭ اۋىلدىق زۆەنوسى دا، ال اۋىلدىق كەڭەس سەسسياسى اۋداندىق كەڭەستىڭ  اۋىلدىق زۆەنوسى ەكەن. سوندا اۋىلدىق كەڭەس بيلىكتىڭ ەكى ءتۇرلى تارماعىنا باعىنىشتى ورگان بولىپ وتىر عوي.

ءاربىر اۋىلدا كولحوز، نە سوۆحوز بارىن ەسكەرسەك، بۇلار دا اۋداندىق اكىمشىلىكتىڭ اۋىلدىق زۆەنوسى. ويتكەنى، ءار شارۋاشىلىق (اسىرەسە، سوۆحوز) كادر، قاراجات، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جاعىنان اۋداندىق اكىمشىلىككە باعىنىشتى. ال، اۋىلكەڭەس بەيشارا ورگان ەسەبىندە وسى شارۋاشىلىققا بارلىق جاعىنان ءىس جۇزىندە كىرىپتار. دەمەك، اۋىلداعى بيلىكتىڭ ءوزى دە توتاليتارلانعان كۇيىندە وزگەرىسسىز كەلە جاتىر. اۋىل دەگەنىمىز - قازاقستاننىڭ ىرگەتاسى. سول سەبەپتى اۋىلداردا مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى الىنىپ جاتقان ۇكىمەتتىك  شارالار ىسكە اسپايتىنى تۇسىنىكتى. قىسقاسى، اۋىل بيلىگىنىڭ مارتەبەسى انىقتالىپ، ناقتىلانىپ، وكىمەتتىڭ دارمەندى ەڭ تومەنگى زۆەنوسى بولماي، جالپىمەملەكەتتىك شارالاردىڭ جۇزەگە اسۋى نەعايبىل. ويتكەنى،ۇكىمەتتىڭ اۋىلداعى تىزگىنى سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ قولىندا بولىپ، ال شىلبىرى اكىمدە بولسا، اۋىلدىق مەنشىككە يە بولۋعا ۇمتىلعان سوۆحوز بولىمشەلەرىنە اۋىلدىق كەڭەس توراعاسى سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ الدىندا نەگە اراشا ءتۇسۋ قاۋقارى بولمايدى؟

ونداي دارمەنسىز ۇكىمەتتىڭ قاي اۋىلعا قاجەتى بار؟ اۋىلدىق كەڭەسكە اۋىل تاعدىرىنىڭ اۋداندىق بيلىك پەن كەڭەستەن قالعان وكىمەتىن ۇلەستەيتىن ۋاقىت جەتتى. بۇل ءۇشىن، بالكىم، اۋىلدىق كەڭەس اۋداندىق اكىمشىلىكتىڭ تىكەلەي زۆەنوسى بولىپ، ال ونىڭ سەسسياسى اۋداندىق كەڭەستىڭ اۋىلدىق ۇلگىسى بولعانى ءتيىمدى بولار ەدى. ال، شارۋاشىلىقتاردى اۋىلكەڭەس قۇزىرىنا ەسەپتى (باعىنىشتى بولماعانمەن) قىلسا، كوتەرەم سوۆحوزدار اۋىلعا جۇك بولۋدان قالىپ، ولاردىڭ تاعدىرىن اۋىلدىق كەڭەس بىرگە شەشىسكەن بولار ەدى. قىسقاسى، اۋىلدىڭ وڭىنە قان جۇگىرتۋ ءۇشىن، ونى تەك قانا ەزبەۋ، بيلەمەۋ كەرەك، سونىمەن بىرگە وعان دا بيلىكتىڭ ءبىر ۇشىن ۇستاتاتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى. ال، قازىرعى اۋىلدى «اسىراپ» تا، بيلەپ-توستەپ تە وتىرعان سوۆحوز، كولحوزدار ولاردى كوركەيتۋدەن گورى، ەڭ اۋەلى سۇلىكتەي سورۋعا ارنالعان كەشەگى ءتوتاليتاريزمنىڭ بىردەن ءبىر تومەنگى زۆەنوسى بولاتىن.

جاڭا قازاقستاننىڭ بيلىك قۇرىلىمى كەز كەلگەن مەملەكەت سياقتى ونىڭ جەراۋماق بويىنشا بيلىك بولىسىنە بايلانىستى. قازاقستاندا كازىرگى كەزەڭدە بيلىك قۇرىلىمىن جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرمەي وتىرعان سەبەپتىڭ ءبىرى دە وسى اكىمشىلىك-جەراۋماقتىق ءبولىنىس. مەملەكەتتىڭ قازىرعى بۇل ءبولىنىسى توتاليتارلىق وتارلانعان قۋىرشاق مەملەكەتكە ارنالعان تاماشا جۇيە ەكەنىن مويىندايىق. توتاليتارلىق تاۋەلدى وبلىسقا، اۋدان-قالالارعا ودان اۋىل-قىستاققا ءبولىنىم، اشسا - الاقانىندا، جۇمسا - جۇدىرىعىندا بولا قالادى. جانە الدا-جالدا ونىڭ ءبىر بولىگىن رەسەيگە قوسۋ كەرەك (ونداي ءسات 70 جىل ىشىندە كەز كەلگەن ۋاقىتتا مۇمكىن ەدى) بولسا، سولتۇستان باستاپ وبلىستاردى اۋماق-اۋماعىمەن شەكىتىپ الا بەر. ال، ەگەر دە ولاي بولماي، قازاقستان بىردەن اۋداندارعا بولىنگەندە ول توتاليتارلى تۇردە بيلەۋگە دە مۇمكىن ەمەس. جانە ساياسي جاعىنان رەسەيلىك ورتالىقتىڭ ۋىسىنان شىققان بولار ەدى. ال، قازاقستاندى وبلىستارعا ءبولۋ ولاردى تىكەلەي ماسكەۋگە باعىندىراتىن ولكەلەرگە اينالدىرۋعا دا وپ-وڭاي بولاتىن. قىسقاسى، قازاقستاننىڭ قازىرعى اكىمشىلىك ءبولىنىسى تاۋەلسىز ەلدىڭ جۇيەسى ەمەس، وتار ەلدىكى.

ازات قازاقستاننىڭ بيلىك-جەراۋماق ءبولىنىسى قانداي بولۋىندا ونىڭ بىرەگەي (ۋنيتارلى) مەملەكەت ەكەندىگى، جەراۋماعىنىڭ كەڭدىگى، دەموگرافيالىق الۋاندىعى جانە دامۋشى ەل ەكەندىگى ەسكەرىلىپ بارىپ، ءارى قازاق حالقىنىڭ تاريحي اكىمشىلىك ءبولىنىسىنىڭ داستۇرلەرى كورىنىس تاباتىنداي بولۋعا ءتيىس. ەڭ باستىسى - بولاشاق وركەنيەتتى دە قۇقىلى، دەموكراتيالىق قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ ويداعىداي جۇرگىزىلۋىن قامتيتىنداي مەملەكەتتىڭ ىشكى ورگانى جان جاقتى ويلاستىرىلعانى ابزال.

كازىرگى كەزدەگى جەرگىلىكتى اكىمشىلىك بولىنىسكە جاتاتىن جانە ءبىر ءبىرىن بيلىك جاعىنان قايتالاپ، اۋقىمى جاعىنان عانا اجىراتىلاتىن وبلىس پەن اۋداننان ءبىر عانا بىرلىك جاساقتاعان ءتيىمدى. دالىرەك ايتقاندا، وبلىستىق بىرلىك جويىلعانى ءجون. مۇنداي ءبولىنىس مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ورتاڭعى زۆەنوسى بولىپ تابىلاتىن وبلىستا ءجونسىز قارالماي-اق، اۋداندارعا ىقپالىن بىردەن تيگىزۋگە ىڭعايلى جانە يەرارحيالى تۇردە اۋدانداردى توتاليتارلىق جۇيەمەن باعىندىرىپ كەلگەن وبلىستىڭ ەندىگى جەردە ءمانى دە، ءسانى دە جوق، دەموگرافيالىق الەۋەت تە كوتەرمەيدى، ءارى اتقارۋ بيلىگى ءۇشىن ۇلىستىق بيلىكتىڭ بىردەن اۋداندارعا تارالۋى مەملەكەتتىك بيلىك ءتارتىبىن ءتيىمدى ەتەدى.

كازىرگى جاعدايعا وراي اتاپ وتەتىن ءبىر جايت، بۇدان بىلاي ءاربىر وبلىس بەلگىلى ءبىر ساياسي وبەكتىگە اينالىپ، مەملەكەتكە ىرىتكى سالۋ ىقتيمالدىعى كۇشەيە تۇسەتىن دە ءتۇرى بار.

ارينە، وبلىستىق ءبولىنىس بىرلىگى قىسقارعان جاعدايدا اۋدانداردىڭ ءمان-ماعىناسى وبلىسقا تەڭەسىپ قويماي، ولاردىڭ جەراۋماعى دا ۇلكەن وزگەرىسكە تۇسەرى حاق. سونىمەن، ناقتى ايتساق، كازىرگى 220-عا تاياعان اۋدانداردىڭ سانىن 200-بەن شەكتەۋ قاجەت. بۇل اۋداندار جەراۋماعىن، دەموگرافيالىق جاعدايى مەن ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك احۋالدارىنىڭ ءبىر بىرىنە بارىنشا قارايلاس بولۋى بايلانىستىرىلا قاراستىرىلىپ بارىپ قايتا قۇرىلۋى كەرەك.اۋدانعا قازىرعى وبلىستىق باعىنىستاعى قالالار جاتقىزىلاتىن بولادى. سوندا كازىرگى اۋدانداردىڭ جەراۋماعى ءبىرشاما وزگەرىپ قويماي، كەڭەيىپ، ال، كەيبىر اۋداندار قىسقارىسقا تۇسەدى. ءاربىر اۋداندى اۋىلدار، كەنتتەر (پوسەلكا) مەن قالالار قۇرايدى.

ارينە، 200 اۋداندى تىكەلەي استاناعا باعىندىرۋ مۇمكىن ەمەس، ول بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءتيىمسىز دە. سوندىقتان بىرىڭعاي ايماقتاعى اۋدانداردى بىرىكتىرىپ، توپتاستىرىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ۇيلەستىرۋ ايماقتارىن قۇرعان ماقۇل. بۇل ءۇشىن ءار ايماقتاعى (شىعىس، باتىس، وڭتۇس، سولتۇس جانە ورتالىق) 40 اۋداندى بىرىكتىرىپ، ءبىر ايماق قۇرۋ قاجەت. وسىلايشا، قازاقستان بەس ايماققا بولىنەتىن بولادى. ول ايماقتاردى ەجەلگى تۇركىشە: شىعىس - اق، باتىس - قارا، وڭتۇس - قىزىل، سولتۇس - كوك جانە ورتالىق - سارى ايماق دەپ اتانعانى تاريحي دىڭگەكتى بولار ەدى. الايدا، بيلىك ءبولىسى، ياعني، كولبەۋ بيلىكتىڭ ءۇش تارماعى تاراتىلعانىمەن، ولار ايماقتارعا تولىق ەنگىزىلمەيدى. ايماقتار بويىنشا توبە ءبيدىڭ (جوعارعى سوت) وكىلدىگى مەن ەلباسشىنىڭ ايماقتىق ورداسى ەنگىزىلگەنى ءجون. ال، ءاربىر اۋداننان سايلانعان ەلگەرلەر (دەپۋتات) قۇرامى - 200-دەن تۇراتىن ۇلى قۇرىلدى (قۇرىلتايدىڭ ءتۇبىرى، موڭعولشا «حۋرالدىڭ» قازاقى نۇسقاسى) قۇرايدى.

بۇدان ءارى وسى تاقىرىپتىڭ جالعاسى ىسپەتتى جاڭا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن تولىق ەلەستەتۋ ءۇشىن قاجەت بولاتىن كەيبىر مارتەبەلى قالالار جايىن ءسوز ەتەيىك.

 

1992جىل. قازان-جەلتوقسان. 5-جالعاسى.

 

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

 

استانا جانە كىندىك قالالار

استانا - قاشاننان دا مەملەكەت قۇرىلىسىنداعى ايىرىقشا قاسيەتتى قۇرامتا (كومپونەنت). قازاقستانداي ءىرى مەملەكەت ءۇشىن استاناعا بىرنەشە ەرەكشە جاعداي قاجەت. اتاپ ايتقاندا، جاعىراپيالىق جاعىنان ەلدىڭ ورتالىق اۋماعىندا ورنالاسۋى; كولىك قاتىناستارى مەن بايلانىستىڭ استانالىق تورابىنىڭ بولۋى; دەموگرافيالىق قۇرامىنىڭ ۇلتتىق ۇلەس پايداسىندا بولۋى; قوعامدىق-ساياسي اۋانى مەن ەكولوگيالىق جايلىلىعى جانە تابيعات كوركەمدىگى، سونداي-اق تاريحي قاسيەتتى مەكەنگە جايلاسۋى مەن ەل حالقى ءۇشىن ەرەكشە قاسيەتتى ورىن ەكەندىگى; سونىمەن بىرگە قازىرعى وركەنيەتكە ساي ساۋلەتتى دە ساندىلىگى. ال، ءبىزدىڭ الماتىمىز استانانىڭ مۇنداي تالابىنا ساي كەلە مە؟

ارينە، ءبىر عانا قاناعاتتاندىراتىن تالابى - كوركەم تابيعاتى. ونىڭ ءوزى دە قانشالىقتى تابيعي اسەم بولسا، سونشالىقتى جەرسىلكىنىس قاۋپى مول جاعدايى تاعى بار. باستى كەمشىلىگىنىڭ تاعى بىرەۋى - ونىڭ ەلىمىزدىڭ وڭتۇس شىعىس شەكاراسىنا تاياۋ ورنالاسقاندىعى. مۇنداي استانانى ءبىر سامعاۋىر (سامولەت) نەمەسە ءبىر ۇشاققا (ۆەرتولەت) جۇك بولاتىن دەسانت توبى-اق باسىپ الۋى قىيىن ەمەس. قىسقاسى، الماتى استانا بولار تالاپتى قاناعاتتاندىرمايدى. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى كەزدەگى قوعامدىق-ساياسي اۋانى مەن ادەتى جاعىمسىز ۇردىسكە اينالۋدا. سەبەبى، كازىردىڭ وزىندە الماتىداعى قوعامدىق-ساياسي قاتپار (سلوي) ساياسي ءىلىمسىز، قاعيداسىز، شۋلى توبىرعا كوبىرەك ۇقساپ، ءىرى مەملەكەتتىك قادامدار كەزىندە دۇرىس ىقپالدان گورى كەسىرى تيىڭكىرەۋدە.

«ايەلدى سىناساڭ، ىشىندە اناڭ دا كەتەدى» دەمەكشى، استانالىقتارعا توپىراق شاشقانداي بولساق تا، بايقالعان مىنا ءبىر سوراقىلىقتاردى اتاساق، جالا دەپ ەشكىم سوكپەس. «اكەسى ولسە دە ەستىرتەدى»: الماتىلىق اعايىندار ەلدىڭ باسقا وڭىرلەرىنەن استاناعا ىنتىعا بارعاندار ءۇشىن كوبىنە لەپىرمەلىك، داڭعويلىق، داۋرىقپالىق، مانساپقويلىق، ىشتارلىق، مەنمەندىك، جىكشىلدىك داعدىلارىمەن كورىنۋى. ارينە، وتە وكىنىشتى.

اسىرەسە، استانا رەتىندە قازاق ۇلتىن بىرىكتىرۋ فاكتورى بولۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە، جۇزگە، رۋعا ءبولىنىپ، جىكتەلۋدىڭ ورداسى ىسپەتتى; قاي ءجۇز، قاي رۋدان ەكەنىڭدى الماتىدان ۇيرەنىپ قايتاتىنىڭ ەشتەڭە ەمەس، رۋلىق، جۇزدىك دەڭگەيدەگى جىكتەلىسكە بوي الدىرىپ، ورالاتىنىڭا استانا تۇرتكى بولسا، قىنجىلۋدان باسقا امال قالمايدى. ءبىر قىزىعى، استانادا ءالى كۇنگە اتالعان سوراقىلىقتارعا قارسى اتويلاپ شىققان زيالى قاۋىمدى كورە الماي وتىرمىز. بەينە ءبىر شەتىنەن زيالى قاۋىمنىڭ وكىلى ەمەس، ينتەلليگەنتتەر (زيالى قاۋىم مەن ينتەلليگەنتسيا ۇعىمدارى قابىسپايدى) عانا سەكىلدى. ال، ەگەر ءبىرلى-جارىمى (ولجاس، مۇحتار، نۇرسۇلتاندار) اتتان سالسا، باسقالارى وزگە ەلدىڭ ادامدارىنداي الگى اتويعا ءمان بەرمەيدى.

الماتىنىڭ استانا بولۋىنىڭ ءوزى اۋەل باستا كۇمان تۋدىرادى. ويتكەنى، كەڭەس يمپەرياسى قازاق استاناسىنا باسىندا سولتۇستاعى ورىنبورعا كەلىسەدى، يمپەريالىق وكىمەت ورنىققاسىن اقمەشىتكە كوشىرىپ، ونى «قىزىلوردا» اتاپ نىقتايدى، ال سونان سوڭ قازاقستاننىڭ ۇلانعايىر جەراۋماعىن وڭتۇسقا قاراي تىقسىرعىسى كەلگەندەي، استانانى وڭتۇس شىعىستاعى ۆەرنىي قالاشىعىنا ءبىر-اق اۋداردى. قىيتۇرقىلىق قايدا جاتىر! ارينە، تاۋەلسىزدىك العان قازاقستان بۇل قىيتۇرقىلىققا كوز جۇمۋى مۇمكىن ەمەس. جوعارىدا اتالعان استانالىقتاردىڭ مىنەزى ءبىر جاعىنان كەشىرىممەن قاراۋعا بولاتىنداي وبەكتيۆتى سەبەپتەرى دە بار. ويتكەنى، الماتى قازاق ءۇشىن جۇماقپەن تەڭ بولدى. - رەسپۋبليكاداعى ەڭ ءىرى، ەڭ اۋەلى ەڭ، ەڭ... استانا! سول سەبەپتى سول جۇماققا جەتكەن قازاقتىڭ كوكىرەگىنە نان پىسەتىنى، ارينە، ءبىر جاعىنان مويىندارلىق جايت. ونىڭ ۇستىنە قىزىل يمپەريا قازاق ۇلتىنا قۇلدىق، ماڭگۇرتتىك مىنەزدى مىقتاپ ەككەنى بەلگىلى.

جالپى، استانا تۋرالى سوڭعى كەزدە اڭگىمە كوپ. ونىڭ ەڭ باستى ءتۇيىنى اركىم ءار قالانى ۇسىنىپ، استاناعا اينالدىرۋدى قالايتىن سياقتى. شىندىعىن ايتساق، قازاقستانداعى ءۇي دە، كورنەكتى قالالارداعى ءبىر دە ءبىر نارسە قازاققا استانا بولاتىنداي ىستىق تا قاسيەتتى ەمەس، جايلى دا جاعدايلى ەمەس. كازىرگى قالالار جايلى مويىندايتىن اششى شىندىق - ولاردىڭ قازاقتى وتارلاندىرا ءتۇسۋدىڭ تەتىگى، تۇقىرتا ءتۇسۋدىڭ تيەگى نەمەسە قۇلدىعىنىڭ كورىنىسى بولىپ كەلگەندىگىندە. بىزشە، جاڭا قازاقستان استاناسى دا جاڭالاي سالىنىپ، قازاقتىڭ ۆاشينگتونىنداي الەمدەگى اككى قالاعا اينالعانى دۇرىس. كازىرگى ايتىلىپ جۇرگەن بار قالالاردىڭ ءبىرىن استاناعا اينالدىرۋ مەن جاڭادان استانا سالۋدىڭ قۇنى ءبىر، ءتىپتى، العاشقى نۇسقا قىمباتىراق تۇرۋى عاجاپ ەمەس. سەبەبى، ەسكىنى جاڭعىرتۋدان ارۋاقىتتا جاڭانى جاساۋ ءارى وڭاي، ءارى ءتيىمدى ەكەنى بەلگىلى.

استانا، ارينە ورتالىق سارى ايماققا ىرگە تەپكەنى قۇبا قۇپ. ورنىن دالىرەك ايتساق، استاناعا لايىقتى ءارى كوپشىلىكتىڭ اۋىزىندا جۇرگەن، تاريحتىڭ ءوزى كۋا ۇلىتاۋ بار ەكەنى راس. شىندىعىنا كوز جىبەرسەك، سارى ارقا الاشتىڭ ءامىر تەمىرگە دەيىنگى تايقازانى - ورتاق جايلاۋى دا، ۇلىتاۋ استانالىق مەكەنى بولعانى، وعان سوڭعى رەت ۇلى تەمىر قىپشاقتەكتىنى جىيناپ، كوكتەن تۇسكەن عارىشتاسقا (مەتەوريت) بار رۋدىڭ تاڭباسىن باستىرۋى كۋا. ۇلىتاۋ بيىكتىگىنە وراي ەمەس، ءوزىنىڭ كوشەگەندەر ءۇشىن ءمانى زور استانالىعىنا بايلانىستى، ۇلى ماسەلەلەر بىرىگىپ شەشىلىپ، تارىداي شاشىراعان الاشتىڭ (ەجەلگى تۇركىلەردىڭ) اۋىق-اۋىق ءىرى ىستەرى قارالىپ، باس قوساتىن ورنىنا وراي اتالسا كەرەك، ارينە. ونىڭ ۇستىنە اڭىز بويىنشا جەردى قاپتاعان توپان سۋدان توبەسى كورىنگەن جالعىز نۇكتە قازىعۇرت تا وسى ءۇستىرتتىڭ قاسيەتتى شىڭدارىنىڭ جالعاسى بولىپ ەسەپتەلەدى.

ال، سارىارقا سول ماڭنىڭ ءتۇسىنىڭ نەمەسە ءشوبىنىڭ سارىلىعىنا قاراي ەمەس، ول ەجەلدەن تۇركىلىك ۇعىمداعى ورتاق نەمەسە ورتاڭعى ارقا (جەر، مەكەن) دەگەن تۇسىنىككە قاراي اتالۋى تاعى دا عاجاپ ەمەس. ويتكەنى، «سارى» ءسوزىنىڭ ءتۇستى ءبىلدىرۋى بەرىدە قالىپتاسقان جاعداي. جالپى، ول اۋەلگى ۇعىمدا التىن ءتۇستى دەگەندى ءبىلدىرىپ، ول و باستا «سار» (قاسيەتتى بيلىك، سار-ءاي(ۇي), سار-دار، سار-باز) اتالۋى مۇمكىن. وسىدان بارىپ ورىستىڭ «تسار» ءسوزى باستاۋ الىپ جاتۋى ىقتيمال. باسقا جاعىنان العاندا، قازاق دالاسىنىڭ ءشوبى قۋراپ، سارعايمايتىن پۇشپاعى جوققا ءتان. سول سەبەپتى، سارىارقاداي قاسيەتتى مەكەندى تۇسىنە ورايلاستىرىپ، قادىرىن تومەندەتۋدىڭ قاجەتى جوق.

ۇلىتاۋداعى تاعى ءبىر ەرەكشەلىك: كازىرگى قازاقستاننىڭ ناق ورتاسى (ەپيتسەنترى) ەكەندىگى جانە شولەيت-ءشولدى بەلدەۋ مەن سۋى دا نۋلى بەلدەۋ ارالىعى بولىپ تابىلادى، مال شارۋاشىلىعى مەن سولتۇستى قاپتاي ورنالاسقان ەگىن شارۋاشىلىعى قىيىلىسقان، باتىستان شىعىسقا قاراي سوزىلعان جولاقتا ورنالاسقاندىعى، دەموگرافيالىق جاعىنان: ۇلىتاۋ ماڭى نەگىزىنەن مالدى مەكەن بولعاندىقتان، قازاق جۇرتى تۇتاسا تۇرىپ جاتىر جانە وزگە جۇرتتى سولتۇستىڭ دەموگرافيالىق بەلدەۋىمەن شەكتەلۋى كوڭىل اۋدارارلىق جايت.

ال، ەندى بولاشاق استانانىڭ قوعامدىق-ساياسي احۋالى مەن مادەني اۋانى، ارينە، وزىمىزگە بايلانىستى. ەگەر دە 300-400 مىڭدىق تۇرعىنى بولاتىن استانالىق قالانى سالۋشىلاردى ىرىكتەي بىلسەك، استانا تۇرعىندارى دا سولار بولىپ شىعا كەلەدى. ۇلتتىق استانا بولارلىق الاش قالاسى سالىنار بولسا، ونىڭ ساۋلەتى دە ۇلتتىق ورنەككە مالىنعان ەرەكشە قالا بولارى ءسوزسىز. ءسويتىپ، ول رەسپۋبليكاداعى بارلىق قالالاردىڭ ساۋلەتتىك سىمباتىنا ىقپال ەتەر ەدى. ۇلىتاۋدان ورىن تەبەر الاش قالاسى قازاقستاننىڭ گەوساياسي اينالاسىنا كىندىك بولاتىنى تاعى بەلگىلى، ويتكەنى، ول رەسپۋبليكا ءۇشىن ءتورت قۇبىلاعا تۇگەل بىردەي ارالىقتا ورنالاسىپ، گەوساياساتتىڭ ىسكە اسۋىنا بىردەن ءبىر سەپتىگى تيەر ەدى جانە مۇنداي گەوگرافيالىق ورىن كولىك قاتىناسى مەن بايلانىسقا ىڭعايلى ەكەنى ايان.

 

1992جىل. قازان-جەلتوقسان. 6-جالعاسى.

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

الماتى

ارينە، كوز ۇيرەنىپ، ويعا سىڭگەن، جول توراپتانىپ، بويعا بىتكەن قازىرعى استانا تۋرالى قاساڭ پىكىردەن جەمە جەمگە كەلگەندە ارىلۋ دا وڭاي ەمەس. دەگەنمەن، ارۋ الماتى بارىنەن بۇرىن سۇلۋلىقتىڭ نىشانىنداي ونەر مەن سپورتتىڭ، تۋريزم مەن ساياحاتتىڭ جانە ءبىلىم بەرۋ مەن بيزنەستىڭ قالاسىنا اينالسا، قۇبا قۇپ بولار ەدى، ءارى وسى باعىتقا لايىقتى دا. الماتى مۇنداي مارتەبەنى الار بولسا، وعان العىشارت جاسالعانى ءجون. ول ءۇشىن ءىرى ءوندىرىس ورىندارىن كوشىرىپ، تابيعي اينالاسىن تازارتىپ، ساۋلەتىنە ۇلتتىق ءار مەن ساۋلەتتى قوسا ءتۇسىپ، جەتىستىرە ءتۇسۋ قاجەت. سوندا عانا الماتىعا كەلگەن قازاقتىڭ دوسى دا، دۇشپانى دا سۇقتانا تۇسەدى. ايتپاقشى، الماتىنى الاقانىمەن كومكەرىپ تۇرعان ءتاڭىرتاۋدىڭ «تيان-شان» اتاۋىمەن اۋىسۋىن قولعا الۋدى ۇلكەن ساياسي ءىس دەپ ۇققان ءجون.

 

تۇركىستان

ياسسى قالاسىنىڭ تۇركىستان اتالىپ، جالپىتۇركىلىك استانا بولۋى دا تەمىر ءامىردىڭ اتىمەن بايلانىستى. ول ماڭدى اقساق تەمىر نەگە تاڭدادى؟ وعان باستى ەكى سەبەپ بار ەدى:

-         سول كەزدە ياسسىنىڭ تەمىر حاندىعى ءۇشىن ورتالىق ورىن بولعاندىعىندا;

-         ياسسىنىڭ ەكىنشى مەككە بولا الاتىنداي جاعدايى مەن تۇركىلەردى توپتاستىرۋ رۋحىنىڭ بارلىعىندا. مىنە، سول سەبەپتى دە استانا اتى ياسسى بولىپ قايتا اتالماي، تۇركىستان بولىپ جاڭعىردى. ال، بۇل تۇركىلەرگە جالاۋشا جەلبىرەگەن اتاۋ ەدى;

-         ق.ا.ياسساۋي مازارى ەكىنشى (تۇركىلەر ءۇشىن) قاجىلىق ورىنعا اينالۋى قاجەت (ەڭ بولماسا رۋحاني);

-         تۇركىلىك جانە الەمدىك تىلدەر زەرتتەۋ ينستيتۋتى، تۇركىلىك جانە الەمدىك تاريحتى زەرتتەۋ ينستيتۋتى، تۇركىلىك ونەر مەن مادەنيەت، ەتنوگرافيا زەرتتەۋ ينستيتۋتى اشىلۋى ءتيىس;

-         ساۋلەتتىك كەلبەتىن جانداندىرۋ ءۇشىن جەر بەتىندە قانشا تۇركى جۇرتى بولسا، سونشا بولاتىن جانە ساۋلەتتىك سىيپاتى سول جۇرتتارعا ءتان ميكرواۋداندار سالىنسا قۇبا قۇپ;

-         سونداي-اق اراپ حارىپتى باسپاحانا قۇرۋ شاھاردىڭ بەلدى كەلبەتى مەن مازمۇنى بولار ەدى.

 

بايقوڭىر (لەنينسك)

لەنينسك اتالىپ جۇرگەن بولاشاق بايقوڭىر قالاسىنىڭ دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ادامزات تاريحىندا عارىش قاقپاسىن العاش ايقارا اشقان قالا رەتىندە-اق ونىڭ تاعدىرىنا ەنجار قاراۋعا قاقىمىز جوق. ءارى ونىڭ قازىرعى ءمانى دە ءبىر مەملەكەتكە جەتەرلىك ابىروي. الايدا، بايقوڭىردىڭ كازىرگى وتپەلى تاعدىرى وتە قىنجىلارلىق، دەگەنمەن، دۇنيە جۇزىندەگى ءىرى عارىش ايلاعى بولىپ قالاتىنىندا كۇمان جوق.

سوندىقتان دا ونىڭ مارتەبەسى تەحنيكالىق پروگرەسس بولىپ بەلگىلەنىپ، الەمدىك دەڭگەيدەگى تەحنيكا جاڭالىعىنىڭ لابوراتورياسى مەن قازاقستاننىڭ عارىشتىق جانارىنا اينالعانى ماقۇل بولار ەدى. بۇل ءۇشىن، ءسىرا، بايقوڭىردا عالامشار، عارىش جانە جەر زەرتتەۋ ينستيتۋتى قۇرىلعانى ءجون بولار.

 

دەگەلەڭ (كۋرچاتوۆ)

تۇبىندە وسى قالانىڭ اتاۋى، جۇلىم-جۇلىمى شىعىپ، يادرولىق جارىلىس كەسىرىنەن جەر استىنا جۇتىلعان دەگەلەڭ تاۋىنىڭ اتاۋىن السا، وڭدى بولار ەدى. دەگەنمەن، ونىڭ اتىنا ەمەس، زاتىنا توقتالايىق. كۋرچاتوۆ قالاسىندا دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى اسكەري پوليگوندى عىلىمي قامتىعان عالىمدار شوعىرى قازىرعى كەزدە سەتىنەي باستاعان بولار. ايتسە دە، قازاققا ءتورت بىردەي ۇلى ادام (قۇنانباي، اباي، شاكارىم، مۇحتار) سىيلاعان بۇل توپىراققا دۇنيەگە كەلگەن قالانىڭ دا تاعدىرى بەكەر ەمەس دەپ ويلايمىز. سوندىقتان بۇل قالانى ىدىراتۋدان قازاقستان ۇلكەن زيان شەگەدى. وعان، ءتىپتى، كەڭەس كەزىندەگى مارتەبەدەن دە جوعارى ساتى بەلگىلەگەن ءجون.

ەگەر كۋرچاتوۆ كەڭەس كەزەڭىندەگى يادرولىق جابىق قالا بولسا، ەندى ول بارلىق تابيعي عىلىم سالاسى جانە تەحنولوگيا قالاسى بولىپ مارتەبەلەنۋى الدەقايدا پايدالى جانە ىقتيمال جايت.

سونىمەن، استانانى قوسا ەسەپتەگەندە، مارتەبەلى قالالار مەملەكەتتىك باعىنىستا بولاتىندىعى ونسىز دا اڭعارىلىپ تۇر. بۇل قالالار وزدەرىنە قاجەتتى جەراۋماعىمەن ەشبىر اۋدانعا نە كىرمەۋى، نە باعىنباۋى دۇرىس. سونداي-اق، بۇلاردىڭ باس جوسپار بويىنشا عانا دامۋى قولعا الىنسا، نۇر ۇستىنە نۇر.

1992 جىل. قازان-جەلتوقسان. 6-جالعاسى.

 

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

 

مەملەكەتتىك قۇرىلىم

ۇسىنىلماقشى مەملەكەتتىك قۇرىلىم جوباسى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش اتازاڭىن قابىلداۋ تۇسىنداعى ونىڭ قازىرعى جوباسىمەن كەلىسە قويمايتىن بولعانمەن، قازاقستاننىڭ ناعىز ۇلتتىق مەملەكەت بولاتىنى راس بولسا، ءدۇبارا قۇرىلىمنان ارىلعان، ۇلتتىق مەملەكەت باسقارۋ جۇيەسىن بويىنا سىڭىرگەن جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ وركەنيەتتى قۇرالدارىنا سۇيەنۋدەن قاشا المايتىنى دا شىندىق. تاعى ءبىر مويىندايتىن نارسە، قازاق مەملەكەتى ءۇشىن كازىرگى ءولارا شاقتا قابىلدانباق ونىڭ العاشقى اتازاڭى دا كەمەل مەملەكەتتىكىنەن گورى وتپەلى داۋىرگە ءتان ەكەندىگى. ال، قاي زاڭ بولسا دا، ونىڭ ىشىندە اتازاڭ دا بارلىق ۋاقىتقا بىردەي قاساڭ كۇيىندە جۇزەگە اسا بەرمەي، وزگەرىسكە ۇشىرايتىنى راس. سول سەبەپتەن دە ۇسىنىلىپ وتىرعان مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ بىرتە-بىرتە ىسكە اسۋى ۋاقىت ءۇشىن دە، ەلىمىز ءۇشىن دە ءتيىمدى بولار ەدى. باسقاشا ايتقاندا، بۇل جوبا بەت-پەردەسىن ءبىرجولاتا انىقتاعان، ايقىنداعان مەملەكەتتىڭ ارمەن قاراي دامۋ جولىنا ءتۇسۋى ءۇشىن بارىنەن دە بۇرىن قاجەتتىرەك. سونىمەن، بۇل جوبانىڭ ىسكە اسۋى قازاقستاننىڭ بەلى قاتايعان كەزەڭىمەن بىرگە جۇزەگە اساتىن بىردەن ءبىر ۇلى ءىس دەپ مويىنداۋ كەرەك.

كازىرگى دەموكراتيالىق قاي مەملەكەت تە قۇرىلىمىن اتازاڭعا سۇيەيتىنى راس بولسا، ەلدىڭ باستى جۇگىنەتىنى دە سول زاڭنىڭ بۇرمالانباۋى مەن دۇرىس ورىندالۋىن قاداعالاپ، جۇزگە اسىرۋشى تورە ءبيدىڭ (كونستيتۋتسيالىق سوت) بولاتىندىعى انىق.

مەملەكەتتىك بيلىك جوعارى دەڭگەيدە ۇشكە ءبولىنۋى قازىر دا بار. دەگەنمەن، اتالمىش جوبا ناعىز بيلىك ءبولىنىسىن، تەك قانا، جوعارعى مەملەكەتتىك دەڭگەيگە نەگىزدەيدى. بۇل جوبا بويىنشا ەڭ جوعارى زاڭداۋشى ورگان - قۇرىلتاي. ول بەس جىل سايىن پارلامەنت قايتا سايلانىپ، وكىمەت ءبولىنىسى قايتا جاساقتالعان جاڭا قۇرامدى بەكىتكەن نەمەسە ەلدەگى توتەنشە جاعدايعا بايلانىستى بولاتىن ەلگەرلەر (دەپۋتات) ءماجىلىسى. ەكى قۇرىلتاي ارالىعىندا قۇرىل ءماجىلىسى زاڭ شىعارۋمەن، سوت (جوعارى سوت - توبە بيدەن وزگەلەرىن) جانە اتقارۋ وكىمەتتەرىنىڭ (ەلباسشىدان وزگەلەرىن) ءىشىنارا وزگەرگەن وكىلدەرىن قايتا بەكىتۋمەن اينالىسادى. ءماجىلىستى ۇلى جانە كىشى قۇرىلدىڭ بىرىككەن جۇمىسى قامتيدى. ول ءۇشىن كىشى قۇرىل زاڭ جوبالارىن تۇراقتى تۇردە ازىرلەپ، ۇيىمداستىرۋمەن شۇعىلدانادى، ال ۇلى قۇرىل ونى ماجىلىستە (سەسسيا) قابىلدايدى. ۇلى قۇرىل ءار اۋداننان ءبىر ەلگەردىڭ جانە كىندىك قالالاردان (استانانى قوسا، 5 سايلاۋ توڭىرەگىن قۇرعاندا) 5 ەلگەردىڭ  سايلانۋىمەن نەبارى 205 ادامنان تۇراتىن ورگان. كىشى قۇرىل ءاربىر 4 اۋدان بويىنشا 1 ەلگەر جانە كىندىك قالالاردان 1 ەلگەر، نەبارى 51 مۇشەدەن تۇراتىن تۇراقتى جۇمىس ىستەۋشى ورگان. ول تۇراقتى القالار (كوميتەت)  مەن كوميسسيالاردان تۇرادى. قۇرىلتايعا قاتىسىمپاز (دەلەگات) رەتىندە قۇرىلدىڭ بارلىعى 256 مۇشەسى (ەلگەر) قاتىسادى. قۇرىلتايدى جانە ءماجىلىستى ءتورباسشى (پرەدسەداتەل) باسقارادى، ال كىشى قۇرىل جۇمىسىن قۇرىلباسشى ۇيىمداستىرادى جانە ول ءتورباسشىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تابىلادى، ءارى اۋداندىق ماجىلىستەرمەن (سەسسيا) تۇراقتى (ولاردىڭ تورباسشىلارىمەن) بايلانىستى بولادى.

ۇلى قۇرىل سونداي-اق، كەز كەلگەن ءبىر سايلاۋ توڭىرەگىندە (وكرۋگ) باس قوسا الاتىن كەمىندە 1000 سايلاۋشى جىينالعان سايلاۋشىلار ءماجىلىسىنىڭ شەشىمدەرىن قاراپ، تالداپ، شەشۋگە مۇددەلى.

جەرگىلىكتى بيلىك قۇرىلىمى جوعارعى وكىمەتتەردەي بيلىكتى ناقپا ناق بولىسكە سالمايدى جانە جارتىلاي جەگىلىكتى، جارتىلاي مەملەكەتتىك مازمۇنعا يە. ايتالىق، اۋداندىق ءماجىلىس ارنايى زاڭدار كورسەتىپ، بەكىتكەن مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن اۋىس قالعان بەلگىلى ءبىر اۋدان تابىسىنىڭ بولىگىن اۋدان بيۋدجەتى رەتىندە قابىلداي تۇرىپ، ونى بەكىتۋمەن جانە بۇقارالىق وكىمەت رەتىندە اۋدانعا ءتان باسقا دا شەشىمدەر قابىلداي وتىرىپ، اتقارىلۋىن اۋدان اكىمشىلىگىنە تاپسىرادى جانە قابىلدانعان زاڭداردىڭ دۇرىس ورىندالۋىن قاداعالاپ، ماجىلىسكە زاڭ جوبالارىن ۇسىنۋمەن دە شۇعىلدانادى. سوندا اۋداندىق ماجىلىستەن قالا، اۋدان كولەمىندە ەمەس، مەملەكەتتىك ءىستى اتقارىسۋعا تومەننەن قاتىسادى. سول سياقتى اۋدان اكىمى ەلباسشىنىڭ (پرەزيدەنت) تاعايىنداۋىمەن بولا تۇرىپ، ول اۋداندىق ءماجىلىس شەشىمىنىڭ ورىندالۋىن ۇيىمداستىرادى، سونداي-اق ەلباسشىنىڭ اۋدان اۋقىمىنداعى ۋاكىلى بولىپ ەسەپتەلەدى. قالالىق (كەنتتىك، اۋىلدىق) ءماجىلىس قالالىق (كەنتتىك، اۋىلدىق) بيۋدجەتتىڭ جانە مۋنيتسيپالدىق ورگانداردى قۇرۋ جانە ونىڭ جۇمىسىن قاداعالاۋ، قالالىق ءامىردىڭ (كەنتباسشى، اۋىلناي) اتقارۋىنا ساي شەشىمدەر شىعارۋمەن شۇعىلدانادى.

قالا جانە اۋدان ءماجىلىسىن ءتورباسشىلار باسقارادى. ولار ماجىلىستە سايلانادى، ال اۋىلناي مەن كەنتباسشى اۋىل، كەنت ماجىلىستەرىن جۇرگىزەدى، بىراق، اتقارۋ وكىمەتىنىڭ تومەنگى وكىلدەرى رەتىندە بۇلار ءماجىلىس الدىندا ەسەپ بەرەدى. اكىم ءامىردى، كەنتباسشى مەن اۋىلنايدى تاعايىندايدى.

ايماق بويىنشا اتقارۋ جاڭا سوت بيلىكتەرى جەرگىلىكتى جانە جوعارعى وكىمەت اراسىن جالعاۋشى وكىلدىگى عانا بولادى. ەلباسشىنىڭ ايماقتارداعى وكىلدىكتەرىنىڭ جۇمىسى ايماقتىق وردالاردا (اق وردا، قارا وردا، كوك وردا، قىزىل وردا جانە سارى وردا) شوعىرلانادى. ولاردى باسقاراتىن ورداشىلار ەلباسشىنىڭ ۇسىنۋىمەن قۇرىلتايدا بەكيدى. سونىمەن بىرگە ءدال وسىلايشا كىندىك قالالار (استانا) مارتەبەلەرى دە بەكىتىلەدى.

 

1992 جىل. قازان-جەلتوقسان. 7-جالعاسى.

 

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

 

 

 

ۇلتتىق مۇددە

ۇلتتىق مۇددە دەگەندە ۇلتقا قاتىستى سان سالالى اسپەكتىلەر كىرەتىنى ءسوزسىز. ءتىل، ءدىن، مادەنيەت، عىلىم، ونەر، دەموگرافيا ت.ب. ۇلتتىق قايناردىڭ كوزىن قالاي اشامىز دەگەن ساۋال كوكەيدە سامساعالى قاشان...

ارينە، قازاقستان قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى، بىراق بۇل دەيۋرە جۇزىندە عانا، ال ونىڭ دەفاكتىگە اينالۋىن تولعانۋ جوعارىداعى سان سالالى ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋىن قاراستىرۋمەن بايلانىستى. قازىرعى جاعدايدا ۇلتتىق مۇددەنى مەملەكەت تاراپىنان قامتۋ مۇمكىندىگى اسا شيەلەنىستى ءارى قىيىن سوعىپ وتىرعانى راس. ەندەشە ولاردىڭ ىسكە اسۋعا دەيىنگى ساتىسىن نەمەسە مەملەكەتتىڭ قولعا الۋعا دەيىنگى العىشارتتى قۇلشىنىمپاز ۇلتتىق پوتەنتسيالدىڭ كومەگىمەن قامتىپ، وتپەلى دە ءولارا شاقتى بوسقا وتكىزبەۋگە بولادى.

بۇل ءۇشىن ءتۇرلى سالاداعى ۇلتتىق پاراسات بىرىكتىرىلىپ، ساياساتتان تىس ۇيىم رەتىندە بارلىق كۇش-جىگەر ۇلتتىق ماقسات-مۇددەگە باعىشتالسا، ۇلتتىق اسپەكتىلەردى مەملەكەت قولعا الۋعا دەيىنگى العىشارتتى جاساۋ ۇيلەستىرىلسە، ۇكىمەت تاراپىنان سونى ءارى قاراي ىسكە اسىرۋ، الدەقايدا جەڭىل بولار ەدى. ايتالىق، ءالى كۇنگە ءتىل ماسەلەسى بويىنشا ونىڭ سالالارىنا ارنالعان نەمەسە ونى قايتا تۇلەتۋگە باعىتتالعان ساۋە (پوزيتسيا), تۇجىرىمداما (كونتسەپتسيا), ءمۇراتىز (پروگرامما), جوسپار جوق. كەز كەلگەن ماسەلەنىڭ مۇنداي شەشىم جولى بولماسا، ول ماسەلەنىڭ جايى داۋرىعىسپەن بىتەدى.

ءتىل ماسەلەسىنىڭ وسىلايشا ناقتى شەشىمدىك تاكتيكالىق جانە ستراتەگيالىق ىزدەرى ايقىندالماعاسىن، باسىمىزدى تاۋعا دا، تاسقا دا سوعىپ، اققۋ كوككە، شورتان كولگە تارتىپ، انارحيالىق ارەكەتكە كوشە باستادىق.

ال، ۇكىمەت الدىنا قوياتىنىمىز قاي سالا بويىنشا دا ءىستىڭ مانىسىنە جاپايتىن تالاپ جانە ونىڭ ىسكە اسۋ مۇمكىندىگى بار ما، جوق پا، وندا شارۋامىز جوق. قازىرعى قازاق ۇكىمەتى ءسابي ەكەنى، ال قازاق حالقىنىڭ ءوزى وعان انا بولۋىن ۇمىتا بەرەتىنىمىز وكىنىشتى.

كازىرگى كەزدە قوعامدىق سالانىڭ قاي قايسىسىن دا كەۋلەگەن پوپۋليزم وكپەگى قابىندىراتىن ءتۇرى بار.

-         ءتىل سالاسى بويىنشا پاتريوتسىعان تالاي ساباز سايراپ-سايراپ، نە «جاعى سەمدى» نە ءتىل جاعدايىنان داڭققا يە بولا المايتىنىن سەزىپ، ءۇن-ءتۇنسىز ءوز تىرلىگىنە كوشتى، بۇل - ءتىل ءپوپۋليزمى;

-         ساياسات بويىنشا پوپۋليستەر ساياساتتىڭ قاي جاعىنان جۇرەتىنىن بىلمەسە دە، جۇرتتىڭ الدىنا شىعىپ داۋىس قارلىقتىرۋدان تىنار ەمەس;

-         كەيبىر باسشى-پوپۋليستەر بۇقاراعا قايتسەم جاعامىن دەپ، بەدەلدەن بەشپەت كيەمىن دەپ شەتىنەن سالتشىل، اس بەرگىش، توي جاساعىش بولىپ الدى، بۇل ءوز ءداستۇرى مەن رەتىنە ساي بولسا عوي، بەيىتتىڭ باسىنا قاي قازاق اس بەرەر ەدى;

-         ال ونەر سالاسىنىڭ سۋرەتشى-پوپۋليستەرى بولسا، بىرنەشە عاسىر بۇرىن ولگەن بابالار سۋرەتىن جورامالمەن سالىپ ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعارۋدا.

ءتۇرلى سالا بويىنشا وسىنداي جەلبۋازدىق كەيىپتەگى جايتتاردى اتاي بەرۋگە بولادى. الايدا، جۇرتتىڭ ءبارى جاپپاي پوپۋليست ەمەس-اۋ، بىراق سولارعا ءمان بەرمەي، ەرەتىنى - جامان.

ءپوپۋليزمنىڭ قايسىسىنا دا ءتان سىيپات - بار ارەكەتتى جۇرت كوزىنە ءتۇسۋ ءۇشىن جاساپ، ال، ءىستىڭ نەگىزىنە ءمان بەرمەۋ بولىپ تابىلادى.

قوعامداعى مۇنداي جەلبۋازدىق شىنايى ارەكەت پەن جالعان ءىستىڭ ارا جىگى اشىلۋ مۇكىندىگى جوق كەزدە ورىن الادى. نەعۇرلىم ناتيجەلى شىنايى ءىس وڭعا باسقان سايىن داڭعوي پوپۋليزم ەتەك-جەڭىن جىيا باستايدى. ال، ناتيجەلى ءىس بولۋ ءۇشىن جۇيەلى ويلاۋ مەن قايراتكەرلىك، تىزە قوسا قيمىل كەرەك. مۇنداي قوسىندى ارەكەت ءۇشىن ونىڭ ءپىسىپ-جەتىلۋ ۋاقىتى كەرەك. سول سەبپتەن قازىر قوعامعا پايدالى نارسە، ەڭ بولماسا شىنايى ىستەن ءپوپۋليزمدى ايىرا ءبىلۋ، نەعۇرلىم ءپوپۋليزمنىڭ بەت-پەردەسى اشىلعان سايىن ونى ناقتى قابلەت الماستىراتىن بولادى.

سوندىقتان دا ۇلتتىق مۇددەگە ۇلى كوزقاراس بولماي، الدامشى پوپۋليزم قايبىر ۇلتتىق اسپەكتىنى قوعا الىپ، دامىتۋدى تەجەيدى جانە ونىڭ بەرەكەتىن كەتىرىپ، ءمانىن تومەندەتەدى.

سونىمەن، ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ بولاشاق سۋبەكتيۆتىك سفەرالارىنا اينالاتىن كەيبىر ۇلتتىق مۇددەلى سالالارعا وي جۇگىرتەيىك.

1992 جىل. قازان-جەلتوقسان. 7-جالعاسى.

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

ىشكى ساياسات

كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ ء(ىس) كولەمى ءداۋىر سايىن تاريحي-ساياسي جاعدايىنا بايلانىستى قۇرىلادى. ال، ءبىزدىڭ قازاقستان - جاعدايى جاعىنان ءوزىنىڭ دەربەس مەملەكەتتىگىن جاڭا عانا جاريالاعان مەملەكەت. دەمەك، ونىڭ ءىس- نىڭ نىساناسى - جاريالانعان مەملەكەتتىكتى تۇبەگەيلى قۇرۋ. بۇل ماقسات ءبىر بىرىنە تىعىز بايلانىستى ەكى شارتتى قاجەتسىنەدى:

-         ىشكى تىنىشتىق;

-         ەكونوميكالىق دامۋ جولى.

ءدال قازىرعى كەزدە سىرتتان قازاقستانعا تونەر ناعىز الاكوزدىك سەزىلمەيدى. الايدا، سىرتقى فاكتوردىڭ (ماسەلەن، رەسەي جايىنىڭ) قازاق ەلىنىڭ ءىس-نا ايتارلىقتاي اسەرى بار. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، قازاقستانعا رەسەي جاعىنان ءالمالى يدەولوگيالىق ديۆەرسيا بوي كورسەتىپ قالا جازداۋدا. دەگەنمەن، رەسپۋبليكانىڭ ىشكى فاكتورى (الۋان ۇلت وكىلدى بۇقارانىڭ ءبىر بىرىنە كۇمانسىزدىگى) ەرەكشە ساياسي تۇتقا بولماق. وسى ورايدا، قازاقستان باسشىلىعىنىڭ كازىرگى ءىس-ى ءار ۇلت وكىلدەرىنەن قۇرالعان حالىقتىڭ ساياسي بىرلىگىنە باعىتتالۋدا. الايدا، بۇل قازىرعى اينالانىڭ ءبارى ۇلتتىق-ناسىلدىك، ءدىني شارپىسۋ كەزىندە شىنايى ءارى تابيعي تۇردە جۇزەگە اسا قوياتىن جايت ەمەس.

قازاقستاندىقتاردىڭ بىرلىگى سوتسپارتيادان ءۇمىت ەتىلىپ، ول ۇيىم كوكپنىڭ مۇراگەرى بولدى. ونىڭ قۇرامىندا باسىم بولىگى قازاقتار بولىپ، ءار ۇلت وكىلدەرى كىرگەنمەن، بۇرىنعى «ينتەرناتسيونال» سىيپاتتى ىرگەتاسى بار بۇل پارتيا قازاقستانداعى بۇقارانى ساياسي بىرىكتىرۋشى بولا المادى. دۇنيەگە حالىق كونگرەسى پارتياسى كەلىپ، اتالمىش ميسسيانى بۇل دا قوزعاپ كوردى. كۇتكەن ناتيجە بولمادى.

ەندى ساياسي بىرىكتىرۋ ءرولىن ويناپ، ساحناعا «قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى» قوزعالىسى شىقتى. الايدا، ساياسي ۇجىمداسۋدىڭ الۋان ءتۇستى قازاقستان حالقى ءۇشىن بۇل جولى دا جۇزەگە اسۋى ەكىتالاي.  ارينە، قوزعالىس قۇرامىنا سان جاعىنان ءار ۇلت وكىلى تارتىلاتىندىعى ءسوزسىز. بىراق بۇل ۇيىم، ءىس جۇزىندە وسى قۇرامىمەن ەلدىڭ ءىس-نا ونىڭ جۇرتىنىڭ بىرلىك ءۇشىن قايراتكەرلىگىن وياتا قويار ما ەكەن؟ ويتكەنى، اتالعان ءۇش ساياسي ۇيىم دا حالىقتى جوعارىدان ۇندەۋ نە يدەيا تاستاپ، «موبيليزاتسيالىق» تاسىلمەن بىرىكتىرگىسى كەلەدى. بۇدان شىعاتىن ناتيجە از. حالىقتىڭ ءوزى تومەننەن تابيعي جولمەن، تابيعي قاجەتتىلىكپەن قۇلشىنىس ارقاسىندا عانا بىرىگەدى.

ال، قازاقستاندا حالىقتى تومەننەن ۇيىمداستىرۋدى قولعا العان ۇيىم بار ما؟ بار. ول - «ازات». ارينە، «ازات» اۋەلى قازاقستان حالقىن ەمەس، قازاق ۇلتىن بىرىكتىرۋدەن باستاعانى بەلگىلى. «ازاتتىڭ» رەسپۋبليكادا كەڭ كولەمدە قانات جايۋىن قازاق ۇلتىنىڭ ساياسي بىرىگۋىنىڭ تاريحي كورىنىسى دەپ مويىندايتىن ۋاقىت جەتتى جانە بۇل جايت تابيعي جولمەن ۇلت وزىنە تاۋەلسىزدىك قاجەتسىنگەننەن بارىپ جۇزەگە اسقان بىرىگۋ پروتسەسى ەدى. دەمەك، بۇقارانىڭ ساياسي بىرىگۋىنە العىشارت رەتىندە الدەبىر يدەيانى نەمەسە ماقساتتى نىسانا ەتۋى شارت ەكەن.

ال، قازاقستاندا ءبىر عانا ۇلت - قازاق حالقى بولعاننان كەيىن، ونىڭ جۇرتشىلىعىن بىرىكتىرۋ ءۇشىن اۋەلى ۇلتتىڭ بىرىگۋى شارت تا، ال قالعان دياسپورالىق بولىگىن سوعان توپتاساتىنداي جاعداي جاساۋ كەرەك. مۇنداي جايت اسا كورنەكتى بولماسا دا، «ازاتتىڭ» توڭىرەگىندە بولۋدا. الايدا، بۇل پروتسەسكە بىردەن ءبىر كەدەرگى بولىپ وتىرعان «ازاتتىڭ» تاكتيكالىق، ستراتەگيالىق ماقساتىن ايقىندايتىن باسشىلىقتىڭ بولماۋىندا. جانە دە ول باسشىلىققا ۇيىمداستىرۋ قابلەتى مەن بايسالدىلىقتىڭ جەتىسپەۋىندە.

مەملەكەتتىك وكىمەت وكىلدەرىنىڭ «ازاتتىڭ» بىرىكتىرگىشتىك قابلەتىن قولداۋ ورنىنا ونى ارازداتۋ فاكتورى دەپ ساناپ، تۇنشىقتىرۋ فاكتلەرىنىڭ كەزدەسۋى وكىنىشتى. ماسەلەن، اقتوبەلىك «ازاتتىڭ» ورىس ايەلدى وبلىستىق كەڭەس دەپۋتاتتىعىنا ۇسىنۋى بيلىك تاراپىنان جاسالعان ءتۇرلى قىيتۇرقىلىقپەن ىسكە اسپاي قالدى. دەمەك، بۇل جولدا دا وكىمەتتىڭ كەيبىر وكىلدەرى بيلىك پەن بەدەل مونوپولياسىنان ايىرىلعىسى جوق.

«ازاتتىڭ» كەي جاعدايدا جەڭىسكە جەتىپ جۇرگەنى راس، ساياسي تاجىريبەسىز بۇل ۇيىمنىڭ مۇنداي ناتيجەسى، ازىرگە قۇلشىنىمعا (ەنتۋزيازم) بايلانىستى بولىپ وتىر. ەگەر دە قازاقستاندىقتاردىڭ بىرىگۋىنىڭ العىشارتى، اۋەلى قازاق حالقىنىڭ بىرىگۋى ەكەندىگى مويىندالسا، «ازاتتىڭ» تاعدىرىنا رەسمي دە، بەيرەسمي جاعىنان دا نەمقۇرايلى قاراۋعا بولمايدى.

قازاق حالقىنىڭ ءوزى ءالى كۇنگە ءورىستىلدى جانە قازاقتىلدى بولىپ ەكى جارىلىپ وتىرعانى ايان. ءتىپتى، كەي ۋاقىتتا قازاقستانداعى ۇلتتىق مۇددەگە بايلانىستى ساياسات وسى ەكى «جارتىنىڭ» تارتىس سىيپاتىنا اينالىپ كەتەتىنى دە راس. بۇل جايت - قازاق ۇلتى ءۇشىن دە، قازاقستان ءۇشىن دە وتە قاۋىپ!

قازاقستاندىقتاردىڭ ىنتىماعى، اۋەلى ەكى الۋان سىيپاتتى قازاق تاراپىنىڭ بىرىگۋىنە  بايلانىستى. سوندىقتان بىرىگۋ ماسەلەسى وسى جەردەن ىزدەلۋ كەرەك.

1992 جىل. قازان-جەلتوقسان. 8-جالعاسى.

 

 

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

 

 

سىرتقى ساياسات

قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى (سس) ازىرگە قوس جاقتى بولىپ وتىر:

-         قىيىر شەتەلگە باعدارلانعان;

-         تاياۋ شەتەلگە باعدارلانعان.

ساياساتتا ۇياڭدىق بولمايتىنى وتىرىك ەمەس. سوندىقتان اقشتىڭ الا كوزقاراسىنان يادرولىق قارۋلى ەل بولمايمىز دەسەك تە، بىزگە قارسى ۇياڭ ساياسات جۇرگىزىلمەيتىنى راس. سول سەبەپتى دە، قىيىر شەتەلمەن باستى ساياسات كازىردە ەكونوميكالىق قاتىناس بولسا دا، ورايى كەلگەندە يادرولىق قارۋ قولدان وپ-وڭاي سۋسىپ كەتپەۋ جاعىن ەستەن ەشۋاقىتتا شىعارماعان ابزال.

ءبىزدىڭ تاياۋ شەتەلمەن باستى ساياساتىمىز رەسەيمەن اراداعى ساياساتقا نەگىزدەلەتىنى بەلگىلى.الايدا، ەڭ قىيىنى سول، رەسەي تۇراقتى ساياساتتى ەل بولماي وتىرعاندىعى. ءتىپتى، ءارى-بەرىدەن سوڭ تاريحتىڭ كۇنتارتىبىندە رەسەيدىڭ ىدىراۋى تۇرماسىنا كىم كەپىل؟

رەسەي بەينە ءبىر قىلتاماققا شالدىققان جانداي. ونىڭ وزەگىن وزگە ەلدىڭ دامىعانى، تىنىشتىعى ورتەيدى. ال، ءوزىنىڭ بۇل دۇنيەدە قالاتىندىعىنا كۇمانى بولعاسىن، اينالاسىنا قىتىمىرلانا قاتىناسۋدا.

قازىرعى رەسەيدەگى ىشكى ساياساتتىڭ بەرەكەسىزدىگىنە جۇزدەگەن جىلدار بويعى يمپەريانىڭ ورىس ۇلتىنا سىڭىرگەن اسىرەقوجايىندىق مىنەزى بۇل حالىقتىڭ كسرودان قالعان فەدەراتسيانى دا ۇستاپ قالۋىنىڭ دارمەنسىزدىگىن كۇن وتكەن سايىن كورسەتۋدە. ورىستار ءۇشىن ەڭ جاقسى كەزەڭ سول ۋاقىتتا بولار، بالكىم،  ءوز بويلارىنداعى «ۇلىلىق اۋرۋىنان» قۇتىلعاندا عانا.

كسرونىڭ ىدىراۋى گورباچەۆتىڭ قىسىمعا ۇشىراۋىمەن بايلانىسسا، ەلتسين بيلىگىنىڭ قىسپاققا ءتۇسۋى دە، رەسەيدىڭ ىدىراۋىنان حابار بەرۋى مۇمكىن. الايدا، بۇل شاق دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ەڭ قاۋىپتى ءسات بولۋى عاجاپ ەمەس. ويتكەنى، وركەنيەتسىز يمپەريانىڭ ىدىراۋى دا وركەنيەتسىزدىككە ۇرىنۋى ىقتيمال. سوندىقتان، قازاقستان مۇنداي اۋىر ساتكە ارقاشان دايىن بولۋى كەرەك.

1992 جىل. قازان-جەلتوقسان. 9-جالعاسى.

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

ەكونوميكانىڭ كەيبىر قالتارىسى

ادامزات تاريحىنداعى قوعامدىق تابىستىڭ بىردەن ءبىر كوزى ارۋاقىتتا دا جەكەمەنشىك بولىپ كەلدى، 70 جىلدان اسا مەنشىكسىز ءومىر سۇرگەن كەڭەس وداعىنىڭ حالقى كازىرگى ەكونوميكالىق ءولارا كەزەڭدى يمپەريانىڭ قۇلاۋىمەن عانا بايلانىستىرۋدا. ال، مۇنىڭ جاي-جاپسارىن ۇلتسىزدانعان قازاق حالقىنا ۇعىندىرۋ يدەولوگياسى ءالى كۇنگە بولماي وتىر. امىرشىلدىكتىڭ اڭگىرتاياعىنىڭ استىندا تىرلىك ەتكەن حالىق توقپاقتان بوساعاسىن بوستاندىقتى نە ىستەرگە بىلمەي، اۋرە بولۋدىڭ دا رەتىن تابا الماي وتىرعانداي. بازارگوي («نارىق تەرمينى دۇرىس ەمەس، ول - «رىنوچنايا تسەنانىڭ» بالاماسى)  ەكونوميكانىڭ باستالعانىنا جىلعا جۋىقتاسا دا، اسىرەسە، قازاق بايعۇس قالاي كۇن كورۋدىڭ جولىن بىلمەستەن، الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ قيىندىعىنا قاراماستان «كوپپەن كورگەن ۇلى تويعا» بالاپ، جايباراقات كۇي كەشۋدە.

قازىرعى جاڭا ەكونوميكالىق قۇرىلىمداردى قولداۋ مەن انتيمونوپوليالىق كوميتەتى جانە جەكەشەلەندىرۋ مەن كاسىپورىنداردى مەملەكەت يەلىگىنەن الۋ كوميتەتى شىنتۋايتىنا كەلسەك،  رەسپۋبليكادا بازارگوي ەكونوميكانىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشى ورگاندار رەتىندەگى ناعىز مانگە يە بولا الماي وتىر. مۇنىڭ باستى سەبەبى، بۇل ەكى سالانىڭ قازاقستاننىڭ قازىرعى بازارعا ەنۋدىڭ باسقى جاعدايىندا ءبىر بىرىنەن اجىراعىسىز قىزمەتتەرىنىڭ ەكى ورگانعا اينالىپ، ەكى بولەكتەنۋىنەن. كازىرگى بازاردىڭ باسقى داۋىرىندە جەكەشەلەندىرۋ مەن بازارگوي قۇرىلىمداردى قولداۋ ءبىر پروتسەستىڭ ءبىرتۇتاس ساتىسى. سول سەبەپتى، ءبىرتۇتاس پروتسەستى ەكى ءبولىپ، ەكى ورگانعا باسقارتۋ قازىرعى كەزدە جاڭا ەكونوميكالىق قۇرىلىمداردى قولداۋ جانە انتيمونوپوليالىق كوميتەتتىڭ جۇمىسىنىڭ ءپاس تارتۋىنا اپارىپ سوعۋدا. ويتكەنى، جاڭا قۇرىلىمداردى قولدايتىنداي بۇل ورگاننىڭ شىنايى دارمەنى جوق، ال ۇستەمسىزدەندىرۋ (انتيمونوپوليالىق) ءىسى ەلدەگى مەملەكەتتىك ۇستەمدىكتى بازارگوي قۇرىلىمدارعا بولشەكتەۋ دەگەن ءسوز. ال، بۇل جايت ءبىر عانا ورگاننىڭ مىندەتى ەمەس، مەملەكەتتىڭ مىندەتى بولىپ تابىلادى. مۇنداي قۇبىلىستى ناۋقان ەتپەي-اق، جاڭا قۇرىلىمدارعا باستى قولداۋ جاساسا، مەملەكەتتىك مونوپوليا وزىنەن ءوزى ىدىراپ، جاڭا جەكەمەنشىكتىك مونوپوليانىڭ تۋىنداۋ مۇمكىندىگى پايدا بولا باستايدى. ال، جاڭا قۇرىلىمداردى ۇستەمسىزدەندىرۋ قازىرعى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردى مونوپوليادان قۇتقارۋدان گورى وڭاي ءارى سىرقاتسىز.

ءبىزدىڭ ەلدەگى اتالمىش قوس ورگاننىڭ «قىزمەتى» ءبىر بىرىمەن بايلانىسپاي، وگەيسي قاراعاننىڭ كەسىرىنەن ەكەۋىنىڭ دە قىزمەتى ماندىمايدى. قۇرىلىمدار جەكەشەلەنۋگە قۇلشىنا كىرىسپەي، امالسىز ۋاقىت تالابى بولعاندىقتان تۇسەدى. ال، جاڭا قۇرىلىم بولعاننان كەيىن، قولداۋ كوميتەتى ونى قولداي المايدى، وعان قاۋقارى دا جوق. سوندىقتان دا ءبىر پروتسەستىڭ وسى قوس باعىتىن بىرىكتىرىپ، ءبىرتۇتاس بازارگوي ەكونوميكالىق كوميتەت قۇرىپ، ونىڭ جۇمىسىن ءۇش سالاعا بولگەن ءجون:

-         جەكەشەلەندىرۋ جانە مەملەكەت يەلىگىنەن الۋ;

-         جاڭا ەكونوميكالىق قۇرىلىمداردى قولداۋ جانە انتيمونوپوليالىق قىزمەت;

-         بازارگوي ەكونوميكانىڭ يدەولوگياسى مەن بۇقارانى بازار (رىينوك) نەگىزىنە ساۋاتتاندىرۋ.

ءسويتىپ، دۇنيەگە ناعىز مەملەكەتتىك بازارگوي كوميتەت كەلسە عانا، سول سىيپاتتى ەكونوميكا الشاڭ باسادى.

قازىرعى كەزدە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ بازارلانۋى وتە باياۋ ءجۇرىپ كەلەدى جانە وعان مەملەكەتتىك كوزقاراستىڭ دا سەپتىگى ءتيدى. ويتكەنى، سوۆحوزداردىڭ تەك قانا مەشەۋلەرى عانا مەملەكەت يەلىگىنەن الۋ كوزدەلگەنى راس. ءسويتىپ، جىل بويى مەشەۋ سوۆحوز دا جەكەشەلەنبەدى، ال الدىڭعى قاتارلى سوۆحوزدار مەشەۋلەنە باستادى. دەمەك، سوۆحوزدىڭ مەشەۋ، تابىستىسىنا قاراپ، جەكەشەلەندىرۋ دۇرىس ەمەس. ويتكەنى، سوۆحوز اتاۋلى ءوزىنىڭ بار مۇمكىندىگىن تاۋىستى. تابىستى شارۋاشالىقتار دا، ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ۋاقىت تەزىنە شىداماي، مەشەۋلەنۋى تابيعي جايت. ارينە، بيىل كۇزگە دەيىن مال شارۋاشىلىعىنىڭ دەنىن جەكەشەلەندىرۋ ءتيىمدى بولار ەدى. ەندى وسى قاتەنى قىستاي اياقتاپ، كوكتەمگى مال شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزگىسى بازارگوي سىيپاتتى بولسا، الداعى جاز مال شارۋاسىنىڭ ناعىز بازارىنا اينالۋى عاجاپ ەمەس.

استىق شارۋاشىلىعى دا بيىلعى ەگىننىڭ بىتىك شىعۋىمەن وزدەرىن اۋپىرىمدەپ ۇستاپ وتىر. كەلەسى جىلى استىق قانشا مول بولسا دا، ونى مەملەكەتكە تاپسىرۋدى ۇيىمداستىرۋ قىيىن بولادى. ويتكەنى، جاڭا استىققا دەيىن شارۋاشىلىق مۇشەلەرىنىڭ پسيحولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق كوزقاراستارى مۇلدەم وزگەرىپ ۇلگەرەدى. سول سەبەپتەن دە استىق شارۋاشىلىعى دا، جاڭا قىرمان ناۋقانىنا دەيىن قۇرىلىمدىق سىيپاتى ءبىر جاعىنا شىعىپ تىنعانى مەملەكەت ءۇشىن دە، بۇقارا ءۇشىن دە اسا پايدالى.

اۋىل شارۋشىلىعى بازارگوي ەكونوميكاعا وتۋدە سىرقاتتى جاعداي بولماس ءۇشىن توتاليتارلىق جۇيەنىڭ كاتەسىن تۇزەتە وتىرىپ، بازار سوقپاعىنا تۇسكەنى دۇرىس. ول ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى تاۋەكەل سىيپاتتى مال جانە استىق شارۋاسىن ءبىر رەتكە كەلتىرۋ كەرەك. ايتالىق، اقتوبە وبلىسىنىڭ بايعانين اۋدانى ءشولدى مەكەن بولا تۇرا جۇزدەگەن وتار قوي ورىسكە شىعىپ، جەردىڭ دە شۇرايى كەتىپ بولدى، «ەدىلباي» تۇقىمدى قويدىڭ دا تۇرقى كىشىرەيىپ، توزىپ ءبىتتى. ال مۇنداي ءشولدى جەرلەرگە تۇيە مەن جىلقى مالدارىن ورگىزگەن اناعۇرلىم ىڭعايلى ءارى ەكولوگيالىق ءتيىمدى بولار ەدى. ويتكەنى، جىلقىعا ءشوپ شابۋدىڭ قاجەتى جوق، دەمەك، جەر قىرتىسى توزبايدى. از ىلعالدىڭ ءوزى جىل ما جىل جەردىڭ شۇرايىن قالپىنا كەلتىرۋگە ۇلگەرەدى. ال،قوي-ەشكى مالىن ىرعىز اۋدانى ءتارىزدى سۋلى دا نۋلى وڭىرگە ورگىزگەن مالعا دا، ادامعا دا ابدەن ىڭعايلى. جالپى، شولەيت ماڭداعى قوي-ەشكى شارۋاسىن تاۋەكەل استىق شارۋاشىلىعىنىڭ جەرىنە كوشىرگەن دۇرىس. ال، «تيسە - تەرەككە، تيمەسە - بۇتاققا» دەپ ءدان سەبەتىن استىق شارۋاسىن تۇگەلىمەن قوي-ەشكى باعۋ كاسىبىنە كوشىرگەن ماقۇل.

سوندا، ازايىپ، جويىلۋعا اينالعان دالانىڭ ءسانى جىلقى مەن تۇيە باعۋ كاسىبى پايداسىز سانالاتىن قوي شارۋاشىلىعىنىڭ ورنىن باسادى، ال قوي-ەشكى باعۋ كاسىپشىلىگى، اسپاننان جاۋىن كۇتىپ جالتاقتاعان استىق شارۋاشىلىقتارىنىڭ ورنىن باسىپ، جەردى زورلاپ ازدىرۋ ءىسىن تۇگەلىمەن ىعىستىرىپ شىعارادى. مۇنداي جاعدايدا شارۋاشىلىقتاردى جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە ەسكەرىپ، ىسكە اسىرۋعا ابدەن بولادى.

قازاقستاندا جىلقى مەن تۇيە كاسىبىنە دە جارامايتىن جەرلەر بار. بىراق ول ماڭدا ادەتتە جەز كيىگىمىز ءورىپ ءجۇر. وكىنىشكە وراي، قازاق دالاسىنىڭ وسى ءبىر كيەلى جانۋارىنا تيەسىلى كوزقاراس ءالى دە ويلاستىرىلماي وتىر. جالپى، ەلدە مەملەكەتتىك باعىنىستاعى سايعاق كاسىبىن قۇراتىن مەزگىل جەتتى. مۇنداي كاسىپكە كوپ شىعىن قاجەت ەمەس، قايتا ول مەملەكەتكە التىن تۇرىندەگى تابىس اكەلەرى ءسوزسىز. وكىنىشكە قاراي، بۇل تابىس كوزى انارحيالىق سىيپات الىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى قىلمىس جاسالىپ، پاك ايۋاننىڭ وڭدى-سولدى جويىلۋىنا تاپ كەلۋدە.

ەگەر دە قازىرعى مىشتاي (قاپتەسەر تىشقان) كورپەشتەردى باعىپ، كۇللى زىيان شەگىپ وتىرعان اۋىلدار نەگىزىندە مەملەكەتتىك سايعاق كاسىبى قۇرىلسا، ول ەلگە دە، قۇم باسىپ اڭىزاق كەپتىرگەن اۋىلدارعا دا مول پايدا بولار ەدى. كيىكتى جازىقسىز قىرعان سول اۋىل جىگىتتەرىن قىلمىستان دا قۇتقارار ەدى. ال، مۇنداي كاسىپ:

-         كيىكتىڭ سانىن كەمۋدەن ساقتاۋ;

-         ونى سەمىرتىپ، مەملەكەتكە وتكىزۋمەن;

-         كوبەيتۋمەن;

-         كيىك ءونىمى وندىرۋمەن اينالىسار ەدى.

بالكىم، سوندا مەشەۋ اۋىلدار دالانىڭ جاندى التىنىن باعىپ، مەملەكەتكە ناعىز التىن جىلعاسىنداي قادىرلى كورىنەر مە ەدى؟!

1992 جىل. قازان-جەلتوقسان. 12-جالعاسى.

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

 

ءتىل

قازاق ءتىلىن قولعا العان 1989 جىلدان بەرگى ءۇش جىل ەسىرىك قۇلشىنىممەن ەس كەتىرىپ، ۋاقىتتى بوس كەتىرگەن ۋاقىت ەكەنىن مويىندايتىن كەزىمىز بولادى، ءالى! راس، كازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىم اياسى بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا شۇكىرشىلىك. سانعا سان قوسىلۋدا. تىلگە دەگەن قۇلشىنىم كوبەيۋدە. الايدا، بۇل كورىنىس ءتىل تاعدىرىنىڭ توڭىرەگىندە توگىلگەن تەردىڭ ناتيجەسى ەمەس، بارىنەن بۇرىن ۋاقىت تالابىنىڭ عانا كورىنىسى. ال، ەگەر بۇل كورىنىسكە ناعىز قايراتكەرلىك پەن مەملەكەتتىك رەسمي كوزقاراس قوسىلعاندا، بالكىم، قازىرعى ءتىل جونىندەگى جاعداي دا، جەلبۋازدانعان داۋرىقپا ساياسات تا، باسقا بولۋى ىقتيمال. سوندا ءبىز نە ىستەمەدىك؟

ەڭ اۋەلى مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان ءتىل ءۇشىن ونىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيىندە قولدانىلۋى ءۇشىن العىشارت جاسالعانى ءجون بولار ەدى. ال، ول قاراپايىم دا، قوردالى ءۇش سالانى قامتيدى:

-         تەرمينولوگيا;

-         ورفوگرافيا;

-         ورفوەپيا.

قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ قىپشاق زامانىنان كەيىن امورفتى تىلگە اينالعانىنا قازىر كوز جەتىپ وتىر. كەز كەلگەن دامىعان ءتىلدىڭ شىڭى - رەسمي ءتىل بولۋ. رەسي ءتىل  دەگەنىمىز -  كەز كەلگەن دەرلىك ءسوزى ناقتى ۇعىممەن قامتىلعان ءتىل. ال، ءبىزدىڭ قازىرعى تىلىمىزدەگى كەز كەلگەن سوزگە كەز كەلگەن ماعىنا تەلۋگە بولاتىن جاعدايعا جەتتىك. بۇل - ءتىل مەشەۋلىگىنەن، وعان دەگەن كوزقاراستان پايدا بولاتىن ناتيجە. ەندەشە ءتىلدىڭ دامۋ كورسەتكىشى - ونىڭ ءار ءسوزىنىڭ ناقتى ۇعىمدى ءبىلدىرۋ دەڭگەيىنە جەتۋى. ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

بىرىنشىدەن، ءتىلدىڭ ۇلى تەرمين جىيناعىن (سوزدىگىن) بىرتىندەپ قولعا الۋ كەرەك. ارينە، ول تىلدىك سالالارعا ءبولىنىپ،  سالالىق تەرمين سوزدىكتەرىن قۇرايتىنى راس. الايدا، كازىرگى شىعىپ جۇرگەن تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەر، سۋبەكتيۆتى سىيپات يەلەنىپ، اۆتورلاردىڭ دولبارىمەن شىققان تۋىندىلار ىسپەتتى. مۇنداي سوزدىكتەر الدىنا ءالى كۇنگە تىلدىك زاڭدىلىق، كونتسەپتسيالىق پرينتسيپتەر مەن تەرميندىك تەوريا ۇسىنىلماعاندىقتان، سۋبەكتيۆيزيمنەن سۇرىنۋدە. جالپى، مۇنداي ءىستى قالاي ۇيىمداستىرعان ءجون؟

اتاق-داڭقىنا قاراپ ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ ناعىز بىلگىرلەرى مەن عالىمدارىن بىرىكتىرگەن مەملەكەتتىك ءتىل كوميتەتى قۇرىلار (بولماسا بۇرىنعى تەرمينكوم) بولسا، تەرمين جونىندەگى ءىس وبەكتيۆتىرەك بولۋى ءۇشىن بىلاي ۇيىمداستىرعان ماقۇل. اۋەلى وسى ورگان قازاق ءتىلى تەرمينولوگياسى تۇجىرىمداماسىنىڭ جوباسىن جاساپ، بۇقارالىق تالداۋعا ۇسىنادى.تالداۋعا تۇسكەن ارگۋمەنتتى پىكىرلەر مەن قاعيدالار ىرىكتەلىپ بارىپ، تۇجىرىمدامانىڭ سىناق جوباسى بەكىتىلەدى.سىناق جوبا بىرجىلدىق سىنعا ءتۇسىپ، تولىقتىرۋمەن بارىپ، تۇپكىلىكتى  تۇردە تىلكوم بەكىتەدى.

مىنە، سودان كەيىن بارىپ، قازاق ءتىلىنىڭ تەرمينولوگيالىق سوزدىگىن جاساۋ باستالادى. مۇنى دا ءارى قاراي ۇيىمداستىراتىن الگى تەرمينكوم نە تىلكوم. ول ءۇشىن بۇل ورگان اي سايىن بەلگىلى ءبىر تەرميندەر تىزبەگىن جاريالاپ، سوعان بالاماعا ەكشەم (كونكۋرس) جاريالايدى. بالاما تەرمين ەكشەلۋ كەزىندە تەرمين تۇجىرىمداماسىنىڭ تالابىن قاناعاتتاندىراتىنداي پرينتسيپپەن جانە پىكىرتالاس بۇقارانىڭ كوز الدىندا جۇرەتىن پروتسەسكە اينالۋى قاجەت. ايتپەسە، كازىرگى بالامانى بەكىتۋ ەشبىر ارگۋمەنت پەن پرينتسيپكە سۇيەنبەي، ونىڭ باسپاسوزدە نەعۇرلىم كوزگە كوپ ءتۇسىپ، اۋىزەكى كوپ ايتىلۋىنا وراي تاڭدالۋى وتە ءساتسىز دە وبەكتيۆسىز ءتاسىل.

ەكىنشىدەن، ءتىلدىڭ قايتادان قولعا الاتىن ءبىر سالاسى - ورفوگرافيا. ورفوگرافيا ءۇشىن قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا داۋىرىندەگى جاڭا تۇجىرىمداماسى قاجەت. ورفوگرافيالىق سوزدىكتى وسىدان كەيىن بارىپ، قولعا العان ءجون. سونىمەن بىرگە قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق زاڭدىلىقتارىن ءباسپاسوز بەن باسقا ونىمدەرىندە باقىلاۋ ورگانى بولعانى ءجون. ويتكەنى، سوڭعى كەزدەرى اۋەسقوي باسىلىم مەن باسپالاردىڭ كوبەيۋىنە وراي، ءتىلدىڭ جازباسى ءتۇرلى سوراقىلىقتارعا دۋشار بولۋدا. وسى قياناتتى بولدىرماۋدىڭ جولى قاراستىرىلماسا، دامىپ، رەسميلەنىپ ۇلگەرمەگەن قازاق تىلىنەن ساۋ-تامتۇق قالمايدى.

ءۇشىنشى سالا رەتىندە، ورفوەپيانى الساق، قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى، اۋىزەكى تىلدە قازاق ءتىلىن ساۋاتسىز سويلەۋ ورىن الىپ، ول بارعان سايىن بەلەڭ الۋدا. ماسەلەن، «شوپاندى» - «شابان» (شابان - ءجۇرىسى ونبەيتىن ات), «وتاردى» - «اتار» (ورىس تىلىنەن ەنگەن نۇسقا كۇيىندە ايتىلىپ ءجۇر), «رەتتى» «رەز» دەپ بۇرمالاۋ ابدەن ءسىڭىپ بارادى! دەمەك، قازاق ءتىلىنىڭ ديكتسيالىق جاعدايىن قامتىعان ورفوەپيالىق سوزدىك تە قاجەت جانە ونى شىعارۋ ۋاقىت تالابى.

قازىر قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى وزەكتەنىپ تۇرعاندا، ونى ۇيرەنۋشىلەر سانى ۇستەمەلەنۋدە بولعانىمەن، ءتىلدى ۇيرەنۋ مەتوديكاسىنىڭ وتە ناشارلىعىنان، ءتىپتى، جوقتىعىنان، ونى ۇيرەنۋگە دەگەن قۇلشىنىم تەز سۋىپ قالۋدا. ال، شىندىعىندا، قازاق ءتىلى ورىس تىلىنەن ەكى ەسە جەڭىل ءتىل. ويتكەنى، ءبىزدىڭ تىلدە رود جوق، جانە ەكپىن (ۋدارەنيە) بىرىڭعاي سوڭعى بۋىنعا تۇسەدى. قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتى زاڭدىلىقتى سۇيەدى جانە يسكليۋچەنيە جوققا ءتان. مۇنداي ءتىل تەز ۇيرەتىلەدى ءارى تەز داميدى.

قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ مەتوديكاسىنىڭ سان سالالى ءتۇرىن: دارىسحانالىق، تەلەديدارلىق، گرامماتيكالىق، سونداي-اق، تەرەڭدەتىلگەن جانە جەڭىلدەتىلگەن سالالارى بويىنشا ەكشەم (كونكۋرس) ۇيىمداستىرۋ ارقىلى دامىتۋعا بولادى. الايدا، ولارعا دا الدىمەن تۇجىرىمداما (كونتسەپتسيا) بەكىتىلۋى كەرەك. جالپى، تىلگە بايلانىستى كەز كەلگەن قۇجات جوباسى جاريالانىپ، ول بۇقارالىق تالقىدان ءوتىپ بارىپ بەكىتىلگەنى ارۋاقىتتا وبەكتيۆتى بولىپ تابىلماق.

سونىمەن بىرگە قازاق تىلگە كوزقاراس پەن نيەتتى قۇلاتۋ ءۇشىن ءتۇرلى يدەولوگيالىق ىرعاۋىشتاردى (رىچاگ) قولدانعان ءتيىمدى. ماسەلەن، شەتەلدىك تەلەسەريالداردى تىكەلەي قازاق تىلىنە اۋدارىپ، بەرىپ تۇرسا، قانداي قولداۋ بولعان بولار ەدى. سونداي-اق، بالالارعا ارنالعان شەتەلدىك قىزعىلىقتى كينو، تەلەونىمدەردى ورىس تىلىنەن بۇرىن وراعىتىپ كورسەتكەن ءتىل ءۇشىن ۇلكەن ۇتىمدى.

ول ءۇشىن «قازاقفيلم» بىرلەستىگىنىڭ اۋدارما سالاسىنا تىكەلەي مەملەكەتتىك قولداۋدى اياماعان ءجون. كازىر قازاق ءالىپبيى جونىندە دە الۋان پىكىر وربۋدە. جالپى ءالىپبي حارپىن تاڭداۋدا مىنا جايتتاردى ەسكەرسە بولعانى، قاي ءالىپبي كەرەك ەكەنى وزىنەن ءوزى شىعادى:

1.     ءالىپبيدىڭ تاريحيلىعى;

2.     ءالىپبيدىڭ قازاق ءتىلىنىڭ سىيپاتىنان اۋىتقىماۋى;

3.     بولاشاق بۇكىلتۇركىلىك ورتاق ءالىپبي جاساۋعا قايشى كەلمەۋى;

4.     وركەنيەتتىك دامۋ تالابىنا ساي بولۋى;

5.     ءتىلدىڭ دامۋىنا ءالىپبيدىڭ كەدەرگى بولماۋى.

اتالمىش شارتتارعا توقتالساق، 1-جايت بويىنشا، قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ءتورت حارىپتىق نۇسقاعا نەگىزدەلگەن بەس ءالىپبي (قىپشاق جازباسىن ەسكەرمەگەندە) بار، تاس جازباسى (رۋنيكالىق حارىپ) اراپ ءالىپبيى، احمەت نۇسقاسى، لاتىن حارپى جانە كيريليتسا نەگىزدى ءالىپبي. بۇلاردىڭ قايسىسى دا نەعۇرلىم الىس بولعان سايىن سوعۇرلىم ىستىق تا قاسيەتتى سانالادى. بىراق تاريح ءۇشىن بۇلاردىڭ قايسىسى دا قۇندى جانە بىردەي.

2. قازاق ءتىلىنىڭ سىيپاتىنا بارىنشا نەگىزدەلگەن تاس ءالىپبي، احمەت نۇسقاسى جانە وسىنىڭ نەگىزىندە دۇنيەگە كەلگەن لاتىن حارىپتى ءالىپبي.

3. كازىرگى جالپىتۇركىلىك ساۋات دۇنيەسى ءۇش ءتۇرلى حارىپ قولدانۋدا; لاتىنشا، اراپ، كيريلليتسا. ازاتتىق الۋعا بايلانىستى سوڭعى ءالىپبيدىڭ وتارلىق سىيپاتى ەسكەرىلە تۇرىپ، كيريلليتسادان جاپپاي جيىركەنۋ جاعدايى جۇرۋدە. بۇل جايت كسرولىق تۇركىلەردى كيريلليتسادان تۇبىندە اجىراتاتىنى انىق. سوندا تاڭداۋىمىزعا ەكى ۇلى حارىپقا نەگىزدەلگەن ءالىپبيدىڭ عانا بۇكىل تۇركىنى بىرىڭعاي حارىپتاندىرۋ مۇمكىندىگى قالماق.

4. سايىپ كەلگەندە، قازىرعى ءتىلىمىز ءۇشىن، ونى تەزىرەك دامۋ جولىنا مۇمكىندىك بەرەتىن ءالىپبي قاجەت ەكەندىگى. ال، بۇل تالاپتى بىردەن ءبىر قاناعاتتاندىراتىن لاتىن حارىپتى ءالىپبي جانە بۇل قازىرعى الىپبيدەن اراپ حارپىنداي الىس ەمەس، «ءۇش قايناسا، سورپاسى قوسىلادى». ياعني، كيريلليتسادان لاتىنشاعا ءوتۋدىڭ سىرقاتسىزدىق تالابىن دا، قاناعاتتاندىرادى جانە وركەنيەتتى تەحنيكالىق قۇرالدارعا دا يكەمدى. قىسقاسى، لاتىن ءالىپبيى قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولماسى ايقىن. ەندەشە ءالىپبي جونىندەگى امبيتسيالى پىكىرتالاس لاتىن كەيىپتى حارىپقا توعىسىپ، تەز ارادا توقتامعا كەلەتىن ۋاقىت جەتتى. ويتكەنى، ءتىل دامۋىنىڭ قازىرعى نەگىزى - الىپبيدە.

الايدا، ءالىپبي ماسەلەسى بۇكىل تۇركى بولىپ باس قاتىراتىن جايت. سوندىقتان، تۇركىلىك ورتاق ءالىپبي تۇجىرىمداماسىن بىرىگىپ جاساعان دۇرىس. ءالىپبي ۇقساس بولسا، تىلدەردىڭ تۋىستىعى ءىس جۇزىنە اسادى.

ءتىل ساياساتى جونىندە ەسكەرەتىن ءبىر جاعداي، كازىرگى قازاق ءتىلى ۋاقىتتىڭ مۇمكىندىك ارناسىمەن دامۋدا. ەگەر ءتىل دامۋىنىڭ بۇل اعىسىن جاساندى تۇردە نە تەزدەتىپ، نە كۇشەيتسەك، ءتىل ساياساتىنىڭ بۇل زاردابى وزگە ساياسي سالانى قامتىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. ءتىل دامۋىنا كۇش ەمەس، تەك قانا جاعداي جاساۋ ءتيىمدى. «ورنىندا بار وڭالاتىنىنا» ارۋاقىتتا شۇكىر ەتەيىك.

1992 جىل. قازان-جەلتوقسان. 13-جالعاسى.

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

 

ءدىن

تاريحتا ەشبىر ۇلت نە حالىق تابىنۋسىز بولعان ەمەس. ارينە، 70 جىل بويى جاراتقاندى ۇمىتساق تا، ونىڭ ورنىنا ماركس، لەنيندى قويىپ شوقىندىق.

كازىرگى قازاقستان ساياساتىندا ەبروپالىقتارعا ءبىز ناعىز مۇسىلمان ەمەسپىز دەپ ساياسي اقتالاتىندايمىز. ال، تمد دەڭگەيىندە يسلام فۋندامەنتاليزمىنەن ءوزىمىزدىڭ الشاق ەكەنىمىزدى كورسەتۋ تاياۋ شەتەلگە باعىتتاعان ساياساتىمىزدان ورىن الادى. سايىپ كەلگەندە، ءبىزدىڭ مۇسىلمان ەلىنە اينالۋىمىز بىرەۋگە قاۋىپ، وزىمىزگە سور بولمايتىنىنا تۇپكىلىكتى كوز جەتكىزىپ، ءبىر ءدىننىڭ ەتەگىنەن ۇستاۋعا دەن قويا باستايتىن ۋاقىت الدا ەكەنى راس. دەگەنمەن، كازىرگىدەي ءولارا شاقتا مەملەكەتتەن ءدىندى ءبولىپ، زايىرلى ەل بولامىز دەگەنمەن، حالىق دىننەن، ءدىن حالىقتان بولىنبەك ەمەس. دەمەك، ءدىننىڭ قازاقستان ءۇشىن ءبارىبىر ساياسي نىسانعا اينالۋى ءسوزسىز. ەندەشە، حالىق دىنگە قازىعىن اينالعان اتتاي بايلانسا، ءبىز بوسقا ۋاقىتتى نەگە ولتىرەمىز؟ مەملەكەتتىك جولمەن دامىماعان ءدىن، انارحيالىق، ميسسيونەرلىك سىيپاتپەن دامىسا نە بولادى؟ فۋندامەنتاليزم مەن ءدىني سوقىر سەنىمنىڭ كوكەسى سوندا بولۋى مۇمكىن عوي. سوندىقتان، رەسمي ءدىندى بولەكتەگەنمەن، مەملەكەتتىڭ كوز قىرى قازاق ۇلتىنىڭ مۇسىلمان ءدىنىن ەكىنشى رەت قابىلداۋدان سىرقاتسىز، ەرىكتى دە ساۋاتتى، جۇرەك قالاۋىمەن جۇزەگە اساتىن قۇبىلىسقا اينالۋعا العىشارت جاساۋى قاجەت.

كازىرگى وتپەلى شاقتا ءار اۋداندا ءبىر مەشىت اشىلىپ، ءار ايماقتا ءبىر مەدرەسە قۇرىلۋىن قامتىعان ءجون. ال كەيىننەن بۇل ءۇردىس ءار اۋىلدا ءبىر مەشىت، ءار اۋداندا ءبىر مەدرەسە بولاتىنداي جاعدايعا داميدى.

ءبىر وكىنىشتىسى سول، قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ مەتوديكاسىنىڭ جوقتىعىنداي، اراپ ءتىلىنىڭ ۇيرەتۋ مەتوديكاسى دا كازىرگى مەزگىلدە وتە قات. وسىنىڭ كەسىرىنەن ءار ۇستاز وزىنشە ۇيرەتىپ، اراشا ۇيرەنىس تالاپكەرلەردىڭ تالابىن تاۋعا تىرەگەندەي بولىپ، قىيىن ءىستى قولعا العانداي نيەتتە بولاتىن شاكىرتتە شالا ۇيرەنگەن ارىپتەرىن وزگەگە ۇيرەتۋگە كىرىسىپ، وسىلايشا دۇمشەلىك پوپۋليزم جاندانىپ كەلە جاتقانداي.

ارينە، كازىر قازاقستانعا، اسىرەسە، ءدىنشىل تۇرىك اعايىندار ءدىن جاعىنان قول ۇشىن ۇسىنۋدا. الايدا، تابيعاتىندا زەرەك قازاق ءبىر اۋىق ءدىني ساۋاتتى ءوزى قولعا الاتىن ۋاقىت كەلدى عوي. ايتپەسە، قازاقستاندا باستاپقى يسلامنىڭ تاراۋىنا اراپتار، ونىڭ تۇراقتانۋىنا تاتارلار، ەندى ونىڭ قايتا تۇلەۋىنە تۇرىكتەر كىرىسسە، قازاقتىڭ ءوزى قاشان دىندارلىققا جەتەدى؟ سول سەبەپتى مۇسىلماندىق ساۋات پەن مەشىت جۇمىستارىنا حالىقتىڭ ءوزىن كازىردەن باستاپ كىرىستىرگەن دۇرىس. اۋعانىستاننىڭ كازىرگى باس ءدىندارىن تۋعىزعان قازاق، تۇركىستاندى ەكىنشى مەككەگە اينالدىرا بىلگەن قازاق بايسالدى مۇسىلماندىقتى ءالى-اق قالپىنا كەلتىرەر. ول ءۇشىن ءدىن جازۋىنىڭ قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن تۇركىستاندا اراپ حارىپتى باسپا قۇرۋدى قولعا الۋ قاجەت. سونىمەن بىرگە وندا ءدىني سالاۋاتتى ۋاعىزداۋشى راديووبەكت ۇيىمداستىرعان ءجون.

ءدىندى قازىردىڭ وزىندە تاربيە قۇرالى مەن ارۋاقتار الدىنداعى جاۋاپتى ورىن ەتەتىندەي مۇمكىندىك بار. ايتالىق ەلدىڭ قاي تۇكپىرىندە دە قاسيەتتى قورىمدار جەتكىلىكتى. ولاردى مەشىتتەرگە تىركەپ، شىراقشىلار بولىنسە، قازاقى سەنىمنىڭ قايتا تۇلەۋىنە ورىن بار.

وكىنىشكە قاراي، كازىر ەمشىلىك، ءتاۋىپ، باقسىلىق سالاسىندا دۇمشەلىككە ۇرىنۋ ەتەك جايا باستادى.ءتىپتى كەيبىرەۋلەر وزدەرىن تىرىسىندە اۋليە اتاندىرىپ ءجۇر. بۇل - قازاقى ۇعىمنىڭ قادىرىن كەتىرۋ ەمەي نەمەنە؟ قازاق ۇعىمىندا ءتىرى كەزىندە قاسيەتتى باتىر، بي، باقسى، باي، ءتاۋپ ت.ب. ەلگە قادىرى سىڭگەندەر ولگەسىن بارىپ، ارۋاققا اينالعاسىن، اۋليە اتاناتىنى راس. وسىدان بارىپ حالىقتا اۋليەنىڭ باسىنا تۇنەۋ ۇعىمى قالىپتاسقان. سوندىقتان دا، ءتىرى كەزىندە ەشبىر اۋليە بولمايدى جانە ەشبىر ءتاۋىپ ءبىر قورا ادامدى بىردەن ەمدەمەگەن.

كازىرگى كەزدە ارۋاقتى، ءبيوورىستى، ەرەكشە قابىلەتتى جانداردى مەشىت ىسىنە بايلانىستىرىپ، ولاردىڭ حالىققا شىنايى قىزمەتىن دىنمەن قايتا تابىسۋعا ىقپال رەتىندە نەگە پايدالانباسقا.

وكىنىشكە قاراي، قازىر ارۋاقتى «ارقالاعان» كەيبىر جاندار ءپوپۋليزمنىڭ ەكستراسەنستىك تۇرىمەن اينالىسۋدا. حالىق بويىنداعى ءالى ارىلماعان قۇلدىق پسيحولوگيا كەز كەلگەن شاپاعاتتى كوكتەن كۇتۋگە ادەتتەندىرگەنى كازىرگى ەكستراسەنستەرگە فاناتيزممەن دەن قويۋدان كورىنۋدە.

ەمشىلىكتىڭ سىيپاتىنا تاعى ءبىر ءتان جاعداي - بۇكىل باقسىلار مەن ءتاۋىپ، سىنىقشىلاردى ءبىر جەرگە شوعىرلاندىرىپ، ەم كىندىگىن جاپپاي قۇرۋ بولىپ وتىر. ال، تاريحتا مۇنداي جاندار شوعىرلانىپ، مەكەمەگە اينالماعان. بالكىم، ولاردىڭ قابىلەتتەرى مەن قاسيەتتەرى دە سوندا شىعار؟!

1992 جىل. قازان-جەلتوقسان. 14-جالعاسى.

 

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

 

حالىقناما

ۇلت مۇددەسىنىڭ قازىرعى تاڭداعى باستى سالاسى حالىقناما (دەموگرافيا) بولعاندىقتان دا، بۇل ايىرىقشا ساياساتتى قاجەتسىنەتىن ءپان بولىپ تابىلادى. الايدا، قازاقستان حالىقناماسى ءالى كۇنگە جۇيەلى تۇردە ءوز سوقپاعىنا تۇسكەن جوق. بۇل ءۇشىن سان الۋان دياسپورالى ەلىمىزدە حالىقناما زەردەجايىن (زەرتتەۋ ينستيتۋتىن) قۇراتىن مەزگىل دە الىس بولماس.

قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مەملەكەت بولىپ قالۋى، قازاق ۇلتىنىڭ سانى مەن ساپاسىنا بايلانىستى ەكەنى ايان. سايىپ كەلگەندە، ءتىل، ءدىن سەكىلدى وزەكتى قۇندىلىقتار وسى جايتقا تاۋەلدى. ەندەشە ەڭ بولماسا سانىمىزدى قالاي مولايتامىز دەگەن ساۋالعا ەلدە تالاي اۋەسقوي دەموگرافتار باس قاتىرىپ تا ۇلگەردى.

ساندى كوبەيتۋدىڭ نەگىزىنەن ەكى جولى بار ەكەنى بەلگىلى. كەلىم-كەتىم (ميگراتسيا) جانە تابيعي ءوسىم (تۋىلىم). كەلىم-كەتىم ماسەلەسى ارۋاقىتتا دا ەرىكتىلىك سىيپاتتا بولماسا، ونى كۇشتەۋ ياعني باسقانى كەتىرىپ، قازاقتى كەلتىرۋ جاعدايى جالپى ساياساتتى مورت سىندىرۋى ىقتيمال. كەلىم-كەتىم ساياساتى نەگىزىنەن كەتىرىپ، كەلتىرۋ پرينتسيپىنە ەمەس، كەتىپ،كەلۋ پرينتسيپىنە نەگىزدەلسە جەتىپ جاتىر. سوڭعى كەزدە كەلۋ جايتتارىنىڭ ءوزى اجەپتاۋىر قۇبىلىسقا اينالدى. ال، كەلىم-كەتىم دەرەكتەرىنە سونشا ءمان بەرىپ،ساياسي سىيپاتقا اينالدىرۋدىڭ دا سونشالىقتى قاجەتى جوق. قازاقتان باسقانىڭ ءوز ەلدەرىنە كەتۋى ولاردىڭ ءوز ۇلتتىق وتانىمەن تابىسۋى ەمەس پە، ءتىپتى، قازاق مەملەكەتىن مويىنداماعاندىقتان دا كەتىپ جاتقانى قانشاما! ەندەشە «وندايلارعا ويباي، كەتە كورمە!» - دەۋدىڭ ورنىنا «تايىپ تۇر!» دەۋمەن ارادا «تەڭ» تاڭباسى بار ەكەنىن ۇعاتىن ۋاقىت جەتتى.

كازىرگى كەزدە (وتپەلى داۋىردە) كەلەم دەگەن قازاقتى قۇرعاق قۇلشىنىسپەن عانا قابىلداي تۇرعان ماقۇل. ەگەر بۇعان مەملەكەتتىك ءمان بەرىلىپ، ساياسي جاعداي تۋعىزىلسا، ونىڭ ەكىجاقتى زيانى بولماق:

-         ىشىمىزدەگى وزگەلەردىڭ الاكوزدىگى ارتىپ، وعان قارسى جەرگىلىكتى جەرلەردە جوسپارلى ىستەر جۇرەدى، ىشكى ساياساتتىڭ ىشەگى قاتايادى;

-      كازىرگى قىيىن شاقتا قازاقستاندى وتانىم دەۋدەن گورى وڭاي ولجالى مەكەنگە اينالدىرۋشىلار كوبەيىپ، مەملەكەتكە اسىرە مىندەتسيتىندەر كوبەيە باستايدى. ال، شىن مانىندە قازاقتا ءالى مىندەتتەنەتىندەي مەملەكەت قۇرىلىپ بولماعانىن ەسكەرگەن دۇرىس. قىسقاسى، قازىرعى كەزدە قازاقستان ءۇشىن ەڭ الدىمەن ونىڭ مەملەكەت قۇرىلىسىنا از دا بولسا پايداسى بارلار مەن مويىنعا تۇسپەيتىندەر جىينالعانى دۇرىس. الايدا، شەت قازاققا بوسقىندىق تۋىپ جاتسا، امال جوق، ولار ءسوزسىز قابىلدانۋى ءتيىس.

شەت قازاقتى كەلتىرۋدىڭ قانداي ءتيىمدى جولدارى بار؟ ول قازاقستانعا جەرلەستىك دەڭگەيىندەگى (شەتەلدە رۋ مەن اۋلەت باسى، تاياۋ شەتەلدە اۋدان مەن كاسىپورىن باسشىلارى) بەدەلدى دە دارمەندى ادامداردى كەلتىرۋدەن باستايتىن جاعدايعا نەگىزدەلسە. ويتكەنى، مۇنداي ادامدار ارۋاقىتتا وزىمەن بىرگە ءبىر قاۋىم جۇرتقا قامقور بولا بىلەدى. ياعني، ورىنبوردان ءبىر سوۆحوز ديرەكتورى كەلسە، ونىمەن بىرگە كەمىندە 50 ءۇي  بىردەن كوتەرىلەدى دەگەن ءسوز. سول سەكىلدى موڭعوليادان بەدەلدى ءبىر اۋلەت قوزعالسا، ونىمەن بىرگە اعايىن-جۇراعات بىرگە كوشەدى.

سونىمەن بىرگە، قازاق دياسپوراسىن اتاجۇرتتاندىرۋمەن بىرگە قازاقستان ءوزىنىڭ كادر ماسەلەسىن دە بىرىڭعايلار ەدى. ماسەلەن، شىعىس ەلدەرىندە (قىتايدا، يراكتا، ينديادا، موڭعوليادا، اراب ەلدەرىندە) گۋمانيتار پاندەردىڭ قانشاما مامان-عالىمدارى ءجۇر! قانشاما دايىن ءتىلماشتار بار! قانشا پىسكەن ديپلوماتتار جۇرگەنىن دە بىلمەيمىز. رەسەيدە قانداي كاسىپورىن باسشىلارى بار! اسكەري كادرلار قانشا؟! ەندەشە جاعدايدى وسىلارعا جاساپ، وزىمىزدەگى اس ءىشىپ، اياق بوساتارلاردان قۇتىلۋ ءجون ەمەس پە؟! بۇل جەردە وزگەنىڭ ەمەس، الدىمەن ءوزىمىزدىڭ كەرتارتپالار اتالىپ وتىر.

ساننىڭ كوبەيۋىنىڭ تاعى ءبىر جولى - تابيعي ءوسىم. الايدا، قازاقستانداعى قازاقتىڭ تابيعي ءوسىمى وسىنداعى وزبەكتەردىڭ وسىمىنەن ءبىراز كەم. جالپى، قازاقتىڭ قازىرعى تۋىلۋ قارقىنى از بولسا، وركەنيەت قابىلدايتىن بولاشاقتا ول ءوسىم كوبەيەر مە؟ سوندىقتان بۇل جاعداي قازىر قولعا الىنعانى ءجون. ول ءۇشىن باستى شەشىم - قازاق جاستارىن اۋىلدا تۇراقتاندىرۋ. ال، ول ءۇشىن باستى جۇمىس - اۋىل باسشىلارىن جاسارتۋ. جالپى كازىر «جاس قازاقستاندى جاستار باسقارۋ كەرەك!» دەگەن دەۆيز كادر ماسەلەسىندە باستى ورىندا بولۋ كەرەك. اۋىل دەڭگەيىندەگى باسشىلىقتىڭ ورتا جاسى 30-دان، اۋدان باسشىلىعى  35, وبلىس - 40, ال مەملەكەتتىك اۋقىمداعى ورتا جاسى 45-تەن اسپاۋىن دىتتەمەيىنشە، قىزىل يمپەريانىڭ جۇقپالى دەرتىنەن ايىعىپ، قوعامدى ناعىز يكەمدى قايراتكەرلەر قولعا الۋىنا جاعداي تۋمايدى. قوعام باسشىلىعى جاسارماي، جالپى جاستارىمىزدىڭ ەسەيۋ جاسى قارتايا بەرمەك. ال، بۇل حالىق سانىنا دا، ساپاسىنا دا باستى زيان.

1992 جىل. قازان-جەلتوقسان. 15-جالعاسى.

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

 

تاريح

تاريح - وتكەن وقيعالاردىڭ تىزبەسى ەمەس، حالىقتىڭ وتكەن ۇرپاقتان قالعان زەردەسى. ال، مۇنداي زەردە قاپەلىمدە قازاقستان جاعدايىندا قالىپتاسپايدى. اسىرەسە، تاريحى قاتتالماعان، حاتتالماعان قازاق ءۇشىن مەيلىنشە قىيىن.

قازىر تاريحشىلار اراسىندا اۆتورلىق تاريح جازۋ اعىمى پايدا بولدى، بۇل -تۇبىندە قازاقستان تاريحىن سۋبەكتيۆيزمگە ۇرىندىراتىن قادام. مۇنان قاشۋ ءۇشىن تاريح جازۋعا دا تاريح كەرەك ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. ال، ول بىزدە ءالى جوق.

قازاق تاريحىن ونىڭ تۇجىرىمداماسىن دايەكتەۋدەن باستاۋ قاجەت. بۇل تۇجىرىمداما قازاق تاريحىنىڭ ءۇش بۇلاعىنا يەك ارتقانى ءجون: بىزگە دەيىنگى قازاق تۋرالى ەڭبەكتەر، دۇنيە جۇزىندەگى ارحيۆتىك - شيكىزات ماتەريالدار، حالىقتىڭ وزىندە ساقتالعان تاريحي مازمۇنداعى مۇراعاتتار.

تاريحتى جابىلا جازۋدان بۇرىن، تاريحي شيكىزات قورىن ازىرلەۋدەن باستاعان ءجون. ول ءۇشىن قىتاي جازبالارى مەن گەرودوتتان باستاپ، ورىس، اراب جىلنامالارىن قامتىعان، تاريحي يگور جاساعى تۋرالى جىردان باستاپ جەلتوقسان وقيعاسىنا دەيىنگى ارالىقتا قامتىلعان مول ماتەريال ەڭ الدىمەن حرەستوماتيا تۇرىندە قازاق تىلىندە توم-توم بولىپ باسىلعانى ءجون. تاريحي شيكىزات دەگەنىمىز - وسى. مىنە، وسى شيكىزاتتى تاريحشىلار جارىسا زەرتتەپ تاريح جازۋعا سودان كەيىن كىرىسكەنى ءلازىم. بارىنەن بۇرىن تاياۋ شەتەلدەگى ارحيۆ ماتەريالدارى التىنعا اينالماي تۇرىپ، شولعىنشىلاردى اتتاندىرساق، ۇتارىمىز كوپ بولار ەدى.

 

1992 جىل. قازان-جەلتوقسان. 16-جالعاسى.

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

جۋرناليستيكا

قازىرعى كەزدە جۋرناليستيكاعا تەك قانا حابارلار تاسقىنى دەپ قاراۋ بويىمىزدا كەڭەستىك پسيحولوگيادان قالعان قاساڭدىق. ويتكەنى، جۋرناليستىك قىزمەتكە جۋرناليستەردىڭ وزىنەن باستاپ، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن بۇقاراعا دەيىن حابار ايتۋ، جازۋ، تاراتۋ اياسى دەگەن تۇسىنىكپەن قاراعاننان بۇل سالاعا جەتكىلىكتى جاعداي جاسالماي، تالاپ قويىلماي، قوعامنان ءوز ورنىن الا الماي-اق كەلەدى. ال، شىن مانىندە ءتاي-ءتاي باسقان جاس مەملەكەت ءۇشىن ونىڭ «جاس» حالقىن قالىپتاستىرىپ، ۇلتتى پاراساتتى دامىتۋدى ەڭ قولايلى دا ىسكەر، ءتيىمدى قوعامدىق سايمان ەكەنىن، قوعامنىڭ دارىگەرى ەكەنىنە وي جىبەرىپ، كوز جەتكىزەر شاق تۋدى عوي. بۇل ءۇشىن ارناۋلى راديو-تەلە جانە ءباسپاسوز جۋرناليستيكاسىن قامتىيتىن كاسىپقوي وقۋ ورنىن قۇراتىن مەزگىل بولدى.

ءبىر عانا تەلەجۋرناليستيكانىڭ جاعدايىن وتپەلى كەزەڭدە قالاي دەمەۋگە بولادى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەيىكشى. ارينە، مەملەكەتتىك «قازاقستان» تەلەراديوكومپانياسىنا ميلليونداپ اقشا اۋدارسا، ونى سونشا داۋعا اينالدىرماي شەشۋگە بولاتىنى تۇسىنىكتى. ال، ول جاعداي مۇمكىن بولماسا شە؟

قازىرعى جاڭا داۋىرگە ساي جاڭا قۇرىلىمدار دۇنيەگە كەلۋدە. وكىنىشكە قاراي مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ مەملەكەتكە تاۋەلسىز ورگاندارعا الا كوزبەن قاراۋى نەمەسە مەنسىنبەي نازار سالۋى جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. ويتكەنى، بولاشاق مەملەكەتتىك ەمەس قۇرىلىمدارعا ەرەكشە ءداۋىر بولعالى تۇر. دەمەك، مەملەكەتتى كۇشەيتۋ دەگەنىمىز - سونىڭ مۇددەسىنە بەيمەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ موينىن بۇرا ءبىلۋ. كازىرگى جاعدايدا كوپتەگەن وبلىس ورتالىقتارىندا تاۋەلسىز تەلەكومپانيالار قۇرىلۋدا. الايدا، ءبىر قىزىعى ءاربىر وبلىستا دەرلىك «قازاقستان» كومپانياسىنا قاراجات جاعىنان قارايتىن، ال اتاۋى «وبلىستىق تەلەكومپانيا» دەيتىن تەلەقۇرىلىمدار بار. شىن مانىنە كەلسەك، بۇلاردىڭ ءبارى «قازاقستاننىڭ» بولىمدەرى عانا، ەندەشە ولاردىڭ اتاۋىن دابىرايتىپ، ءىسىن نەگە جابىرقاتامىز؟ ەگەر ءوز الدىنا كومپانيا بولسا، قارجى، اكىمشىلىك تىزگىنىن وزدەرىنە بەرىپ، جەرگىلىكتى وكىمەتكە تۇگەلدەي نەگە قاراتپاسقا؟! بولماسا، «قازاقستان» كومپانياسىنا باسىبايلى ءبولىم ەتىپ، نەگە بەرمەسكە؟ ايتپەسە، زاڭدى تۇلعا جاعىنان لەنينسكىنى قوسقاندا 20 مەملەكەتتىك تەلەراديوكومپانيا بولعانى ما؟! ودان دا نەگە ونىڭ بارلىعىنان تولىققاندى ناعىز تەلەراديوكومپانيا قۇرماسقا؟!

ماسەلەنىڭ باسقا قىرىن الايىق. اقتوبەدە دۇنيەگە كەلگەلى جارتى جىلدان اسقان تاۋەلسىز ريكا تەلەراديوكومپانياسى بار. قۇرال-سايماننىڭ ءبارى جاپوندىق. ۇجىمى جاستاردان قۇرالعان، ءىسى شيراق. ول مەكەنجاي بولماعاندىقتان، وبلىستىق تەلەكومپانيانىڭ (وتك) جاڭا عيماراتىنان ورىن جالداپ وتىر. ال، كەرىسىنشە، مەكەنجايى بار وتك-نىڭ جابدىعى ەسكى، ورىن اۋىستىرۋعا جاعداي كوتەرمەيدى - جابدىقتى قايتا جيناۋ مۇمكىن ەمەس.

ال، وسىنى كەلىسىمپازدىقپەن «ەكى جارتىنى ءبىر ءبۇتىن» ەتۋگە بولماي ما؟! ماسەلەن، كازىرگى ينفلياتسيا ريكاعا دا باس كوتەرتەر ەمەس، ال وتك جاڭا قۇرالعا يە بولعانشا ەسكى سايمان مەن ونىڭ قازىرعى ىسىنەن نە قالادى؟ ەندەشە ريكا مەن وتك مىناداي ەكىجاقتى كەلىسىمگە كەلە الادى عوي: وتك - ريكاعا ءوز مەكەنجايىن بەرە تۇرادى. ال، ريكا - وتكنىڭ شاعىن اقپاراتتىق ۇجىمىن بيۋدجەتىمەن قوسا، قازىرعى زامانعى تەحنيكا العانشا، تەحنيكالىق، قاناتىنىڭ استىنا الادى. ال، بۇل «قازاقستان» تەلەراديوكومپانياسى ءۇشىن دە پايدالى. ويتكەنى، وتك بۇرىنعىداي وتپەلى ءداۋىر بويىنا تەحنيكا ءۇشىن قارجى سۇرامايدى. قاجەت بولسا، ريكا وتكنىڭ ءونىمىن تاڭداپ ءجۇرىپ ەفيرگە شىعارادى. ال، ءساتى ءتۇسىپ تەحنيكا الىنعاندا الگى ۇجىمدى ءوز الدىنا ءبولىم ەتىپ بولەك شىعارا قويادى.

ارينە، بۇل سونشالىقتى بىلمەي جۇرگەن شارۋا ەمەس. بار پالە ءبارىمىزدى قۇرساعان قاساڭ ويجۇيەنىڭ بۇزىلماۋىندا جاتىر.

1992 جىل. قازان-جەلتوقسان. 17-جالعاسى.

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

 

تاربيە مەن بىلىمدەندىرۋ

تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋ قاشاننان دا قازقاتار جۇرەتىن قۇبىلىس. سول سەبەپتى ورتا ءبىلىم بەرۋ تۇجىرىمداماسى ءبىر بىرىنەن اجىراعىسىز وسى قوس سالانى قاتار سىيعىزۋى ءتيىس.

قازاقستاننىڭ تاربيە ءبىلىم جۇيەسىن جاقسى بايلانىستىرىپ شارتتى تۇردە بىلاي تۇجىرىمداعان دۇرىس:

-         1-3  جاس ارالىعى - نارەستە كەزەڭ. بالا بۇل كەزدە اتا-اناسىنان اجىراعىسىز تاربيەدە بولۋى كەرەك. بۇل جاستاعى ءسابيحانا، بالاباقتاردىڭ قاجەتى جوق، وعان كەتەتىن قارجى ۇيدە باعاتىن اناسىنا بولىنگەنى دۇرىس. بۇل كەزەڭگە باستى شارت - نارەستەنىڭ انا تىلىندە سويلەي ءبىلۋى، اتا-اناعا باۋىر باسقاندىعى.

-         4-6 جاس ارالىعى - ءسابي كەزەڭ. بۇل كەزدەگى بالالار اتا-انانىڭ ەركى بويىنشا تاربيە الۋى قاجەت. بىرەۋ ۇيدە، بىرەۋ بالاباقشا، ال ەندى بىرەۋ كۇتۋشى ارقىلى تاربيەلەتۋى مۇمكىن. ءسابي كەزەڭگە باستى شارت - بالانىڭ وقۋعا يكەمدىگى مەن ءار نارسەگە قۇمارلىعىن ۇشتاۋ.

-         7-9 جاس ارالىعى - بوبەك كەزەڭ. بۇل مەزگىل بالاعا باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ مەن مەكتەپكە (گيمنازيا، ليتسەي) باۋىر باسىپ، بىلىمگە قاجەتتى العىشارت جاسالۋ كەزەڭى بولۋى ءتيىس.

-         10-12 جاس ارالىعى - بالدىرعان كەزەڭ. بۇل بالانىڭ دەنە، وي ەڭبەگىنە ايرىقشا كوڭىل بولىنەتىن كەزەڭى بولۋى ءتيىس. بۇل مەزگىل - بالانىڭ الاڭسىز بىلىممەن سۋسىندايتىن شاعى. وسى جايت باستى نازاردا ۇستالۋى كوپ ناتيجە بەرەر ەدى.

-         13-15 جاس ارالىعى - ءوسپىرىم كەزەڭ. قازاقستاننىڭ جالپى ءبىلىم بەرۋ جانە ازاماتتىققا دايارلاۋ كەزەڭى 15 جاستا اياقتالعانى ءلازىم. بۇل كەزدە ءار جەتكىنشەك ءوزىنىڭ بولاشاقتا مامان يەسى بولاتىنىن ناقتى ايقىنداپ، شەشىمگەرلىكپەن تاڭداۋعا مۇمكىندىك بەرگەنى قوعام ءۇشىن ۇلى ناتيجە بولار ەدى. سوندا عانا ادام مەن قوعام اراسىنا ناقتى دا ادال تالاپ قويىلىپ، ونىڭ ءبىر بىرىمەن بايلانىسى ەرتە پايدا بولىپ، ناعىز ازاماتتىق قوعام قۇرۋ ماقساتىنا يە بولامىز. سوندا عانا جاستارىمىز ەرتە ەسەيىپ، مۇسالدات بولۋدان قالادى.

-         16-20 جاس ارالىعى - ازامات كەزەڭ. بۇل ۋاقىت قازاق ازاماتىنىڭ تولىق قالىپتاسىپ ءبىتۋ كەزەڭى بولۋ كەرەك. ياعني، 16 جاستان باستاپ ەڭبەككە ارالاسۋ قۇقىن جاستارعا تولىق بەرۋ كەرەك جانە بۇل كەزەڭ ەرگە دە، قىزعا دا جانۇيا قۇرۋ جىلىنىڭ باسقى شەگى بولىپ بەلگىلەنگەنى مەملەكەتتىك دەموگرافيا ءۇشىن دە پايدالى بولىپ تابىلادى. 16 جاس بولاشاق بىلىمقۇمار جاستاردىڭ جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ تابالدىرىعىن العاش اتتاۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن جىل بولعانى دا ءبىر ەسەپتەن الدەقايدا ءتيىمدى جانە ىقتيمال. وركەنيەتكە ۇشىراعان مەملەكەتتىڭ جاستارى اقىل-وي جاعىنان تەز جەتىلەتىنىن ەسكەرەتىن ۋاقىت وسى كەز.

1992 جىل. قازان-جەلتوقسان. 18-جالعاسى.

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر ...

 

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

 

قۋات

قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدەنۋى ونىڭ ەنەرگەتيكالىق قۋات جونىنەن ازات بولۋىنا بايلانىستى. قازاقستان 21-عاسىرعا دەيىن ءوز الدىنا ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدەنۋ جوسپارىن ىسكە اسىرىپ ۇلگەرگەنى ءجون. بولاشاق قولعا الىناتىن قۋات جۇيەلەرى قازاقستاندى ەنەرگيالىق ازاتتاندىرۋعا باعىتتالۋى كەرەك. ەلدە ءبىرتۇتاس قۋات جۇيەسىن قۇرۋ كەلەسى عاسىردىڭ ۇلەسى بولسا دا قالعان 7 جىلدا ەل بويىنشا قازىرعى ەڭ قۋاتتى دا تازا سانالاتىن اتوم ەلەكتر جۇيەسىن قولعا العان ماقۇل.

ارينە، چەرنوبىل اپاتىن باستان كەشكەن كەڭەستىكتەر ءۇشىن اەس اسا قاۋىپتى سانالسا دا، بولاشاق وسى قۋات بەكەتىنىكى بولۋى عاجاپ ەمەس جانە وعان بۇقارا كوزىن جەتكىزۋ كەرەك.

 

جول قاتىناسى

قازاقستانداي ۇلى جەراۋماقتى مەملەكەتكە جول قاتىناسى وتە تاكتيكالىق ۇتىمدى ەكەنىن ەكونوميكالىق، ساياسي الەۋمەتتىك جاعىنان كورۋ قىيىن ەمەس.

قازاقستان ءۇشىن ونىڭ جول قاتىناسىن بىردەن ءبىر جانداندىرۋدا قازىرعى تەز ارادا مۇمكىن ءتۇرىنىڭ ءبىرى - اۋە جولى. مۇنىڭ ىشىندە شاعىن سامعاۋىرلار (سامولەت) مەن ۇشاقتار (ۆەرتولەت) قاتىناسىن ورناتۋ. ءتىپتى، اۋە جولىنىڭ بۇل تەحنيكالارىن جاساۋدى بىردەن قولعا الۋ دا قىيىن ەمەس.

تەمىرجول مەكەمەسى ءبىز ءۇشىن ستراتەگيالىق قاتىناس ءتۇرى. كەڭەس ءداۋىرى قازاقستاننىڭ تەمىرجول قاتىناسىن بۇتاقتاپ، ءوزارا بايلانىستىرماي وتارلى ساياسات جۇرگىزدى. ەندى ءبىز بۇكىل ۇلانعايىر جەراۋماقتى قامتىيتىن تەمىرجول قۇرىلىمىن قۇرۋىمىز قاجەت. بۇل ءۇشىن عاسىر سوڭىنا دەيىن قازاقستاننىڭ ايماقتارىن ءوزارا تەمىرجولمەن قوسۋ ماقسات ەتىلۋى كەرەك. بۇل ماقساتتا: ارال-جەزقازعان، قاراعايلى-اياكوز، ساياق-درۋجبا، قاندىاعاش-تورعاي-ارقالىق سەكىلدى باتىس-شىعىس باعىتى بويىنشا سالالار قوسىلسا. قازاقستان ەندىك جانە بويلىق بويىنشا ءوزىنىڭ باستى ايماقتارىن تەمىرجولداپ (ماگيسترالداپ) الار ەدى.

تاسجولدىڭ ستراتەگيالىق سوقپاعىن ويلاستىرساق، ول ەل جەراۋماعىنىڭ تۇرقىنا ساي  شەكسىزدىك بەلگىسى (∞) سىيپاتتى تاسجول وڭەزىن جوسپارلاعان دۇرىس. الايدا، «∞» تاسجولدىڭ شىعىس كوزى باتىسىنان گورى الدەقايدا ۇلكەن بولعانى ءجون. ءبىر وكىنىشتىسى، و باستا تەمىرجول سەكىلدى تاسجول دا قازاقستاننىڭ بويلىعى بويىنشا رەسەيمەن عانا بايلانىسى كوزدەلگەن، ال ەندىك بويىنشا قاتىناستىرۋ تاعى دا ازات قازاقستاننىڭ ءوز ۇلەسى بولماق.

ول ءۇشىن سولتۇستا كەرەكۋ-كوكشەتاۋ-قوستاناي، تورعاي-شالقار، زايسان-اياكوز-الماتى ماگيسترالدارى سالىنسا - بەلگىسىنىڭ شىعىس كوزى دايىن، ال باتىسىن شالقار-بەينەۋ-قۇلسارى-ماقات-چاپاەۆ-جىمپيتى-اقتوبە شىعىرى ارقىلى قوسۋعا بولادى. ال وسى شەكسىزدىك بەلگىسىنىڭ، «شىعىرشىقتارىن» بىرتە-بىرتە «تورلاۋ» قىيىن بولمايدى.

 

قۇرمەتتى وقىرمان! ارينە، قۇرعاق وي ارۋاقىتتا ۋتوپياعا جەتەلەيدى. كەز كەلگەن ۇلتتىق ويجۇيە (مىشلەنيە) قوعامدىق سىيپات الىپ، ۇلتتىق مۇددەنىڭ  وتىن تۇتاتپايىنشا، قاي ۇسىنىس تا قاراڭ قالار قيال عانا. ۇلتتىق مۇددەنى ۇلت بولىپ باس قاتىرمايىنشا، كوسەگەنى كوگەرتۋ مۇمكىن ەمەس. اسىرەسە، قازاق ەلىنىڭ وزگە ەلدەن ايىرماشىلىعى دا وسىنداي جايتتار بويىنشا قالىس قالىپ كەلۋىندە. اۆتوردى بۇلايشا تولعانىسقا اپارعان باستى سەبەپ تە وسى ەدى.

 

«اقتوبە» گازەتى،

«كوسەگە قايتسە، كوگەرەر؟»،

2 قازان، 3 قاراشا، 4,18 جەلتوقسان 1992 ج.،

5 قاڭتار 1993 ج.