جانكەلدى شىمشىقوۆ. كەدەندىك وداقتىڭ شىندىعى
رەسەي فەدەراتسياسى، بەلارۋس جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەدەندىك وداعى مەن بولاشاق ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىگىنىڭ قابىل الۋعا بولمايتىن تەرىس جاقتارى:
1. ميلليونداعان ادامداردىڭ تاعدىرى شەشىلەتىن، وراسان زور ساياسي، ەكونوميكالىق الەۋمەتتىك ماڭىزى بار، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن انىقتايتىن، سايىپ كەلگەندە بۇكىل حالىقتىڭ، قازاق ۇلتى مەن ونىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ كەلەشەگىن شەشەتىن ماسەلەنىڭ جالپى حالىقتىق تالقىلاۋعا (رەفەرەندۋمعا) سالىنباي، ات توبەلىندەي بيلىكتەگى توپتىڭ ات-ءۇستى كەلىستىرە سالۋى - وركەنيەتتىلىك پەن ادامي ۇستانىمداردى اياق استى ەتۋ دەپ باعالاۋعا بولادى.
2.كەدەندىك وداقتىڭ (رف، بر، قر) قازاقستان ەكونوميكاسىنا، ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك ونىڭ قارجى جانە ساياسي جۇيەسىنە قانشالىقتى پايدالى جانە قانشالىقتى زياندى ەكەنىنە جان-جاقتى عىلىمي، قوعامدىق، تەۋەلسىز ساراپتاما جۇرگىزىلىپ، ونىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، قارجىلىق جانە ساياسي سالدارىنا باعا بەرىلىپ، وڭ مەن سولى جاريالانىپ، قاتارداعى ازاماتتار تۇگىلى عالىمدار مەن ماماندار پىكىرى ەسەپكە الىنعان جوق.
رەسەي فەدەراتسياسى، بەلارۋس جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەدەندىك وداعى مەن بولاشاق ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىگىنىڭ قابىل الۋعا بولمايتىن تەرىس جاقتارى:
1. ميلليونداعان ادامداردىڭ تاعدىرى شەشىلەتىن، وراسان زور ساياسي، ەكونوميكالىق الەۋمەتتىك ماڭىزى بار، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن انىقتايتىن، سايىپ كەلگەندە بۇكىل حالىقتىڭ، قازاق ۇلتى مەن ونىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ كەلەشەگىن شەشەتىن ماسەلەنىڭ جالپى حالىقتىق تالقىلاۋعا (رەفەرەندۋمعا) سالىنباي، ات توبەلىندەي بيلىكتەگى توپتىڭ ات-ءۇستى كەلىستىرە سالۋى - وركەنيەتتىلىك پەن ادامي ۇستانىمداردى اياق استى ەتۋ دەپ باعالاۋعا بولادى.
2.كەدەندىك وداقتىڭ (رف، بر، قر) قازاقستان ەكونوميكاسىنا، ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك ونىڭ قارجى جانە ساياسي جۇيەسىنە قانشالىقتى پايدالى جانە قانشالىقتى زياندى ەكەنىنە جان-جاقتى عىلىمي، قوعامدىق، تەۋەلسىز ساراپتاما جۇرگىزىلىپ، ونىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، قارجىلىق جانە ساياسي سالدارىنا باعا بەرىلىپ، وڭ مەن سولى جاريالانىپ، قاتارداعى ازاماتتار تۇگىلى عالىمدار مەن ماماندار پىكىرى ەسەپكە الىنعان جوق.
3. كەدەندىك وداقتى (رف، بر، قر) ءۇش اي ىشىندە قاۋىرت قۇرىپ جاريا ەتكەندە دۇنيە جۇزىندە ءار كەزەڭدە، ءار دەڭگەيدە قۇرىلىپ ارەكەت ەتىپ جاتقان حالىقارالىق ينتەگراتسيالىق (ەكونوميكالىق وداقتىڭ (60-تان استام) )
قۇرىلۋ، قالىپتاستىرۋ جانە دامۋ تاجىريبەسى ەسەپكە الىنعان جوق. مىسالى، ەۆروپا وداعى قۇرىلۋى مەن بۇگىنگى دەڭگەيگە جەتۋىنە 60 جىل قاجەت بولدى.
ماسەلەن، 1951-57 جىلدارى العاشقى دايىندىق ساتىسىندا ەۋروپانىڭ كومىر مەن بولات بىرلەستىگى قۇرىلىپ، كومىر مەن بولاتتىڭ جالپى رىنوگى ىسكە اسىرىلدى.
1958-1966 جىلدارى ەكىنشى ساتىسىندا ەركىن ساۋدا ايماعى (ەسا) قۇ-رىلىپ، ەۋروپا قاۋىمداستىق ىشىندە ەسا-دا كەدەندىك تولەمدەر جويىلىپ، ءۇشىنشى ەلدەرمەن بىردەي كەدەندىك تاريف ەنگىزىپ، بىردەي اگرارلىق ساياسات جۇزەگە اسىرىلاتىن بولدى.
1968-1986 جىلدارى ءۇشىنشى ساتىدا كەدەندىك وداق قۇرىلىپ، عزج-عىلىمي زەرتتەۋ ءجۇمىستارى، تەحنولوگيالىق دامۋ مەن قورشاعان ورتانى قورعاۋ سالاسىندا بىرەگەي ساياسات ەنگىزىلدى. سونىمەن قاتار ۆاليۋتا قارجى سالاسىندا ينتەگراتسيا باستالىپ، ەكيۋ بىرەگەي ەسەپتىك بىرلىك ەنگىزىلدى.
1987-1992 جىلدارى ءتورتىنشى ساتىسىندا جالپى رىنوك قۇرىلىپ، مۇشە ەلدەر اراسىندا كاپيتال مەن ءجۇمىس كۇشىنىڭ ەركىن قوزعالىسى، بولىمشەلەر قۇرۋ ەركىندىگى، قىزمەتتەر ساۋداسىنىڭ ەركىندىگى، باسقاشا ايتساق 4 ەركىندىك (تاۋار، قىزمەت، كاپيتال، جۇمىس كۇشى) جۇزەگە اسىپ ەنەرگەتيكا، كولىك، الەۋمەتتىك جانە ايماقتىق دامۋدا بىرەگەي ساياسات ەنگىزىلدى.
1993 جىلدان بەسىنشى ساتىسىندا ەكونوميكالىق ەۋروپالىق وداق قالىپتاسىپ، ەكونوميكا مەن ساياساتتا ينتەگراتسيا كۇشەيىپ، ۆاليۋتا مەن اقشا نەسيە ساياساتىنىڭ ءبىرتۇتاس ورتالىعى قۇرىلىپ، 1999 جىلدىڭ قاڭتارىنان ەسەپتەۋگە قاجەت ەۋرو، ال 2003 جىلدان قولما قول اقشا ەۋرو ەنگىزىلىپ، ەۋروپالىق ۆاليۋتالىق وداق قۇرىلدى.
ءبۇل ءۇردىس ەۋروپا ينتەگراتسياسىندا كەلەسى ساتىدا ءبىرتۇتاس ەۋروپا كونستيتۋتسياسىن قابىلداۋعا جانە ساياسي وداق قۇرۋعا اپارۋى ىقتيمال. بۇدان جاسالاتىن قورىتىندى «اسىقپاعان اربامەن قويانعا جەتەدى». وسىنداي بايىپتى ينتەگراتسيالىق ساياساتتى ۇستانىپ وتىرعانداردىڭ قاتارىنا ەۋروپالىق وداقتان باسقا نافتا-نى ( سولتۇستىك امەريكانىڭ ەركىن ەركىن ساۋدا ايماعى، 1988ج.), اسەان-دى (وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرىنىنىڭ قاۋىمداستىعى، 1967ج.), لاي-دى (لاتىن امەريكالىق ينتەرگاتسيالىق قاۋىمداستىعى، 1960ج.) جانە ت.ب. جاتقىزۋعا بولادى.
4. عىلىمي تۇرعىدان ەكونوميكالىق ينتەرگاتسيانى انىقتاساق، وندا ول حالىقارالىق ەڭبەك ءبولىسى نەگىزىندە ەكى نەمەسە ودان دا كوپ ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ بىرىگۋ ۇدەرىسى جانە ءوزارا تۇراقتى وندىرىستىك ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ قالىپتاسۋى. بۇل تۇرعىدان العاندا رەسەي دە، قازاقستان دا وتە ۇقساس ەكونوميكالىق قۇرىلىم قالىپتاسقان، نەگىزىنەن، بىردەي شيكىزات وندىرىسىنە تاۋەلدى ەلدەر (مۇناي، گاز، مەتال، بيداي ت.ب.). ءسويتىپ ەكونوميكالىق تيىمدىلىككە اپاراتىن ءارتۇرلى ەڭبەك بولىنىسىنە ساي ەرەكشە مامانداندىرىلىپ، ايىرىقشا ءونىم ءوندىرىپ، ءابسوليۋتتى نەمەسە سالىستىرمالى وندىرىستىك ارتىقشىلىقتارى الشاق، ەكونوميكالارى ءوزارا الماسۋ ارقىلى زور پايدالىلىققا قول جەتكىزەتىن مەملەكەتتەر (رف، قر) ەمەس، كەرىسىنشە، ولار كوپ رەتتە باسەكەلەستەر. اسىرەسە، شيكىزات وندىرىلەتىن سالالاردا ( ۋران، التىن، ءمۇلاي، گاز، قارا مەتالل، ءتۇرلى ءتۇستى مەتالل، اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرى ت.ب.).
ەندەشە، وبەكتيۆتىك ەكونوميكالىق زاڭدىلىق تۇرعىسىنان كەلگەندە كەدەندىك وداق كولەمىندە ەكى ەلدىڭ ەكونوميكاسىندا باسەكەلەستىك باسەڭسيدى، رەسەيلىك سالالىق مونوپوليزم ورىن الدى. قىسقا مەرزىمدە رەسەي ەكونوميكاسى پايداعا شىعارى ءسوزسىز، ويتكەنى ونىڭ شيكىزات سالاسىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى قر ەكونوميكاسىنان جوعارى. الايدا ۇزاق مەرزىم كەزىندە ەكى ەلدىڭ دە باسەكەنىڭ تەجەلۋىنەن ەكونوميكاسى زارداپ شەگىپ، دامۋ كارقىنى تومەندەپ، تيىمدىلىگى ازايادى.
5. كەڭەستەر وداعى ىدىراپ، تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى قۇرىلعالى 20-جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە رف مەن قر ەكونوميكالارىندا قۇرىلىمدىق جاعىنان العاندا پالەندەي وڭ وزگەرىستەر بولعان جوق. كەرىسىنشە، ەكى ەل دە ەكونوميكالىق قۇرىلىمدىق شەگىنىس جاساپ، شيكىزات تاۋەلدىلىگىن تەرەڭدەتە ءتۇستى. ماسەلەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 1990 جىلى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ قۇرامىندا ونەركاسىپتىڭ ۇلەسى 17%، مۇناي-گاز - 4%، اۋىل شارۋاشىلىعى-38% بولسا، قازىرگى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك ونەركاسىپ- 7%، اۋىل شارۋاشىلىعى- 8%، ال مۇناي-گاز - 63% بولعانىن مويىنداۋ كەرەك. ارينە، بەلارۋس ەكونوميكاسىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالدى. الايدا ولار دا جاڭا يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى يگەرىپ، ونىڭ نەگىزىندە جاڭا يندۋستريالىق ەكونوميكا قۇرا العان جوق. ەندەشە كەدەندىك وداق بۇرىنعى ەسكى كەڭەستىك وداقتىڭ ءتيىمسىز ەكونوميكاسىنىڭ شالا جانسار ءسۇلباسى عانا بولارى حاق.
6. قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن جەكەشەلەندىرۋ سالدارىنان شەت ەل كاپيتالىنا تەۋەلدىلىك قالىپتاستى. مىسالى 2008 جىلى تاۋ-كەن ونەركاسىبىندە 1871 كاسىپورىن ارەكەت ەتسە، ونىڭ 146-سى شەت ەل كاسىپورىندارى، 1722 جەكە، تەك قانا 3 مەملەكەتتىك كاسىپورىن، ونىڭ وزىندە 2-شاعىن، 1 -ورتا، ءبىر-دە ءبىر ءىرى كاسىپورىن جوق. وڭدەۋ ونەركاسىبىندە 20 233 كاسىپورىن بار. مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردىڭ ءۇزىن سانى 290 نەمەسە بار جوعى 1%-دان ءسال جوعارى، ونىڭ تەك 4 -ەۋى عانا ءىرى كاسىپورىن.
قازاقستانداعى بارلىق كەسىپورىندار ىشىندەگى مەملەكەتتىك مەنشىكتەگى كاسىپورىنداردىڭ ۇلەسى 11%-عا جۋىق ونەركەسىپتىك ءوندىرىس قۇرىلىمىنداعى مەملەكەت ۇلەسى 1%-دان تومەن، ال شەت ەلدىك كەسىپورىنداردىڭ ونەركاسىپتىك وندىرىستەگى ۇلەسى 25%-عا جاقىنداعان.
ەگەر شەت ەل كاپيتالىنىڭ ارالاسۋىمەن قۇرىلعان قۇقىقتىق جاعىنان مەملەكەتتىك ەمەس مەنشىكتى نازارعا الساق، وندا شەت ەل مەنشىگىنىڭ ۇلەسى 43%-دان اسىپ جىعىلادى. مۇنداي جاعدايدا كەدەندىك وداقتاعى قازاقستان بيلىگى ەكونوميكاعا پارمەندى اسەر ەتە المايتىنى بەلگىلى. مىسالى، ەۋروپا قاۋىمداستىعىنداعى مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردىڭ جاڭادان جاسالعان قۇنعا ۇلەسى 12,5%، نەگىزگى قورلارعا سالىنعان كۇردەلى قارجىلاردىڭ 20% جۋىعى جاتادى. مەملەكەت دەفولت جاعدايىندا. سىرتقى قارىزى -$111 ملرد. بۇل ەلدىڭ جالپى ىشكى ونىمىنە تەڭ. دۇنيەگە كەلگەن ءاربىر قازاقستان ازاماتىنىڭ شەتەلدىڭ الدىنداعى قارىزى $7,5 مىڭ. مۇنىڭ ءبارى «قازاقمىس»، ەۋرازيا توبى، «ميتتالستيل» سياقتى وليگارحيالىق توپتاردىڭ 15 جىل بويى بيۋدجەتكە تولەم تولەمەۋىنەن، ەكونوميكانىڭ 20%-ىن قۇرايتىن مۇناي سالاسىنان $78 ملرد-تىڭ بيۋدجەتكە تۇسپەۋىنەن جانە ەل ەكونوميكاسىن شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ باسقارۋىنان تۋىنداپ وتىر.
قورىتا كەلگەندە، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكمەتى رف نەمەسە بەلارۋس سياقتى كەدەندىك وداقتىڭ ەكونوميكالىق سۇراقتارىن شەشۋ بارىسىندا باسىمدىلىق تانىتا المايدى، ويتكەنى ەكونوميكاداعى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ۇلەسى مۇلدەم ماردىمسىز.
7. كەدەندىك وداق (رف، بر، قر) تەڭ وداقتاستار بىرلەستىگى ەمەس. وداق بولعاننان كەيىن تەڭ قۇ-قىلى، تەڭ قابىرعالى، بىردەي داۋىس مولشەرى، بار مۇشەلەر بىرىگۋى كەرەك ەدى. كو-نىڭ كوميسسياسىن الساق، ءمۇندا رەسەيدىڭ داۋىس ۇلەسى 57%، ال بر مەن قر 21,5 داۋىستان بولىسكەن، وزىنەن ون ەسە ۇلكەن ەلمەن تەڭ قابىرعالى وداق قۇرىلمايتىنىن 70 جىلدىڭ تاجىريبەسى كورسەتتى. ءبۇل جەردە تۇسىنىكسىز ماسەلە بەلارۋسيادا 2010 جىلى 9,5 ملن ادام مەكەن ەتسە، قازاقستاندا 16,5 ملن. ادام تۇرعىن بار. قر تۇرعىن سانى بر-نان 1,8 ەسە ارتىق جالپى ىشكى ءونىم كولەمى 2 ەسەدەن استام كوپ بولسا دا، داۋىس مولشەرى بىردەي. جارايدى، ءبۇل اسا ماڭىزدى ەمەس دەلىك، ال رەسەيدىڭ كو كوميسسياسىندا 57% داۋىسپەن ەكى ەلدىڭ قوسىلىپ قارسى شىقسا دا (57% > 43%) باسىمدىلىق تانىتىپ، ءوز مۇددەسىن جۇزەگە اسىراتىنى ايدان انىق. بۇنداي بىرلەستىكتى كىم وداق دەپ ايتا الادى؟ لوگيكالىق تۇرعىدان كەلگەندە مۇنداي داۋىس اراسالماعى بر مەن قر-ءدىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنا بوداندىققا كىرگەنىن ايقىن كورسەتىپ تۇر. اينالىسقا تۇسەتىن توۆارلار مەن قىزمەتتەردىڭ جالپى تاريفتەرىنىڭ 90% رەسەي تاريفتەرىنىڭ دەڭگەيىنە كەلتىرىلۋگە ءتيىستى.
ءساۋىر ايىندا (كاز.پراۆدا، 2 ءساۋىر 2010ج.) قازاقستان تاۋارلار تاريفتەرىنىڭ 47,7% رەسەي تاريفتەرى دەڭگەيىنە كەلتىرىلدى. سىرتتان كەلەتىن تاۋارلارعا ءبىزدىڭ كەدەندىك سالىقتار مەن تولەمدەر رەسەي فەدەراتسياسىندا ورتاشا ەسەپپەن العاندا تاۋار قۇنىنىڭ 10%- 16% قۇراسا، بىزدە - 5%- 6% دەڭگەيىندە. ەگەر بۇكىل يمپورتتىق تاريفتەردى رەسەي دەڭگەيىنە كوتەرسەك، بۇل رف مەن بر باسقا شەت ەلدەن كەلەتىن يمپورت تاۋارلارىنىڭ باعاسى كەم دەگەندە 5% -10% عا كوتەرىلەتىنىن كورسەتىپ تۇر.
ارينە، ءبۇل قىسقا مەرزىمدە ۇكىمەتتىڭ مالاقايىن اسپانعا اتىپ قۋانعان 61 ملرد. تەڭگە ءتۇسىمىن بەرۋى مۇمكىن. الايدا ۇزاق مەرزىمدە كوپتەگەن وزىق ەلدەردىڭ ساپالى ءونىمى يمپورتقا كەلۋدەن قالىپ، قازاقستان تۇتىنۋشىلار رف مەن بر ەسكىرگەن تەحنولوگيالارىنىڭ ساپاسىز ونىمىنە تەلمىرىپ قالارى ءسوزسىز. ەندەشە كەدەندىك وداقتىڭ قاراپايىم تۇتىنۋشىعا بەرەرى قىمباتشىلىق پەن ساپاسىزدىق.
8. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا اشىق ەكونوميكا قۇرىلدى. وعان دالەل جالپى ىشكى ونىممەن سىرتقى ەكونوميكالىق اينالىم كولەمىنىڭ اراسالماعى، بىردەي، ال كەي جىلدارى سىرتقى ەكونوميكالىق اينالىم كولەمى ءجىو - 18,3 ملرد. $ قۇراسا، سىرتقى ەكونوميكالىق اينالىم كولەمى 19,31 ملرد. $ (ەكسپورت 10,34 ملرد. $, يمپورت 8,97 ملرد. $,) بولدى. ال 2008 جىلى سىرتقى ەكونوميكالىق اينالىم كولەمى 124,9 ملرد. $ (ەكسپورت 76,35ملرد. $, يمپورت-48,55 ملرد. $) ءجىو كولەمىنە پارا-پار. ءبۇل ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز ءۇشىن كەدەندىك ساياساتتىڭ، سىرتقى ساۋدالىق، مونەتارلىق جانە تاريفتىك رەتتەۋشى تەتىكتەردىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتەدى. ەكونوميكانى رەتتەۋدەگى وسى اسپاپتار مەن تۇتقالاردى رف -عا ءوز ەركىمىزبەن بەرۋىمىز ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىك پەن تاۋەلسىزدىككە نۇقسان كەلتىرەرى ءسوزسىز.
ەكسپورتقا شىعاراتىن قازاقستان ءوندىرىسىنىڭ 300 تارتا تاۋارى بولسا، ولاردىڭ 200 اتاۋىنىڭ جالپى ءتۇسىمى 10 ملن. $ عا دا جەتپەيدى. تەك 10 ءتۇرلى تاۋار ميلليارد $ دان استام ءتۇسىم بەرسە، تەك جالعىز ەكسپورتتاعى 45,51 ملرد $ ءتۇسىم تۇسىرەتىن تاۋار ءمۇناي بولىپ تابىلادى. ءسويتىپ، بۇكىل ەكسپورتتىڭ 61% ءمۇناي مەن گاز قۇرايدى. سوندىقتان كەدەندىك وداققا كىرگەندە رەسەي فەدەراتسياسىنا تاۋەلدىلىك ارتا تۇسەرى جانە باسەكەگە قابىلەتتىلىگى كەمي ءتۇسۋى ابدەن انىق.
9. رەسەي فەدەراتسياسى مەن بەلارۋس رەسپۋبليكاسىنىڭ وندىرىستىك مۇمكىندىكتەرى وڭدەۋ ونەركاسىبىندە قازاقستانمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم جوعارى. اسىرەسە، شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە كەلسەك، قازاقستاندىق شاعىن كاسىپورىنداردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى تومەن. سوندىقتان كەدەندىك وداق ونسىز دا تۇرالاپ كوتەرىلە الماي جاتقان قازاقستاندىق شاعىن، ورتا بيزنەسكە قوسىمشا سوققى بەرەرى ءسوزسىز.
10. رف نىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى، اسىرەسە ەگىن شارۋاشىلىعى قازاقستان ەكونوميكاسىنا باسەكەلەس ەكەنى ءسوزسىز. سوندىقتان كەدەندىك، تاريفتىك اسپاپتاردى رەسەي ءوز قولىندا ۇستاپ، قولدانا وتىرىپ قازاقستاننىڭ باسەكەلەس اۋىل شارۋاشىلىعىنا ويسىراتا سوققى بەرەرى حاق. ماسەلەن، ەت ونىمدەرىنە كەلسەك. مالدى مىندەتتى تۇردە بوينيالاردا سويۋدى ەرەجە ءتۇلىپ، داستۇرلەپ سويىلعان مال ەتىنە توسقاۋىل قويۋ ارقىلى، ەلدەگى ەت ءونىمىنىڭ باعاسى 10% جوعارلاعانىن تىلگە تيەك ەتسەك تە بولادى.
سونىمەن قورىتا كەلسەك، كەدەندىك وداق (رف، بر، قر) جان-جاقتى ويلاستىرىلىپ، كوپشىلىكتىڭ، عىلىمي ساراپشىلاردىڭ باعاسىن العان ۇيىم ەمەس. ونىڭ وڭ اسەرىنەن ساياسي، ەكونوميكالىق، قارجىلىق، مەنەدجمەنتتىك زارداپتارى اسىپ تۇسەدى.
2010 جىلعى 20 جەلتوقساندا مۇحتار شاحانوۆ اعامىزدىڭ تاپسىرماسىمەن ورىندالعان.
ورىنداۋشى: ە.ع.ك.، پروفەسسور جانكەلدى ەردەنۇلى شىمشىقوۆ.
