ءبىرىنشى سەبەپ – بۇگىنگى رەجيسسەرلەردىڭ ءبىر بولىگى جازۋشىلىقتى ءتىپتى ماماندىق رەتىندە مويىندامايدى، جوققا شىعارادى. سوڭعى شيرەك عاسىردا ءىرى جانە وريگينالدى جازۋشىلار ازايىپ كەتتى. ال الدىڭعى بۋىننىڭ تىكەلەي ءىزباسارلارى تىم از. ءۇشىنىشىسى – جاڭا قازاق قوعامى تۋرالى ايتساق، سوڭعى 28 جىلدىڭ ىشىندە سوڭىنا دەيىن 100% پايىز قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن جوق. ارينە، وسىنداي جاعدايدا قوعامدى شىنايى، تولىققاندى، تەرەڭ ءارى جان-جاقتى، كولەمدى بەينەلەۋ اسا قيىن. بۇل ءالى تۋىلا قويماعان بالانى فوتوگرافقا فوتوعا ءتۇسىر دەپ قولقا سالۋمەن تەڭ. ءبىر نارسەنى بەينەلەۋ ءۇشىن ول نارسە الدىمەن كوزگە كورىنەتىندەي پايدا بولۋى كەرەك. سونىمەن قاتار، تەحنيكالىق-تاجىريبەلىك قيىندىقتار دا بار، ماسەلەن، ايفون مەن نوۋتبۋكتى بەينەلەۋگە بولادى، ال عالامتوردى بەينەلەۋگە بولمايدى. سوتكا شۇقىلاپ وتىرعان وتىز ادامدى بەينەلەۋگە بولادى، ال الەۋمەتتىك جەلىنى بەينەلەۋگە بولمايدى. كابەلدى تەلەديداردى زات رەتىندە بەينەلەۋگە بولادى، ال قازىرگى زامان تەلەۆيزياسىن بەينەلەۋگە بولمايدى. جوعارىدا اتاپ وتكەندەرىمدى رۇقسات بولماعان سوڭ بەينەلەۋگە بولمايدى ەمەس، تازا تەحنيكالىق تۇرعىدان بەينەلەۋ قيىن.

قازىرگى ۇزدىك ءتورت ۇلتتىق كينولار بار: يران كينوسى، قىتاي كينوسى، كورەي كينوسى جانە اقش كينوسى (كەيبىر كينولارى). ماسەلەن، يران كينوسىن ءتۇسىرۋ بارىسىندا ستسەناري يران تىلىندە، رەجيسسەر يران تىلىندە، رەداكتورلىق توپ يران تىلىندە جانە كورەرمەندەر دە يران ءتىلدى سيپاتقا يە. قالعان ءۇش كينەماتوگرافتار دا سونداي جاعدايدا تۇسىرىلەدى. ال قازاق كينوسىنا كەلسەك، ستسەناري قازاق ءتىلدى بولۋى مۇمكىن، ءتىپتى ۇلتتىق ناقىشتا دا جازىلۋى مۇمكىن، ال رەجيسسەر تۋماسىنان ورىس ءتىلدى قازاق بولىپ قانا بويماي، كومەكشى وپەراتور، كومپيۋتەرلىك گرافيكا بويىنشا كەڭەسىشىسى شەتەلدەن كەلگەن مامان بولۋى دا ىقتيمال. سول فيلم جارتى جىل نەمەسە ءبىر جىل ىشىندە ءتۇسىپ بولعان سوڭ (ادەتتە بەيمالىم دەمەۋشىلەردەن توپان سۋداي كەلىپ جاتقان قىرۋار قاراجاتقا) دايىن ءونىمنىڭ (بۇل جەردە كوركەم تۋىندى دەپ ايتۋ قيىن) باستاپقى قازاقى ستسەناريىنىڭ مازمۇنى مەن فورماسىنان 10%-ى قالسا شۇكىر. ال ەگەر سيۋجەتتىڭ اۆتورى ءتىرى بولماسا، وندا جاعداي ءتىپتى مۇشكىل. ياعني اۆتورلىق قۇقىقتى ارتىنان جوقتاپ كەلەتىن ەشكىم جوق.

قاراپايىم مىسال ساتىبالدى نارىنبەتوۆتىڭ “قىز جىلاعان” ءفيلمىن الايىق. مەن روزا مۇقانوۆانىڭ “ماڭگىلىك بالا بەينە” پەساسىنىڭ پروزالىق تۇپنۇسقاسىمەن تانىستىم. سوسىن ەكرانيزاتسياسىمەن دە تانىستىم. مەنىڭ (“كينوتەلەداراماتۋرگ” ماماندىعىن تامامداعان) كورەرمەن رەتىندە العان اسەرىم كەلەسىدەي: وتە تەرەڭ، وتكىر الەۋمەتتىك ءھام نازىك ليريكالىق سيپاتى بار اۆتوردىڭ سيۋجەت جەلىسىنەن بەينە ءبىر تەك اتاۋى عانا قالعانداي. ال بارلىق سيۋجەت، وقيعا جانە كەيىپكەرلەردىڭ سانى مەن مىنەزدەرى قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراپ، وكىنىشكە قاراي ورىسشا ايتقاندا “وچەرەدنوي پروحودنوي كاسسوۆىي كوممەرچەسكي فيلم” دەگەن وربيت ساعىزىنىڭ ونىمىنە اينالىپتى. سوندىقتان، بىزدەرگە فيلمنەن قازاق قوعامىنىڭ بەينەسىن، زامانا ءتۇر-سيپاتىن جانە قاراپايىم لوگيكالىق قيسىندى تابۋ، كورۋدىڭ ءوزى قيىنداپ بارا جاتقانداي. ەرتەگى، فانتاستيكا بولسىن قيسىن كەرەك-اق. نەگە ءبىز ەرتەگىنى ۇيىپ تىڭدايمىز، ويتكەنى، قىرىق وتىرىكتىڭ وزىندە تۇبىندە قيسىن جاتىر. اڭگىمەلەۋ قيسىنى بار.

تاعى ءبىر مىسال - “مۇستافا شوقاي” ءفيلمى. مۇستافا شوقاي - شىن ومىردە بولعان تاريحي قايراتكەر. قاراپ تۇرساق، ول تۇلعانى بەينەلەۋدە استە قيىندىق بولماۋى قاجەت ەدى. اسىرەسە، ستسەناريىن اكىم تارازي جازسا. ايتكەنمەن، بۇل فيلم “جاۋ جۇرەك مىڭ بالانىڭ” كاسسالىق دارەجەسىنەن الدەقايدا تومەن رەيتينگككە يە بولدى. بۇل – ۇلكەن ماسەلە، داۋلى سۇراق!

ءبىر شەتىنەن فيلم مازمۇندى، ماعىنالى، دراماتۋرگياسى بار. ال ەكىنشى شەتىنەن ورتاشا رەيتينگ بويىنشا كورەرمەننىڭ نازارىنا لايىقتى، ءتيىستى دەڭگەيدە ءالى كۇنگە دەيىن ىلىكپەدى. نەلىكتەن؟ ءفيلمنىڭ مىقتى جازۋشى-دراماتۋرگ اۆتورى بولعانىمەن، كەرەك دەسەڭىز، تاريحشى-كەڭەسشىلەرى دە بولدى، ايتكەنمەن، ماتەريال زاماناۋي كينو تىلىنە جانە كينو زاڭدىلىقتارىنا “تارجىمالانباعان”، بەيىمدەلىنبەگەن ەدى. ياعني ستسەناريدىڭ سوڭعى رەجيسسەرلىك نۇسقاسى ءسال شيكىلەۋ بولعان سىڭايلى. ينتەللەكتۋالدى كورەرمەن ءفيلمدى جاقسى قابىلداعانىمەن، ءفيلمنىڭ ءستيلى تىم كۇردەلى بولىپ قالدى. بالكىم، بۇل – قويۋشى-رەجيسسەردىڭ ولقىلىعى. مىسالى، “فوررەست گامپ” نەمەسە “پرولەتايا ناد گنەزدوم كۋكۋشكي”، «سەم سامۋراەۆ»، «اندرەي رۋبلەۆ» سياقتى شەدەۆر فيلمدەر بارىنشا ويلى، تەرەڭ ءارى مەيلىنشە تۇسىنىكتى تۋىندىلار. ونى ەلۋ جاسار كورەرمەن دە، ون جاسار كورەرمەن دە تۇسىنەدى. جانە ەڭ باستى كومپونەنت بولماپتى، ول – جوعارى ۇيىمداستىرىلعان پروديۋسەرلىك، ماركەتينگتىك جوباسى.

ەسكە تۇسىرەيىك، “رەكيتير 2” ءبىر جىلدان استام ايرىقشا قاتتى جاريالاندى. بالكىم، جارناماعا بيۋدجەتتىڭ جارتىسىنان كوبى كەتكەن دە بولار. ول بيۋدجەت اقشا رەتىندە اقتالسا دا، فيلم كوركەم تۋىندى رەتىندە “شەدەۆر”-دەن وتە الىستاۋ بولىپ شىقتى. ءتىپتى، ورتاشا ساپالىق دەڭگەيگە يە بولدى. مۇنى تىم كىرپياز كينوسىنشىلارى عانا ەمەس، كورەرمەننىڭ باسىن كوپشىلىگى مويىنداۋدا. دەمەك، بۇگىنگى كينونىڭ باستى شارتى – نارىقتىق سيپاتتىڭ تىم كوپ بولۋى، ال ۇلتتىق سيپاتقا يە بولاتىن مينيسترلىكتەن رەسمي دەمەۋ الاتىن حالىقتىق فيلمدەر مۇلدە قولعا الىنباي جاتىر. مۇنىڭ تىكەلەي سەبەبى – ناقتى سالاۋاتتى-ساۋاتتى ىشكى رەسمي تسەنزۋرانىڭ جوقتىعى. تسەنزۋرا دەگەنىمىز ءبارىنىڭ اۋزىن “سكوچتاپ بەكىتىپ” تىيىم سالىپ تاستاۋ ەمەس. ول - اقپارات لەگىن ءسال دە بولسا، رەتكە كەلتىرۋ. مىسالى، ۇياتسىز كادرلاردى الىپ تاستاۋ، انايى سوزدەردى كەسىپ تاستاۋ جانە زاڭعا قايشى نەمەسە زاڭدى بۇزۋعا شاقىراتىن جانە تاعى باسقا بەيادەپ ەپيزودتتاردى الىپ تاستاۋ سىقىلدى قالىپتى، پايدالى ارەكەتتەردى ايتامىز.

قورىتىندى رەتىندە جارقىن الايدا، ونشا بەلگىلى ەمەس تاريحي مىسال: 1987 جىلى رەسەيدىڭ ءبىر جاس ءالى تانىمال ەمەس قوعام قايراتكەرى ميحايل شۆىدكويعا ءتۇن ورتاسىندا پاتەرىندە ۇيىقتاپ جاتقانىندا قوڭىراۋ شالىندى. ول فرانتسيادا تۇراتىن فرانتسۋز ءتىلشى تانىس قىز ەدى. (فرانتسۋز قىز ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەتىن ەدى) اڭگىمە التى مينۋتتان كوپ بولمادى. مازمۇنى مىناداي: ءتىلشى قىز ۇلكەن قوبالجۋ ۇستىندە بولىپ : -“مەن رەسەي مادەنيەتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن قاتتى الاڭداپ وتىرمىن.” شۆىدكوي ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن تۇسىنبەي: - “بىزدە ءبارى تاماشا، تىنىش، اسىرەسە، مادەنيەت سالاسىندا. سەن نەگە سونداي قورىتىندىعا كەلدىڭ؟” ءتىلشى قىز: - “كەشە پاريجگە گوربوچەۆ كەلىپ، سۇحبات بەرىپ كەتىپتى. سول سۇحباقا سەنسەك، جاقىن ارادا كسرو-دا تسەنزۋرا مۇلدە الىنىپ تاستالادى ەكەن.” شۆىدكوي تاڭقالىپ: - “قايتا جاقسى ەمەس پە؟” ءتىلشى قىز: - ءبىزدىڭ فرانتسۋز تىلىندە تسەنزۋرا دەگەن وتە ساۋاتتى رەتتەۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى، دەمەك مەنىڭ ءتۇسىنۋىم بويىنشا سەندەردىڭ مادەنيەتتەرىڭ قۇلدىرايدى، ويتكەنى، مۇلدە رەتتەۋسىز قالادى. شۆىدكوي سەنبەي، كۇلىپ قانا جاۋاپ قاتپاي قويدى. دەگەنمەن، 2019 جىلعى ءوزىنىڭ اۆتورلىق تەلەباعدارلاماسىن جۇرگىزىپ جاتقان كەزدە الگى وقيعانى ەسىنە الىپ، سول سوزبەن ەفيردى اياقتايدى. بۇل وقيعا ويلانتارلىقتاي ەكەن. راسىندا دا، ادەبيەتتە، كينودا، مەيلى باسقا ونەر سالاسىندا بولسىن “تولىقتاي ەركىندىك. ەشقانداي رەتتەۋ كەرەك جوق!” دەگەن زياندى ءھام داۋلى ۇران قايدان شىقتى ەكەن؟!

سوڭعى 28 جىلدىڭ ىشىندە قازاق مادەنيەتىنە، قازاق الەۋمەتىنە، ءتىپتى قازاق مەملەكەتتىلىگىنە زياندى اتالمىش ۇران نەلىكتەن بۇگىنگى كۇنى ءالى دە ەستىلىپ جاتىر. سوندا ءبىزدىڭ ۇكىمەت، اسىرەسە مادەنيەت مينيسترىلىگى ۇلتتىق ونەر مەن ۇلتتىق اقپاراتتىق كەڭىستىكتى رەتتەگەننەن گورى، مىڭ وتار قويدى بوس جىبەرە سالعانداي كورىنىپ كەتەدى كەيدە. دەموكراتيا - جاقسى ءسوز، دەسەك تە، پروتسەدۋرالىق رەتتەۋلەر ۇدايى كەرەك-اق!

ريزا ىسقاق

Abai.kz