التىن وردانىڭ 750 جىلدىعى قارساڭىندا تاريحي روماندار شەرۋىن قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، جازۋشى، كينودراماتۋرگ نۇرلان سانجاردىڭ «جوشى – شاقىرىلماعان مەيمان» («نەجداننىي گوست – دجۋچي») اتتى ورىس تىلىندەگى تاريحي رومانى تولىقتىردى. كىتاپتىڭ مۇقاباسىنىڭ بەزەندىرىلۋىنە قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى سۋرەتشى ءسابيت قۇرمانبەكوۆ ات سالىستى.

قالامگەر وسى تۋىندىسىنىڭ قالاي ومىرگە كەلگەنى تۋرالى  Forbes.kz. سايتىنىڭ ءتىلشىسى گۇلنار تانكاەۆاعا بەرگەن سۇحباتىنداعى سايت ۇجىمىنىڭ «ول «ناعىز» قازاقتاردىڭ وزىنە سوقتىعارىن بىلە تۇرا، ەشتەڭكەدەن جاسقانباي وسىنداي قادامعا بارىپ وتىر. اۆتوردىڭ جاڭاشىلدىعى ءبىزدىڭ تاريحىمىزداعى جوشىنىڭ كىم ەكەنىن ءبىرىنشى رەت تانىتا بىلۋىندە» دەگەن دارىپتەۋىن ەسكەرىپ، «اباي كز» وقىرماندارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. 

F: «جوشى – شاقىرىلماعان مەيماننىڭ» يدەياسى قالاي ومىرگە كەلدى؟

- ماعان پروديۋسەر ارمان اسەنوۆ وي سالدى. «شىڭعىسحاننىڭ اناسى تۋرالى تاقىرىپ بار. ءبىزدىڭ انامىز تۋرالى باللادا. وسىعان بەل شەشە كىرىسە الاسىڭ با؟»، - دەدى ول. مەن شوشىپ قالدىم، تاقىرىپ اۋقىمى تىم ۇلكەن. بىراق ودان كەيىن ويعا باتتىم دا، كىتاپقا باس قويىپ دەندەي ىزدەنە باستادىم. كەنەت بۇعان دەيىن نە قازاق ادەبيەتىندە، نە قازاق عىلىمىندا ەشكىم كوتەرمەگەن ماسەلەگە جولىقتىم. بۇل مەنى ايران-اسىر ەتتى! مەن «انانىڭ ءتىلى» اتالاتىن ستسەناريمەن جۇمىس ىستەي باستادىم، بىراق، ءبارىن تۇيىندەي تۇجىرىمدايتىن كەزدە، قولىمداعى ماتەريالدىڭ تەرەڭدىگى سونداي، دايىن رومانعا اينالعاندىعىن ۇعىندىم. ءار ستسەناريدە كادردان تىس قالاتىن دۇنيەلەر «رەماركا» دەپ اتالادى. مەندەگى رەماركالاردىڭ قۇندىلىعى سونداي، دالاڭداپ كينوعا قور قىلعانشا، دايىن كىتاپقا اينالدىردىم. 

F: ءسوزىڭىزدى ۇزە قويار ساۋالىم: نەگە «انانىڭ ءتىلى»؟

- مىناعان قاراڭىز: قازاق ادەبيەتىندە زورلىقپەن جاسالعان ەتنوگەنەز جونىندە ەشكىم دە اۋىزعا المايدى. دەگەنمەن تاپ وسى جايت تۇركى تايپالارى ماڭعۇلدارمەن شايقاسقان شاقتا ءبىزدىڭ سايىن دالادا ورىن الدى. ءبىر تاڭقالارلىعى: عالىمدار سول كەزدە قانشا تۇركى، قانشا  ماڭعۇل بولعاندىعى توڭىرەگىندە الەۋمەتتانۋشىلىق ەسەپتەۋلەر جاساپ شىقتى. شىن مانىسىندە ماڭعۇلدار بار بولعانى 10% قۇرادى. ءارى وسى 10% قالعانداردى قالاي قۇلدانا الدى؟ تاريحي جاقتان بۇنى ۇيعۇر، قىرعىز، ودان كەيىن – نايماندار ت.س.س. ءبىرشاما ءىرى تايپالار حاندىق قۇرۋعا تالپىنىس جاسادى دەپ ۇعىندىرۋعا ابدەن بولادى. بۇل تاريحي قاندى قىرعىن ەدى، وسىنى ماڭعۇلدار پايدالانا ءبىلدى. سوندا قازاقتار كەيىن وزدەرىن جەكە ەتنوسقا اينالدىراتىن الدەبىر سۋبمادەنيەتتى (سۋبكۋلتۋرا) ساقتاپ قالۋعا ءتيىس قوي؟ بۇل شىنتايتاۋىتىنا كەلگەندە – ءتىل. ول تۇركى انالارىنىڭ: ويان – شىڭعىسحاننىڭ اناسى، ءبورتو – جوشىنىڭ اناسىنىڭ جانە باسقا انالاردىڭ ءتىلى. ولار ءوز بالالارىنا: «انا تىلدەرىڭدى ۇمىتپاڭدار!» دەپ ايتتى. سوندىقتان ءبىز تۋعان ءتىلىمىزدى «انا ءتىلى» دەپ اتايمىز. بىزگە ايتىلماي كەلگەن ءبىر دۇنيە ءتىل – ۇلتتى قۇرىپ كەتۋدەن ساقتايتىن بىرەگەيلىك كودى. سونداي-اق، «كاا-ساقتاردىڭ» كىم ەكەندىگى دە ءسوز ەتىلمەدى...

F: ءسىزدىڭ رومانىڭىزدىڭ العى سوزىندەگى «ويان انا مەن ونىڭ ۇلكەن كەلىنى ءبورتو سوعىس جەتىمەكتەرىنەن جاۋجۇرەكتىگى، باتىلدىعى مەن قايسارلىعى ءۇشىن ماڭعۇلدار مەن تۇركىلەر «كاا-ساق» دەپ ەرەكشە ەسىممەن اتايتىن بولاشاق دالا قاھارماندارىن تاربيەلەپ شىقتى. ەرەكشە كوزگە تۇسكەندەرگە تاعىلاتىن ەڭ جوعارعى «كاا-ساق» لاقاپ اتاۋى كەيىن كەلە ۇلى دالاداعى جاڭا ەتنوس قازاقتاردىڭ جالقى ەسىمىنە اينالدى» دەگەن دايەكسوزىڭىزدى وسى ارادا كەلتىرە كەتكەنىم ورىندى سياقتى.

- ءىستىڭ شىن مانىسىندە مەنىڭ ءبىرىنشى ماماندىعىم فيلولوگ، وسى سالادا ۇزاق ىستەدىم. «كاا-ساق» ءسوزىنىڭ تەرەڭىنە ۇڭىلسەك، ماڭعۇلشا «كاا» (ۇلى جاۋگەر) ءام «ساك» ءسوزى ورىس تىلشىلەرىنىڭ جىلىكتەۋى. تاپ سولاي. قاندارى ماڭعۇل مەن تۇركىمەن بالاماتام ارالاسىپ، ابدەن بىلىققان جاندار قالاي ءتىرى قالۋى كەرەك؟ ولار تەك قانا قاھارمان اتانۋى ءۇشىن العى شەپتە جان بەرىسىپ، جان الىستى. بارىدە وسى قادامعا باردى. السىزدەرى ارينە شەيىت بولدى. مىنە، سول كەزدە «كاا-ساق» اتاۋى زور قۇرمەتكە يە بولىپ، «كاا-ساقتارعا» تۇركىلەر، ءتىپتى كەرەك دەسەڭىز جەكە ماڭعۇل تايپالارى قوسىلا باستادى. بۇل ءبارىنىڭ باستاۋ كوزىتىن، ىرگەتاسىتىن، وسىدان كەلىپ كەيىن قازاق ەتنوسى ومىرگە كەلدى. ولار ەشكىمگە باس ءيىپ قۇل بولعىسى كەلمگەندەر ساناتىنان ەدى. وسىدان «مەن تۋا ازاتپىن» دەلىنەتىن ساق ءپالساپاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ەتنوسىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ فيلوسوفيالىق تۇجىرىمى كەلىپ شىعادى. بۇدان ارى بۇداندا قىزىقتى ءبىر جايت تۋراسىندا ءسوز ەتپەكپىن. ەگەر ماركسيزم كلاسسيكتەرىنىڭ «مەملەكەتتىڭ نىشانى – تەرريتوريالىق بىرتۇتاستىق» دەگەن قيسىنىنا سەنەر بولساق، وندا تاريحاتتان بىزگە «التىن وردا» اتاۋىمەن بىزگە ءمالىم جوشى ۇلۇسى – «كاا-ساقتاردىڭ»،  قازاقتاردىڭ ءبىرىنشى مەملەكەتتى. ءبىزدىڭ ءبىرىنشى حانىمىز – كەرەي مەن جانىبەك ەمەس، تاپ وسى جوشى. 

F: ءسىز ءوز ۆەرسياڭىزدىڭ سىن ساداعىنا ىلىگۋىنە ءتاستۇيىن دايىنسىز با؟

- البەتتە. مەن «قازاق – قاشاننان قازاق» دەپ ماڭعۇلدان باسىن الا قاشاتىن «ناعىز» قازاقتاردىڭ اشۋ-ىزاسىن كەلتىرەتىنىمدى الدەن-اق ءبىلىپ وتىرمىن. قازاقتار الىمساقتان بەرى بولعان ەمەس! وكىنىشكە وراي، بىزدە تاريحتى ميفتەندىرىپ: «ءبىز ءبارىن ەكى بۇكتەگەنبىز» دەپ ماقتانعاندى حوش كورەدى. بۇل قانعا سىڭگەن داعدى. نە ماڭعۇل، نە تۇركى بولىپ قالا الماعان ءدۇبارا-ماڭگۇرتتەردىڭ داعدىسى. وسىدان «ناعىز قازاقتىڭ» مارتەبەسىن  اسىرە دارىپتەۋ كەلىپ شىعادى، بىراق تۇپتەپ كەلگەندە شىندىعىندا بۇنىڭ ءبارى «شالا قازاقتىق»...

ال، مەن ءوز كىتابىمدا ەشقانداي ميفولوگيالىق شەتىندىككە جولاعان جوقپىن، تەك ورتا تۇستان ويقاستادىم.  

F: ءسىز قانداي دەرەككوزدەرىن كادەگە جاراتتىڭىز؟

- وتە كوپ دۇنيەنى. البەتتە، راشيدا اد-ءديندى. مۇراعات ىسىنە وتە قۇنىتتى قىتايلاردى. عىلىمي كوزقاراس تۇرعىسىنان مەن كەز كەلگەن سىنعا توتەپ بەرە الام. ال، عىلىم جاعىن ءسوز ەتەر بولساق، ستسەناريىمە قازۇۋ پروفەسسورى قازاق حاندىعى بويىنشا مامان تاريحشى-عالىم بەرەكەت كارىباەۆ  كەڭەسشى بولعان ەدى. ول (مۇلدەم وزگە ۋاقىت پەن وزگە قاھارماندار تۋراسىندا ءسوز بولعان) اتالعان ستسەناريدى وقىپ شىققان سوڭ : «مەن عۇمىر بويى تەك قانا عىلىمي تانىم بار دەپ كەلگەن جان ەدىم. شىندىعىندا ونىمەن قوسا كوركەم تانىم دا بار ەكەن-اۋ» دەي كەلە ءسوزىن: «مەن قاھارماندى جان-تانىممەن سەزىنە الدىم» دەپ اياقتادى. تۇسىنەسىز بە، نەلىكتەن مەن جوشى جايلى كىتاپ بولعانىن قالايمىن؟ سەبەبى، وقىرمان كالاسىندە جوشىنىڭ كىم بولعاندىعى تۋرالى وبراز بەن تۇسىنىك قالۋى كەرەك قوي!؟ سوندىقتان ءوز باسىم بارشا تاقىرىبى  جاڭاشىل بولىپ تابىلاتىن وزدىك كوزقاراسىمدى تانىتۋ ءۇشىن ىسكە كىرىسىپ، وي-پىكىرىمدى شىڭداي جۇتىلدىردىم. مەنىڭشە، «جوشى» ءوز كەزىندەگى  بولات جانداربەكوۆتىڭ وزىنىڭ «توميريسىمەن» جاڭا تاقىرىپتى كوتەرگەنى سياقتى الدەبىر زور ءىستىڭ ەسىك اشارى. بالكىم زامانالىق قازاق پروزاسىنداعى ەڭ ءۇر جاڭا قادام دا شىعار. مەنىڭ جازعان جاڭا رومانىم سۇرقى سىرە قارىس تا ەمەس، قاتپارى قالىڭ كوپ تومدىق تا ەمەس، ءبىر دەمدە وىقلاتىن كىتاپشا عانا. ويتكەنى، ادەبيەتتىڭ بولمىس-ءبىتىمى وزگەردى. ول مۇلدەم وزگەشە كەيىپكە ەندى: بۇگىنگى قالامگەر ءوزىمدى وقىسىن دەيتىن بولسا، دراماشىداي ويىعا شومىپ، ەپيزودىن، ستسەناسىن، سيۋجەتىن ارلەپ، كىتابىن «ەكشن»-گە اينالدىرۋعا ءتيىس. البەتتە، «دنەپر تامىلجىعان اشىق كەزدە تىم عاجايىپ» دەپ گوگولشەلەسەك، وبراز بويىنان ىزدەگەن جوعىمىزدى تاۋىپ، ۆگيك-تەگى تالىمگەرىمىنىڭ ءبىرىنىڭ سوزىنەن ايتار بولساق، وتتاي جانعان كوزى قاھارمانىمىزعا جول سىلتەيتىن بولادى.

اتالعان جاعدايدا مەنىڭ جوشى حانىمداي. ءبىزدىڭ ايتەۋىر ءبىر تۇسىرەتىن ءفيلمىمىز ءجۇزىمىزدى جارىق ەتەدى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك: بيىل التىن ورداعا نەمەسە جوشى ۇلۇسىنا 750 جىل تولىپ وتىر. 1269 جىلى ارىستى تالاس بويىنداعى قۇرىلتايدا بىرنەشە شىڭعىس ۇرپاعى وزدەرىنىڭ بيلىك جۇرگىزۋ كەڭىستىگىن بولىسكە سالعان بولاتىن، سول كەزدە جوشى ۇلۇسى دەربەس مەملەكەت مارتەبەسىن يەلەندى. 

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz