كىرىسۋ (باسى)

ادەتتە قاراپايىم تۇردە ويلانساڭ بىزگە دەيىنگى زەرتتەۋشىلەر اشىلۋعا ءتيىستى جاڭالىقتىڭ ءبارىن تىندىرىپ تاستاعان سياقتى سەزىلەدى. بىراق، عىلىم قاشاندا جاڭالىقتى، جاندانۋدى قالاپ تۇراتىنىن جاسىرا المايمىز. سونداي-اق، مەملەكەت، قوعام، ادام ءومىرىنىڭ وزگەرۋىنە ساي جاڭا يدەيالار جارىققا كەلىپ، ادامزات وركەنيەتىن ورگە وزدىراتىن عىلىمي دۇنيەلەر جارىققا شىعىپ وتىرادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، باسقا قوعامدىق عىلىمدار سەكىلدى ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى جۋرناليستيكا دا قالىپتاسۋ، دامۋ پروتسەسىن باستان كەشتى. ەگەر جۋرناليستيكاسىنىڭ جەكەلەگەن ەلەمەنتتەرى ورتالىق ازيا ەلدەرىندە ءحىح عاسىردا كورىنە باستادى دەسەك، حح عاسىردا بۇل عىلىم سالاسى ءباسپاسوزدىڭ تۇلەۋىنە قاتىستى سول تۇستاعى قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا ىقپال ەتە باستادى.

قازاق حالقىنىڭ تالانتتى پەرزەنتى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ: «گازەت – حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى» دەگەن ناقىل ءسوزى بار. دەمەك، ءباسپاسوز ءار داۋىردە، ءار كەزەڭدە، ءار جاعدايدا حالىقتىڭ اينالاسىندا بولىپ جاتقان دۇنيەنى كورۋىنە، ونىڭ سان ءتۇردى بازىناسىن ەستۋگە جانە سول تۇرعىداعى جۇرتتىڭ پىكىرىن جالپاق الەمگە جەتكىزۋگە بارىنشا ەڭبەك ەتتى. وكىنىشكە وراي، كەڭەستىك رەجيم ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى حح عاسىردىڭ باسىندا شىققان كەيبىر گازەت جۋرنالداردى كورۋگە، ونداعى تاريحي، تانىمدىق، اقپاراتتىق دۇنيەلەردى پايدالانۋعا تيىم سالدى. ەسەسىنە، كەڭەس وداعى ىدىراپ، ورتالىق ازياداعى بىرقاتار ەلدەر تاۋەلسىزدىك الۋىنا بايلانىستى جەتپىس جىل بويى زەرتتەۋشىلەرگە قول جەتىمسىز بولىپ كەلگەن دۇنيەلەر اشىققا شىعا باستادى. ءتىپتى، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن تاريحتىڭ كەيبىر اقتاڭداق بەتتەرىن قايتا قاراپ، زەرتتەۋگە مۇمكىندىك تۋدى. سول قاتاردا حح عاسىردىڭ باسىندا، دالىرەك ايتساق، 1916 جىلى ورتالىق ازياداعى بىرنەشە مەملەكەتتى قامتىعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى تۋرالى دا تىڭ ىزدەنىستەرگە جول اشىلدى. تاريحشى عالىمدار مەن جازۋشىلار وسى باعىتتا بىلەك سىبانا ەڭبەك ەتىپ، ارحيۆتى اقتارىپ-توڭكەرىپ، كوپتەگەن قۇندى دۇنيەنى حالىق تارازىسىنا ۇسىندى. سونىمەن اتالارىمىز جاساعان ەرلىك كۇرەستىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ۇمتىلىستارعا جاساعان اسەرى العاشقى ادىمدا ايقىندالدى. ءسويتىپ 1979 جىلعى «قازاق سسر تاريحىنداعى» جانە 1916 جىلعى كوتەرىلىس جەڭىل-جەلپى ءسوز بولعان «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنداعى» 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس تۋرالى ايتىلعان جەڭىل-جەلپى پىكىرلەرگە نۇكتە قويىلدى. تاريحتىڭ باسقا دا قۇپيا بەتتەرى اشىلا ءتۇستى.

وكىنىشكە وراي، ورتالىق ازيانىڭ ءار وڭىرىندە ورىن الدعان كوتەرىلىستىڭ سيپاتى، دامۋى، ناتيجەسى تۋرالى سول تۇستاعى باسپاسوزدە جارىق كورگەن ماقالالاردى توپتاستىرىپ، پۋبليتسيستيقالىق ەڭبەكتەردى جۋرناليستيكالىق ىزدەنۋ ارقىلى تانۋعا ەرىنشەكتىك تانىتىپ كەلەمىز. كوپ جاعدايدا ءباسپاسوزدى عىلىمي تۇجىرىمى ءالسىز دەپ قاراۋ نەمەسە ءباسپاسوز ماتەريالىن مەزگىلدىك ءونىم رەتىندە باعالاۋدا ادەتتەنىپ قالعانبىز. سوندىقتان تاريحشى عالىمدارعا ەرىك بەرىپ، شاڭ باسقان ارحيۆتەرگە جۇگىنەمىز. مۇنى جوققا شىعارماقشى ەمەسپىن. الايدا 1916 جىلعى كوتەرىلىس تۇرعىسىنان كەلگەندە، وتكەن عاسىردىڭ 1910 – 1925 جىلدار ارالىعىنداعى قازاق، قىرعىز، ۇيعىر، وزبەك تىلدەرىندە شىققان گازەت-جۋرنالدارداعى كوتەرىلىسكە قاتىستى جاريالانىمداردى زەرتتەۋدىڭ قاجەتتىلىگى باسىم دەپ سەزىندىم. پورفەسسور م. قويگەلديەۆتىڭ پايىمىنشا: «...گازەت ماتەريالدارى حح عاسىردىڭ العاشقى جيىرما جىلدىعىنداعى قازاق قوعامىندا بولىپ وتكەن ءتۇرلى قوعامدىق پوتسەستەردى زەرتتەپ تانۋ ءۇشىن اسا باعالى دەرەكتەر». ويتكەنى، سول تۇستاعى ارحيۆ ماتەريالدارىنىڭ دەنى كوتەرىلىستى جازالاۋشىلار تۇرعىسىنان جازىلدى. ونداعى دەرەكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى بۇراتانا حالىقتاردى قارالاۋ مەن جازالاۋعا، ولاردى نادان، تاعى، جاۋىز ەتىپ كورسەتۋگە باعىتتالعان. ال گازەت-جۋرنالدار كوتەرىلىسكە شىققان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجى مەن قايعى-قاسىرەتىن جاقتاپ جازدى. ءتىپتى، سول كەزدەگى ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى شيەلەنىستى جاعجدايلاردى دا، قوعامدىق تەڭسىزدىكتى، الەۋمەتتىك تۇرعىدا تۋىنداعا قاراما-قارسىلىقتى ءباسپاسوز ارقىلى ءبىلىپ، اقيقاتقا جاقىنداي تۇسۋگە بولادى. سوندىقتان 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ سەبەپ-سالدارىن ءبىلۋ، ناتيجەسىن انىقتاۋ، ايتىلماي كەلگەن اقيقاتتاردىڭ دەرەگىن تابۋ ءۇشىن سول كەزدەگى ءباسپاسوزدى جالىقپاي اقتارۋعا تۇرا كەلدى.

الدىمەن قازاقتان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك قورىندا ساقتالعان توتە جازۋمەن جازىلعان گازەت-جۋرنالداردى اقتارىپ شىعۋعا تۇرا كەلدى. بۇل ماسەلە بۇعان دەيىندە وسى تاقىرىپتى زەرتتەپ جۇرگەن قازاق تاريحشىلارىنىڭ نازارىنان تىس قالدى دەگەن ويدان اۋلاقپىن. قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى مەن قازاقستان تاريحشىلار قاۋىمداستىعى بىرلەسىپ دايىنداعان «قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى» سەرياسىمەن شىققان 21 تومدىق جيناقتىڭ 2 كىتابىندا «قازاق»، «الاش»، «سارىارقا»، «جاس ازامات»، بىرلىك تۋى»، «ءۇش ءجۇز»، «ۇشقىن»، «ەڭبەكشى قازاق» قاتارلى توتە جازۋمەن شىققان گازەتتەردە جارىق كورگەن ماقالالاردىڭ كريليتسياعا تۇسىرىلگەن بىرقاتار نۇسقاسى ەنگىزىلگەن. وكىنىشكە وراي، ول 1916 جىلعى كوتەرىلىس جايلى تولىق نۇسقا ەمەس ەدى. ويتكەنى، تاعى دا باسقا گازەت-جۋرنالدار مەن 1926 جىلى كوتەرىلىستىڭ 10 جىلدىعىنا وراي ءتۇرلى باسىلىمدا جارىق كورگەن ماقالالاردىڭ دا ءالى كۇنگە تولىق نۇسقاسى دايىندالماعانىن بايقاپ قالدىم (كەيبىر كىتاپتار مەن جيناقتاردا جەكەلەگەن نۇسقاسى بەرىلگەنى بولماسا). سونىمەن قاتار، بۇل تاقىرىپ، قىرعىز، ۇيعىر، باشقۇرت، تاتار، نوعاي، وزبەك، ورىس، قىتاي تىلىندە (تاجىك ءتىلدى باسىلىمداردى اقتارۋعا ءتىل جەتپەي ءجۇر) شىققان گازەت-جۋرنالداردا دا از جازىلماپتى. بىراق، ونى جيناقتاپ، عىلىمي تۇجىرىم جاساۋ ءىسى ءالى قولعا الىنباعان.

سول ءۇشىن العاشقى ادىمدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك قورلار مەن قولجازبالار بولىمىندە توتە جازۋمەن قازاق، قىرعىز، ۇيعىر، وزبەك، باشقۇرت، نوعاي، تاتار تىلىندە شىققان 128 گازەت-جۋرنالدى اقتارىپ شىعۋعا تۇرا كەلدى. ونىڭ 84-ءى قازاق تىلىندە شىققان گازەت پەن جۋرنالعا تيەسىلى. سونىڭ ىشىندە 1913 – 1918 جىلدار ارالىعىندا جارىق كورگەن، الاش پارتياسىنىڭ ورگان گازەتى بولعان «قازاق» گەزەتى «بىرلىك تۋى»، «سارىارقا» گازەتتەرى بۇل تاقىرىپتى جالىقپاي جازىپتى. سوندىقتان مەن ماسەلەگە قاتىستى دەرەك كوزى رەتىندە، «قازاق»، «بىرلىك تۋى»، «سارىارقا» گازەتتەرىندە جارىق كورگەن مارتەريالداردىڭ قۇندىلىعى وتە جوعارى دەپ سانادىم. وسىدان باستاپ، «قازاق» گازەتىندە (جوعارىدا اتالعان كىتاپقا ەنبەي قالعان) جاريالانعان دۇنيەلەردىڭ تولىق نۇسقاسىن تىرنەكتەپ جيناۋدى قولعا الدىم. سونداي-اق، ىزدەنىس بارىسىندا قىرعىز، باشقۇرت، تاتار، نوعاي، ۇيعىر، قىتاي ءتىلدى باسىلىمدارداعى ماقالالاردا توپتالىپ قالدى. ءبىر قىزىعى، ورتاق تاقىرىپ جايىنداعى ولاردىڭ ايتار ويى باسقا، ناتيجەسى بولەك، كەيدە بىرىمەن ءبىرى قاراما-قايشى كەلەتىن تۇستارى بار ەكەن. سول ءۇشىن ءار تىلدە شىققان ماقالالاردى ءبولىپ، جىكتەپ، سوسىن بارىپ ورتاق وي قورىتقىم كەلدى.

كوتەرىلىستىڭ قازاق ءتىلدى باسپاسوزدەگى كورىنىسى
قازاقتان سولدات الۋ ماسەلەسى

وسى كۇنگە دەيىن مەن 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى تەك قازاقستاندا، ونىڭ ىشىندە الماتى وبلىسىندا عانا بولعان دەپ كەلىپ ەدىم. وسى تاقىرىپتى تەرەڭدەي كەلە اتالمىش كوتەرىلىستىڭ ەڭ العاش تاجىكستان دا باستالىپ، ودان وزبەكستاندا، سوسىن قىرعىزستاندا ورىن الىپ، قازاقستاندا جالعاسىپ، ونىڭ سوڭى قىتايدى شارپىعانىن (قاشقىندىق، بوسقىندىق) تولىق تۇسىنە باستادىم. قازاقستاننىڭ وزىندە تۇتاس ەلدى شارپىعان ءىرى دۇربەلەڭدى زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىر بىرلىگى جوق. اركىم ءوز اتاسىنا تارتىپ، ورتاق بەكىمگە كەلە الماي جۇرگەنى دە انىق. قىسقاسى، 1916 جىلعى كوتەرىلىس ءبىر وڭىرلىك ەمەس، تۇتاس ورتا ازيالىق نەمەسە تۇتاس ادامزاتتىق بوستاندىق جولىنداعى كۇرەسى دەپ تانۋ كەرەك دەگەن ويدامىن. سول جىلى، سول ۋاقىتتا ينديا مەن الجيريادا دا ءدال وسىنداي ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى بولعانى بەلگىلى. مۇمكىن، ءبارىنىڭ ءبىز سەزىنە قويماعان ىشكى ۇندەستىگى بار شىعار. بۇل جايلى الداعى جازبالارىمىزدا تولىققاندى ايتاتىن بولامىز. دەسە دە، قازاق دالاسىندا بۇرق ەتە تۇسكەن كوتەرىلىستىڭ بىلتەسىن قازاقتان سولدات الۋ ماسەلەسى تۇتاندىرعانى انىق.

رەسەيدىڭ 1914 – 1916 جىلدارداعى سوعىس قيمىلدارى بارىسىندا قىرۋار ادام كۇشىنەن ايىرىلۋى ادام رەسرۋس ماسەلەسىن شيەلەنىستىرە ءتۇستى. وسى رەتتە ۇكىمەت ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن الۋان ءتۇرلى شارالار قولداندى. سونداي شارالاردىڭ ءبىرى ورتالىق ازيا مەن ءسىبىردىڭ «بۇراتانا حالىقتارىن» قورعانىس جۇمىستارىنا تارتۋ بولدى. 1915 جىلعى قىركۇيەكتە ورىس ارمياسىنىڭ اسكەري-قۇرىلىس جۇمىستارىنىڭ باستىعى چاەۆ م. تىنىشباەۆتى قازاقتاردىڭ اسكەري قىزمەتكە الىنۋىنىڭ ىقتيمال ەكەندىگىنەن حاباردار ەتتى. وسى ىقتيمال ماسەلەگە وراي، ونىڭ ناقتىلى سەبەپتەرىن انىقتاۋ تۇرعىسىندا سول جىلدىڭ نويابرىنەن باستاپ، «قازاق» گازەتىندە «قازاقتان سولدات الۋ» («قازاق» گازەتى، №153, 3-بەت), «قازاقتان سولدات الۋ تۋرالى» ((«قازاق» گازەتى، №154, 1915 جىل، بەيسەنبى، 22 وكتابر), «قازاقتان سولدات الۋ ماسەلەسىندە نوعاي گازەتالارىنىڭ پىكىرى» («قازاق» گازەتى، №154, 1915 جىل، بەيسەنبى، 22 وكتيابر 3-بەت), «وڭدار سەزى» ((«قازاق» گازەتى، №159, 1915 جىل، 29 نويابر، جەكسەنبى، 1-بەت) قاتارلى بىرنەشە ماتەريال جاريالاپ، قازاقتاردى اسكەرگە شاقىرۋ ماسەلەسىن تالقىلادى.

بۇل دۇنيەلەردىڭ وسىعان دەيىنگى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىعى تۋرالى كوتەرىلىستەر تۋرالى شىققان جيناقتارعا نەلىكتەن ەنگىزىلمەي كەلگەنىن بىلمەيمىن. مۇمكىن، تاريح تۇرعىسىنان بۇلار 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىمەن قاتىسسىز دەپ قاراعان شىعار. بىراق جۋرناليستيكا تۇرعىسىنان ويلايتىن بولساق، «قازاق» گازەتىنىڭ وسىدان كەيىنگى «پاتشانىڭ 25 يۋن جارلىعىنىڭ» جاريالانۋى، كوتەرىلىستىڭ تۋىنداۋى، كوتەرىلىستەن كەيىنگى قاشقىن قازاق-قىرعازعا كومەك كورسەتۋ بارىسىنداعى وقيعالاردى جازۋعا نەگىز بولعانى انىق. ءتىپتى، بۇل ماتەريالدار سول تۇستاعى قازاق زيالىلارىنىڭ قازاقتان سولدات الۋعا قاتىستى ۇستانىمىن تاريحي تۇرعىدا تۇسىنۋگە جول اشادى. سونىمەن قاتار، «25 يۋل جارلىعى» شىعۋدان بۇرىنعى وسى داتاعا قاتىستى گوس.دۋمادا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى ىشكى رەسەيدەگى، باشقۇرت، نوعاي، تاتار گازەتتەرىندە جاريالانعان ماقالالار نەگىزىندە دايىندالعان ماتەريالدار سەرياسىنىڭ دا بۇگىنگى كوزبەن تانۋدىڭ ماڭىزدىلىعى جوعارى بولماق.

اسىلىندە، قازاقتان سولدات الۋ ماسەلەسى 1883 جىلى ءىىى الەكساندر پاتشانىڭ تاج كيگەن تويىنا بارعان قازاق وكىلدەرى قازاق حالقىن كازاك-ورىس قىزمەتىنە الۋدى وزدەرى وتىنگەن. بۇل ماسەلە تۇسكەن سوعىس ءمينيسترى سۋحوملينوۆ زامانىندا دا كوتەرىلدى. قازاقتان سولدات الۋدى بۇل دا ۇناتپادى. «قازاق» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، قازاقتان سولدات الۋ ماسەلەسى ەڭ الدامەن "رۋسسكوە سلوۆو", "نوۆوە ۆرەميا", "بيرجەۆىە ۆەدموستي", "ۋترو روسسي» سياقتى ىشكى رەسەيدە شىعاتىن گازەتتەردە 1915 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جاريالانا باستاعان. گازەتتەگى ماقالا بويىنشا قازاقتان سولدات الۋعا سول تۇستاعى ۆوەننىي مينيستر سۋحوملينوۆ قارسى بولىپ كەلگەن. وسى ماسەلە جايىندا جازىلعان حابارلاردى تەرىپ، جيىپ جازعان «بيرجۋيا ۆيدەموستى» گازەتاسىندا مىنا سوزدەر ايتىلىپ تۇر: ... سۋحوملينوۆ تۇسىندا قازاقتان سالدات الۋ زاكون جوباسىن جاساۋدان بۇرىن، الۋعا بولار-بولماس جاعىن انىقتاۋ ءۇشىن ماعلۋمات جيىپ، قاراپ، تەكسەرۋ ءتيىس دەپ قارار قىلىنعان. ول ماعلۋماتتاردى جيىپ، نەمەسە قاراپ، تەكسەرىپ بولعاننان كەيىن قازاقتان سولدات الۋعا بولمايتىندىعىن بايانداۋشى 1914 جىلى، يۋل ايى شاماسىندا زاپيسكا دايىنداعان. زاپيسكادا قازاق سولدات بولۋعا جارامايدى. جارامايتىن ءمانىسى مىناۋ دەگەن: قازاق كوشپەلى، كوشپەلىلىك پەن مەملەكەتشىلىك ءبىرى بىرىمەن ۇيلەسپەيتىن نارسەلەر. قازاقتىڭ مادەنيەتى تومەن. ورىسشا بىلمەيدى، جازۋ تانىمايدى. سولدات تاماعىن تاماقسىنبايدى، اسكەر قىزمەتىنە شىدامايدى» [«قازاق» گازەتى، №153].

بۇل پىكىرگە باس شتاپتىڭ باستىعى جاندارال ميحنەۆيچ: «بيرجەۆىە ۆەدموستي» گازەتىنىڭ جازۋشىسىمەن سويلەسكەن شاقتا مىنا پىكىردى ايتقان: «مەن قازاقتى ءوز مىندەتىن ورنىنا كەلتىرۋگە جارايتىن جۇرت دەپ بىلەمىن. قازاق جاۋىنگەر جۇرت. تالاي ءتۇرلى زامانداردى باسىنان وتكەرىپ، كورگەنى بار جۇرت. اتقا جۇرۋگە ۇستا، كوزى قىراعى، مەرگەندىگى ءھام جاقسى. وسى سىندارىنا قاراعاندا قازاقتان جاقسى اسكەر جاساۋعا بولادى دەپ قارايمىن. قازاقتان سولدات العاندا ونەتىنى نە دەسەك، ودان ونەتىنى از ەمەس. قازاق 12 ميلليون شامالى جۇرت. ونىڭ التى ميلليونى تۇركىستان مەن شەتكى وبلىستاردا، التى ميلليونى قالالى جەردە. بۇلاي بولعان سوڭ سانىنا قاراعاندا كوپ، سىنىنا قاراعاندا جاقسى اسكەر شىعادى» [«قازاق» گازەتى، №153] . بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە «بيرجەۆىە ۆەدموستي» گازەتىنىڭ جازۋشىسى جەر مينيسترلىگىندەگى ادامىنان سۇراعاندا: «قازاقتار دۇرىستىق پەن اسكەر قىزمەتىن اتقارماس دەپ ويلاۋ، قازاقتى ورىنسىز كەمىتىپ، قورلاۋ بولادى. قازاق تالاي ءىستى باسىنان اتقارعان حالىق. بۇلار سوعىستا ارتىقشا پايدالى بولىپ تابىلار. قازاقتاردى ورىس مادەنيەتىنەن قاشىق جاتىر، ولارعا مەملەكەتشىلىك قالپىمىز جات دەگەن پىكىر دۇرىس ەمەس. سوڭعى جىلدارى وتىرىقشى بولىپ جەر يەلەنىمىز، جەر كەسىپ بەر دەگەن ارىزدار قازاقتان كوپ كەلىپ جاتىر»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى[«قازاق» گازەتى، №153]. «رۋسسكوە سلوۆو» گازەتىندە: «2 رازرياد راتنيكتەرىن جيۋ تۋرالى گ. دۋمادا زاكون جوباسى قارالعاندا اقمولا، سەمەي، تورعاي وبلىسىنىڭ قازاعىنان سولدات السا، قايتەر ەدى» دەگەن ءسوز بولعان[«قازاق» گازەتى، №153]. ونى اسكەر ىسىنە قاتىستى مەكەمەلەر ۇناتپاعان. قازاقتان سولدات الۋ ماسەلەسىن مۇسىلمان دەپۋتاتتارى دا بارىنشا قولداعانىمەن، ولاردىڭ ۇمتىلىسىنان تۇك شىقپاعان.

كەرىسىنشە وسى تۇستا قازاقتان سولدات الۋدان گورى، پالشيندەردىڭ (ورىسشا وپولچەنيە – سوعىس كەزىندە، سونداي-اق، باسقا قاجەت بولعان جاعدايلاردا قۇرىلاتىن كاسىبي ەمەس اسكەر) قاتارىن كوبەيتىپ، ونى شەت ايماقتارعا جىبەرۋ تۋرالى پىكىر كوتەرىلگەن. بۇل تۋرالى «ۋترو روسسي» گازەتى: «بيىل گ. دۋمادا ەكىنشى رازرياد پالشيندەردى سوعىسقا جىبەرۋ ءۇشىن جيۋ ماسەلەسى قارالعان ۋاقىتىندا اقمولا. تورعاي، سەمەي، جەتىسۋ وبلىستارىنىڭ قازاقتارىنان سولدات قىزمەتىنە الا باستاۋ ماسەلەسى قوزعالعان ەكەن. بۇل تۋرالى جاسالعان جوبامەن بىرگە تاپسىرىلعان باياندامادا قازاقتاردىڭ ساياسي مادەني، ءدىنى، قالپى، كۇن ەلتۋ رەتى تۋرالى كوپ سوزدەر ايتىلىپ كەلىپ، سولارعا قاراعاندا قازاقتاردان سولدات الۋدىڭ قولايسىز بولعاندىعى بايان ەتىلگەن»، – دەپ جازادى [«قازاق» گازەتى، №153]

بىراق كەيبىر ۇكىمەت مەكەمەلەرى مەن پيرەسبلەن مەكەمەسى ءھام قازاقتارعا جۋىق تۇرعان باسقا مەكەمەلەر جوعارى پىكىردى نەگىزسىز دەپ ۇناتپاعان. بۇل ىسكە گوس دۋماداعى مۇسىلمان دەپۋتاتتارى باسقاشا كوزبەن قاراعان: «قازاقتاردىڭ كوشىپ ءجۇرۋى العى ءھام ماڭگىلىك ەمەس. قازاق جەرىنە مۇجىق كوشىرۋ ءىسى ۇدەگەن سايىن قازاقتار ءوز تۇرمىس ءھام كۇنەلتۋ رەتتەرىن جاڭا جولعا سالىپ كەلەدى. قازاقتاردىڭ كوزى قىراعى، سالت جۇرۋگە تاقىمى مىقتى. سوعان قاراعاندا ولاردان ەڭ جاقسى اسكەر جاساۋعا بولادى»[«قازاق» گازەتى، №154]. ءسويتىپ مۇسىلمان دەپۋتاتتار التى ميلليون قازاقتى بايانداماداعى جازىلعان كەلەمەجدەن قۇتقارىپ، روسسياداعى باسقا ۇلتتارمەن قاتار، سولداتتىققا الۋ كەرەك دەپ قاراعان. كەيبىر مينيسترلەر دە بۇل پىكىردى قۋاتتاعان. پيرسبلەن مەكەمەسى: «قازاقتان سالدات الۋ بەك جارايدى. قازاق نادان دەگەن پىكىر بەكەر. قازاق كورگەنى كوپ، كورگەندى جۇرت دەپ وتىر» [«قازاق» گازەتى، №154]. مۇنان باسقا سولدات الۋدى قۋاتتاۋشىلار: 1) مۇسىلمان دەپۋتاتتارى، 2) مۇسىلمان گازەتتەرى، 3) قازاقتىڭ كەيبىرەۋلەرى. ارينە، بۇل مەكمەلەردىڭ قازاقتان سولدات الۋدىڭ وزىندىك كوزدەگەن ويلارى بولعانى انىق. «ول كوزدەگەندەرى قىسقاسىنان ايتقاندا مىناۋ: مەملەكەت سۇيەنىشى اسكەر» [«قازاق» گازەتى، №154]. سويتەسە دە، بۇل مەكەمەلەر اراسىندا سولدات بەرگەن جۇرتتىڭ سالماعى مولايىپ، سانعا قوسىلىپ، تىزگىن ۇستاتپاي كەتپەي مە دەگەن كۇدىك-كۇماندا بولماي قالمايدى.

بۇعان باس پيريسبلەن مەكەمەسىنىڭ باستىعى گلينكانىڭ: «قازاق نادان، سالدات مىندەتىن اتقارمايدى. زيميستۋا جۇمىسىنا جارامايدى» دەپ ىشكى رەسەيلىك گازەتتەرگە جازعانى دالەل بولا الادى. وسىدان-اق، سول تۇستاعى وتارشىل يمپەريانىڭ قازاققا ءبىر نارسەنى بەرگىسى كەلگەندە «ناداندىق» پەن «سولداتقا جارامايدى» دەگەندى العا تارتىپ، سونى سىلتاۋ ەتەتىنىن كورىنىپ تۇر. «ورىنبورسكوە سلوۆا» دا «نيمۋرود» دەگەن كىسى: «بۇلاردىڭ قازاقتار ورىس ءتىلىن بىلمەيدى دەگەنى دالەلسىز. دالەلسىزدىگىن ايعاقتاۋ ءۇشىن تەرەڭگە كەتپەي-اق، وسى سوعىستان مىسال الۋعا بولادى. وسى سوعىستا فرانتسيادا قول استىنداعى قازاقتان دا نادانىراق، تاعى حالىقتار سالداتتىققا الىندى. بۇلاردا فرانتسۋز ءتىلىن بىلمەۋشى ەدى. فرانتسيا مادەنيەتى بىزدىكىنەن كەم بە؟ فرانتسياداعى تاعى جۇرتتار ءبىزدىڭ قازاقتان ارتىق پا؟فرانتسۋزدار، سولار كونپىس، پايدالى اسكەر بولدى دەپ ماقتاپ وتىر. تاعى ولاردان ءبىر ميللونداي اسكەر جيناپ وتىر»، – دەگەن دالەلدى ءسوز ايتادى [«قازاق» گازەتى، №166] .

ەكىنشى قازاقتان سولدات الۋدى قۋاتتايتىن مۇسىلمان دەپۋتاتتارىنىڭ دا ءوز ەسىبىنە وزىندە بولعانى انىق. بۇل تۋرالى مۇسىلمان گازەتتەرى: «سولداتقا بارعان جاستار دۇنيە كورىپ، جول تانىپ، ءجون ءبىلىپ، ىسىلىپ كەلەر. ءسويتىپ، قازاق اراسىندا مادەنيەت جوعارىلايدى»، – دەپ جازدى» [«قازاق» گازەتى، №154]. ايتا كەتەرلىگى، مۇسىلمان دەپۋتاتتارى مەن مۇسىلمان گازەتتەرىنىڭ كوزدەگەنى قازاققا جاماندىق ەمەس، جاقسىلىق. ولار سول جاقسىلىقتىڭ جولىن تاعى دا سەنىمسىزدىك پەن ىشكى قايشىلىقتارعا اينالدىرىپ جىبەرگەن. ونى «ۋاقىتا گازەتىندە شىققان ماقالاعا وراي «قازاق» گازەتىندە دايىندالعان مىنا ءبىر ابزاستان بىلۋگە بولادى. «ۇيدەن ءورت شىققان كەزدە اينەك سىنعانىنا قارامايدى» دەپ. ول راس. بىراق قازاقتان سالدات جيناۋ سوعىس ءۇشىن ەلدەن تەرى-تەرسەك، تەمىر، شويىن، مىس جيناۋداۋ دەپ ويلاۋدا جارامايدى. قازاقتان سالدات الاتىن زاكون شىقسا بەسىكتەگى بالادان باستاپ، توقسانداعى شالعا دەيىن الىنسىن دەيمىز. پالەندەي دەپ جاس مولشەرى كورسەتىلەر. ول جاستىڭ انىعىن بىلەرلىك مەتىركە قايدا. قازاقتىڭ جاسىن ءبىلۋ ناعىز بىلىقپا ءىس. راس، قازاقتا بەي رەسمي سپيسوك دەگەن بار ەكەن. ونداعى جاستىڭ ءبىرى دە دۇرىس ەمەس، اۋىلنايلار كىمنىڭ جاسىنىڭ نەشەدە ەكەنىن سۇراماستان سىرتىنان جازا سالادى. ويتكەنى ونىڭ جاسىنا قاراپ تۇرعان قازاق اراسىندا بۇرىن جۇمىس جوق. اۋىلى ءھام ۋلىسىنىڭ جازۋىنشا ءوز پارتياسى بولسا، 20 جاستاعىنىڭ 40-تا بولىپ شىعۋى، قارسى پارتيا بولسا 40 جاستاعى 20 دا بولىپ شىعۋى وپ-وڭاي» » [«قازاق» گازەتى، №154].

ورىنسىز تاعىلعان وسى كىنانى دە «قازاق» گازەتى بارىنشا سىنايدى: «قازاقتان سولدات السا، قۇقىعى ۇلعايادى، سالماعى مولايادى. مادەنيەتى جوعارىلايدى دەگەن – مۇنىڭ ءبارى ادەمى ءسوز. بىراق سول تۇستىڭ كوزىمەن قاراعاندا، قازاق تىزگىنىن روسسياعا بەرگەلى ەكى ءجۇز جىلعا جاقىن زامان بولدى. بۇل قازاق مەتركەسىن تۇزەتۋگە جەتكىلىكتى ۋاقىت ەدى» [«قازاق» گازەتى، №154]. بۇل ءوز جەرىندە ءوزىنىڭ باس بوستاندىعىنا يە بولا الماعان قازاق بالاسىنىڭ بارىنە ورتاق قيىندىق ەدى. تاتار تىلىندە شىعاتىن «تۇرمىش» جازادى: «قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ حال-جايى، شارۋاسى جاعىنان قاراعاندا سولداتتىق ولاردىڭ وزدەرى ءۇشىن دە اسا كەرەكتى. كوشىپ ءجۇرىپ شارۋا ىستەۋ مۇنان بىلاي البەتتە مۇمكىن بولاتىن ءبىر ءىس ەمەس. مادەنيەت دۇنياسىمەن ارالاسۋ، وتىرىقشى بولىپ مادەنيەتكە اياق سالعان ۇلتتارمەن قاتىناسۋ ءھام ولاردىڭ كۇنەلتۋ رەتتەرىن ءبىلۋ بەك كەرەكتى ءبىر ءىس. قازاقستاننىڭ كەڭ دالاسىنىڭ ىشىنەن

شىقپاعان بۇل باۋىرلارىمىز سولداتتىققا الىنسا، باسقا ۇلتتاردىڭ تۇرمىسى، دۇنيەگە قاراسى ءھام جالپى حال-جايىمەن تانىس بولاشاق. مۇنىڭ قازاقستاننىڭ جالپى تىرشىلىگىنە ءتاسىرى زور بولادى» » [«قازاق» گازەتى، №154].

ساياسي جاعىنان قاراعاندا بۇل ماسەلەنىڭ كەرەكتىگى باسىم. «بۇراتانداردى» تىل جۇمىسىنا شاقىرا وتىرىپ، ۇكىمەت ارزان جۇمىسشى كۇشىن پايدالانىپ قالۋعا بەل بايلادى جانە جاساقتى ارميانى تولىقتىرۋعا كەرەك ورىس جۇمىسشىلارى مەن شارۋالارىن بوساتىپ العاسى كەلدى. ەكىنشى جاعىنان، وكىمەت ورىندارى قازاق، وزبەك، تۇركىمەن، قىرعىز جانە سول سياقتى باسقا دا حالىقتارعا قارۋ بەرۋدەن قاۋىپتەندى، بولاشاقتا ولار قارۋدى رەسەيگە قارسى جۇمسايدى دەپ قورىقتى. ەگەر قازاق بالاسى سولداتتىققا الىنسا، قازاقتار قالا سالىپ وتىرىقشى بولۋ، مەشىت، مەكتەپ جانە مەدرەسەلەر سالۋ، مۇفتيلىك اشۋ، دۋماعا سايلانۋ جانە باسقا دا مۇمكىندىكتەرگە قول جەتكىزە الادى. الايدا، ولاردىڭ وسى ويىن تەرەڭ ۇعىنعان ۇكىمەت قازاقتى سولداتتىققا الۋ ماسەلەسىن كەشىكتىرە بەردى. ولاردىڭ تۇپكىلىكتى ويىن ءدوپ باسقان «يۋلدىز» گازەتى: «1914-ءشى جىلعى 27-ءشى دەكابر زاكونىندا ايتىلعانىنا قاراعاندا، كەيىنگى تۋىندار قاۋىپتى ەسكەرە وتىرىپ، دالا وبلىستارىنداعى بۇراتانا حالىقتار، تۇركىستان حالقى، كۋبان ءھام تەرىسكەي وبلىستارداعى مۇسىلماندار سالدات قىزمەتىنە الىنبايدى» دەپ جازدى» [«قازاق» گازەتى، №154].

ءبىر ۇلتتىڭ تىرشىلىگىنە قايتاتىن مۇنداي كەرەكتى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن، ونى ءتۇرلى جاقتان تەكسەرىپ ءوتۋ كەرەك. بۇل ءۇشىن سول ۇلتتىڭ شارۋاسىن، تابيعاتىن، مىنەزىن ءھام ونىڭ تىلەگىن نىق ءبىلۋ، ءجىتى اڭعارۋ كەرەك. وكىنىشكە وراي، قازاقتان شىققان، قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن دەپۋتاتتاردىڭ بولماۋى سەبەپتى قازاقتان سولدات الۋ ماسەلەسى 1915 جىلى 21 نويابردە پەتروگرادتا وتكەن وڭداردىڭ ءھام انارحيست پارتياسىنىڭ سەزىندە دە قارالماي قالادى. سەزگە سوت ءمينيسترى ششەگلوۆيتوۆ، ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ توۆاريشى بەلەتسكي، گوس دۋما شىلەنى ماركوۆ، زامىسلوۆسكي، پروفەسسور ليۋبيكوۆ تولىپ جاتقان ارحيەرەيلەر قاتىسسا، سەزدى قوشامەتتەپ ىشكى ءىس ءمينيسترى حۋوستوۆ، سوت ءمينيسترى حۋوچتوۆ، جول ءمينيسترى تريپوۆ تەلەگراممەن قۇتتىقتادى[№159]. وسىنداي لاۋازىمى سالماقتى ادامدار قاتىسقان سەزدە قازاقتان سولدات الۋ ماسەلەسى تاعى دا شەشىمىن تاپپاي تىندى. بۇل سەزدىڭ گازەتتە ءمالىم بولعان قاۋلىسى: «جوعارىدا ايتىلعان دەپۋتات بلوگيننىڭ جاساعان پروگرامماسىنا قارسى الىسپاق. وڭ گازەتالاردىڭ كومەگىندە بولىپ، سول گازەتالاردى قىسۋ شاراسىندا بولماق. بۇراتانا جۇرتتارعا تەڭشىلىك بەرۋ-بەرمەۋدى سوعىستان كەيىن ءوزىمىز بىلەمىز» دەگەن داۋىرىقپا وي عانا[«قازاق» گازەتى، №159].

«قازاق» گازەتى، №166, 24 يانۋار، 1916 جىل، جەكسەمبى، 1-بەتىندە سولداتتىق ماسەلەسىنە قاتىستى بىرنەشە ادامنىڭ پىكىرى بەرىلدى. مۇندا سالماقباي كوسەمىسۇلى «25 مارت 1891 جىلى شىققان وسى كۇنى ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان ستەپنوە پولوجەنيە شىعارعان گوس سوۆەتتىڭ ۇكىمى بويىنشا اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، ورال ءھام تورعاي وبلىسىنىڭ قازاقتارى» سولداتتىق قىزمەتىنەن ىلگەرى زاماندا بۇيرىق بولعانشا عانا بوساتىلادى دەگەن ويىن بىلدىرسە، احمەت جانتالىۇلى: «...ءار وبلىستان بipep كici پەتروگرادقا وكىل جىبەرۋ. بۇلار وكىمەتكە ءھام دەپۋتاتتارعا قازاق جايىن، تىلەگىن ءبىلدىرۋ كەرەك.

قازاق تىلەكتەرى مىناداي:

1. قازاقتان سولدات الىناتىن بولسا، ونىڭ تىرشىلىك قالپى ويسىراپ زيان كورمەۋىنە ءارتۇرلى شارالار قىلىپ، بۇرىننان سولدات بەرىپ ۇيرەنگەن جۇرتتارداي جەڭىلدىككە جەتىسۋ;

2. قازاقتى "قازاق - ورىس" قىلۋ. قازاق - ورىس پولوجەنيەciمەن جەر الۋ;

3. قازاقتان الىنعان جەردى ءوز الدىنا ۇيلەستىرۋ، باستارىن وزىنەن قويۋ;

4. دەپۋتاتتىق سۇراۋ;

5.زەمستۆو ءھام وقۋ كىpگىزy» دەگەن ۇسىنىستارىن ايتادى. نەگىزىندە بۇل ۇسىنىستار ارقىلى «قازاق» گازەتى حالىقتى وسىنداي ۇسىنىستار ارقىلى اقىرىنداپ تاربيەلەپ، سولدات الۋعا ۇراي كوپتەگەن بەرى قول جەتكىزە الماعان ساياسي تەڭدىككە ۇمتىلدى. الايدا، وسى ۇسىنىستاردىڭ قانشالىقتى دەڭگەيدە قارالعانى، ورىندالعانى جونىندە ناقتى دالەل جوق.

قازاقتىڭ الدىڭعى قاتارلى ازاماتتارى سولدات الۋ ماسەلەسىندە «بۇل ءىستى شۇعىل اتقارۋعا بولمايدى، الدىمەن حالىقتى دايىنداۋ كەرەك» دەگەن پىكىردە بولدى. قازاقتىڭ سولدات بولۋدا ەڭ كەدەرگى كەلتىرەتىن جاعداي جالپى حالىقتىڭ ورىس ءتىلىن بىلمەۋى، ەل ىشىندە مەكتەپتەر اشىلىپ، جەرگىلىكتى باسقارۋدى ادىلەتتى جولعا قويسا، مەملەكەتتىڭ وزىنە ءتيىمدى بولاتىنىن ەل تىزگىنىن ۇستاعان ادامدار جاقسى ءتۇسىندى. سونىمەن قاتار، قازاقتا مەتركە جوق ەدى، اۋەلى حالىقتىڭ جاسىن ايقىندايتىن، ونى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرۋ كەرەك ەدى. ەڭ باستىسى قازاق سولداتقا الىنا قالعاندا، ول جاياۋ سولدات بولا المايدى. ەل ىشىندە قازاق تا كازاك-ورىس سەكىلدى ايبىندى اتتى اسكەر بولا الادى، ول ءۇشىن ونىڭ قۇقىن كازاك-ورىسقا تەڭەپ، تىرشىلىك جاعدايىن جاقسارتۋ شارالارى قولعا الىنسا دەگەن ارمان تىلەك بولعانى دا راس. قالاي دەگەنمەن دە وسى سوعىس ۇستىندە قازاقتىڭ سولداتقا الىنۋى تىم اسىعىس. «ماۋسىم جارلىعى» قارساڭىندا كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ادامدار وسىنداي پىكىردە بولاتىن.

بۇل جەردە سولدات بولۋ مەن كازاك بولۋدىڭ ايىرماسى جەرمەن كوكتەي ەدى. ونى «قازاق» گازەتى بىلاي تۇسىندىرەدى. «ەندى قارايىق: كازاك بولۋ ما؟ سولدات بولۋ ما؟ قازاققا قايسىسى پايدالى بولار؟ سولدات بولۋ مۇجىق دارەجەسىندە بولۋ. مۇجىق سىباعاسى جەردەن 15 ديسەتينا، كازاك سىباعاسى جاقسى جەردەن 30 دەسەتينا، جەر جامان بولسا، سىباعا دەسەتينا ارتپاق. وندا دا مۇجىق سىباعاسى مەن كازاك سىباعاسىنىڭ اراسىنداعى ايىرماسى ساقتالماق. ياعني، مۇجىق سىباعاسى بويىنشا 30 ديسەتينادان كەلەتىن جەردەن كازاك سىباعاسى بويىنشا از بولسا 60 ديسەتينا كەلمەك» [«قازاق» گازەتى، №179] . گازەتتىڭ بۇل پىكىرىنە قاراشا حالىق كەلىسپەيدى. وسى تۇرعىداعى ەل پىكىرىن «قازاق» گازەتىنىڭ №179 سانىنداعى «جوقشى» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن جازىلعان پىكىردە كورسەتەدى: «قازاققا كازاك بولۋ جايسىز، رۋحىن جوياتىن اۋىر جۇمىس، ويتكەنى، كازاك بولعاندا قازاق بالاسى 18 جاسىنان باستاپ 33-كە شەيىن 15 جىل (3 جىل دايارلانۋ، 12 جىل انىق قىزمەت) اسكەرلىك ابىگەرىندە ساندالىپ جۇرەدى. جىلدىڭ 3-4 ايىن ويىن ۇيرەنۋدى وتكىزەتىن بولعان سوڭ بىلايعا وقيتىننىڭ كوبى دە سوعان بارۋ-قايتۋ قايعىسىنا شىعىن ەتىپ، كوڭىل ءبولىنىپ شارۋاسىنا توسەلە المايدى. بۇل ونسىزدا جالقاۋ، نادان، كەدەي ءبىزدىڭ قازاق جۇرتى ءۇشىن قىرسىزدىققا ۇيرەتۋگە ۇلكەن سەبەپ»، – دەيدى ول [«قازاق» گازەتى، №184].

1916 جىلى 9 فەبرالدا گوس دۋما اشىلدى. دۋمادا نەگىزىگەن «1)زەميستۆا، 2) كوپەراتسيا، 3) 1890 جىلعى زەميسكي پولەجەنيانى وزگەرتۋ 4)

اراق ءىشۋدى تۇپكىلىكتى جوعالتۋ، 5) زەميستۆا ءھام شاھار ۇيىمدارىنىڭ سەزى، 6) بۇراتانا جۇرتتاردىڭ پراۆاسىن تەڭگەرۋ، 7) 1907 جىل 3 يۋن زاكونى بويىنشا دەپۋتاتتىقتان شەتتەتىلگەن جۇرتتاردان دەپۋتات الۋ، 8) ءتۇرلى بوستاندىقتار، 9) ساياسي ايىپكەرلەرگە بوستاندىق، 10) ماتبۇحاتقا بوستاندىق، 11) جيىلىستار، قاۋىمدار جاساۋعا ەركىنشىلىك، 12) فيللانديا كونسيتۋتسياسىن قايتارۋ، 13) جەر بيلىگى ماسەلەسىن ادىلشىلىكتە تۇرا شەشىپ، 9 نويابر زاكونىن وزگەرتۋ، 14) دىنگە ەركىنشىلىك، 15) گ.دۋمانىڭ ۇكىمەتكە زاپروس جاساۋ قۇقىن كۇشەيتۋ... ءھام باسقالار» قارالدى [«قازاق» گازەتى، №168]. «قازاق» گازەتى وسى دۋمانىڭ اشىلۋىنا وراي ساماردان ءاليحان بوكەيۇلى، ورىنبوردان احمەت بايتۇرسىنۇلى، اقتوبە ۋەزىنەن نىسانعالي بەگىمبەتوۆ قالىڭ ەلدىڭ: «1. قازاقتان وسى سوعىس ۇستىندە سولدات الىنباۋ. 2. سولدات الۋدان بۇرىن مەتركە تۇزەۋ ءۇشىن ميفتيلىككە قاراۋ. 3. لاجىسىزدان الىناتىن بولعاندا جاياۋ سولدات بولماي، اتتى اسكەر بولۋ. قازاق ورىسپەن پراۆادا تەڭگەرىلۋ» [«قازاق» گازەتى، №170] سياقتى ءۇش تالاپ-تىلەگىن ارقالاپ، پەتروگرودقا اتتانعانىن جازادى. اسكەري مينيستر مەن ۇكىمەت ادامدارىنا جولىققان ولار بۇل ماسەلەنىڭ كەيىنگە قالدىرىلعانى تۋرالى جاۋاپ الىپ قايتادى.

بۇل تىلەكتەرىن دۋمانىڭ كەڭەسىنە كىرگىزە المايدى. ولار پەتروگراد بارعان سوڭ دەپۋتاتتار ارقىلى ءىس انىقتالدى، اشىلدى. قازاقتان سالدات الۋ تۋرالى جاسالعان زاكون جوباسى بار دەگەن گازەتتەردىڭ سوزدەرى بەكەر بولىپ شىقتى. مۇسىلمان دەپۋتاتتارى قازاقتى سولداتتىقتان بوس قالدىرۋ قورلىق، قالدىرماس كەرەك دەپ، قازاقتان سولدات الۋدى قۋاتتايدى دەگەن گازەتتەردىڭ سوزدەرى بەكەرگە شىقتى. گازەتتەردىڭ زاكون جوباسى جاسالدى دەپ الىپ قاشىپ جۇرگەن سوزدەرى مىناداي بولسا كەرەك: «1914-شى جىلى يۋل ىشىندە، سوعىس باستالاردىڭ ناق الدىندا بىرنەشە كۇن عانا بۇرىن مينيسترلەر كەڭەسىنە سالۋعا سوعىس ءمينيسترى تاراپىنان جازىلعان دوكلاتنايا زاپۋسكا بولعان. بىراق ول زاپيسكا سوزدەرىندە قازاقتان سولدات السىن دەمەگەن، قايتا الماسقا كەرەك دەگەن» [«قازاق» گازەتى، №171]. بۇل پىكىردى قۋاتتاۋعا تولىپ جاتقان دالەلدەر كەلتىرىلگەن. «قازاق» گازەتىندە جازىلۋىنشا، ولاردىڭ بۇل ۇسىنىس-تىلەگىن دۋمانىڭ 15 فەبرال ماجىلىسىندە دەپۋتات انتونوۆ قانا قولدايدى. سوعان وراي ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتار «قازاق» گازەتى ارقىلى «الاش ازاماتىنا» دەگەن تاقىرىپپەن ۇندەۋ جاريالايدى.

«ءبىزدىڭ جۇرتقا ايتارىمىز: بۇعان كونبەسكە بولمايدى، مۇنى بۇرىن دا سان رەت ايتتىق. ...كونگەندە جۇرتقا قانداي اۋىرلىق بار، كونبەگەندە قانداي اۋىرلىق بار؟ كونگەندە – شارۋاعا كەمشىلىك تە كەلەر، بارعان جىگىت قازاعا دا، بەينەتكە دە ۇشىرار. بىراق ەلدىڭ ىرگەسى بۇزىلماس. كونبەگەندە كورەتىن اۋىرلىق – باعىنىپ تۇرعان حۇكىمەتتىڭ جارلىعىنان باس تارتساق، جاۋ جاعادان العاندا باس قورعاپ ۇيدە قالامىز دەپ، مەملەكەتكە قامشىمىزدىڭ ۇشىن بەرمەسەك، حۇكىمەت بىزگە قۇر وكپەلەپ قويماس، كۇش جۇمسار، ول كۇشتى زاكونعا سۇيەنىپ ىستەر».

بۇل – سول كەزدەگى قازاق وقىعاندارىنىڭ ۇستانىمى. ال، كۇللى قازاق دالاسىنداعى حالىقتىڭ پىكىرى مۇلدە بولەك. مايدانعا بالا بەرە المايدى. بولدى! ءبىتتى! ءسوز قىسقا! ايلا-ساياساتى جوق، بۇرق ەتكەن حالىق اشۋى. ياعني، الدىڭعى قاتارلى اقىل وي مەن بۇقارا ەلدىڭ اراسىندا قاراما-قايشىلىق

وسىلاي ورىن الدى. وسىنداي جاعدايعا قاراپ قازاقتىڭ يمپەريا ءۇشىن سوعىسۋعا مۇلدە دايىن ەمەستىگىن كورە الامىز. ايتسە دە، رەسەي ۇكىمەتى قازاقتىڭ حال-احۋالىن ءتۇسىنىپ، ءىس ىستەۋگە ۇمتىلمادى. سونىڭ كەسىرىنەن نارازىلىق باستالدى. ال، قارقارا قاسىرەتىن تۋعىزعان تاريحي سەبەپ – سوعىسقا قارا جۇمىسقا ادام الۋ ماسەلەسى تەك شيقاننىڭ اۋزى عانا. ونىڭ جىلدار بويى جينالىپ، سىزداعان سوقتاسى تىم تەرەڭدە.

«قازاق» گازەتى، №172, 9 مارت، 1916 جىل، سارسەنبى،1-, 2-ءشى بەتتەگى «پتروگراد حاتى ءىى نە ىستەۋگە؟» اتتى ماقالادا ەكى ءتۇرلى نەگىزگى ماسەلە كوتەرىلەدى. الدىمەن گازەت قازاقتان سولدات الۋ تۋرالى زاڭ جوباسى بەكىتىلگەن جاعدايدا قازاق جاستارىن قانداي اسكەرگە جىبەرۋ تۋرالى ءوز ويلارىن جۇرتتىڭ تالقىسىنا سالادى. «اسكەردىڭ ءتۇرى بىردەي ەمەس. جاياۋ اسكەر بار، اتتى اسكەر بار. جاياۋ اسكەر ورىسشا «سولدات» دەپ اتالادى. اتتى اسكەردىڭ ءوزى ەكى ءتۇرلى بولادى: ءبىرى ورىسشا «كۋالەريست» دەپ، ەكىنشىسى «كازاك» دەپ اتالادى. سوڭعىسىن ياعني «كازاكتى» ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ورىنبور جاعىنداعى «اتتى كازاك» دەپ، ءسىبىر جاعىنداعىسى «كازاك-ورىس» دەپ اتايدى. وسى ايتىلعان اسكەردىڭ ءۇش ءتۇرىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىندا پارىق كوپ. سالداتتىڭ ءجۇرىسى باياۋ، تۇرىسى كازارمادا. كاۋالەريستىڭ ءجۇرىسى اتتى، تۇرىسى كازارمادا، كازاكتىڭ ءجۇرىسى اتتى، تۇرىسى ۇيىندە (سوعىسقا باراردا عانا ءۇيىن تاستايدى). باسقالارعا قاراعاندا كازاتىق سىباعا جاعىنان ارتىقتىعى بار. قازاقتان اسكەر الۋ تۋرالى زاكون جوباسى جاسالىپ، دۋما كەڭەسىنە قازىر تۇسكەندە بىزدەن سولدات ىستەۋ مە؟ كۋالەريتسيت ىستەۋ مە؟ كازاك ىستەۋ مە؟» ارينە، بۇل ماسەلەنىڭ جۇرت اراسىندا كەڭ تالقىعا ءتۇستى دەي المايمىز. ويتكەنى «قازاق» گازەتى ول كەزدەگى تۇتاس قازاق دالاسىنا تولىقتاي جەتە العان جوق. تاۋلى جەر، شەت جايلاعان ەلدەر سولدات الۋ ماسەلىسىن تۇسىنبەگەندىكتەن وزدەرىنشە بولجام جاساپ، دۇرلىگىپ جاتتى. بۇل ەل ىشىندەگى تۇسىنبەۋشىلىكتى ودان سايىن كوبەيتە ءتۇستى.

«قازاق» گازەتىنىڭ №173, 16 مارت، 1916 جىل، 1-, 2-ءشى بەتىندە «پەتروگراد حاتى ءىىى تاعى نە ىستەۋگە؟» اتتى ماقالادا دۋماداعى دەپۋتاتتىق ماسەلەسى ءسوز بولادى. «روسسيادا 6 ميلليون قازاقپىز دەپ اۋزىمىزدى تولتىرىپ سويلەگەندە، توپ-تولىق سياقتى كورىنەمىز. ىسكە كەلگەندە پىشتاي بولىپ سەمىپ، ول تولىقتىعىمىز جوعالادى. 5 ميلليون ەۆرەي تۇگىلى، 1 ميلليون ارمەن ىستەپ وتىرعان ءىستى ىستەي المايمىز. مۇسىلمانداردىڭ بيۋرو اشا الماي وتىرعانى سانىنىڭ ازدىعىنان، اۋقاتى جەتپەي قورلانعاننان ەمەس، ساياسي ساڭلاۋىنىڭ جوقتىعىنان». وسىدان كەيىن قازاق زيالىلارى باس بولىپ مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ جانىنان بيۋرو اشۋ ماسەلەسىن قوزعاپ، باستاما كوتەرەدى. «قازاق» گازەتىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، سول تۇستاعى ءبىر دەپۋتاتتىڭ جىلدىق شىعىمى بىلاي ەسەپتەلەدى. «كۇنىنە 10 سومنان جىلىنا 3600 سوم. فاتىر ءھام كانتسيللاريا شىعىنى 7-8 ءجۇز سوم، بارلىعى 4 مىڭ 500 سومداي بولادى. بۇل ءبىر ادامعا. ەكى ادامعا ەكى ەسە كوبىرەك كەرەك. ياعني 9 مىڭ سوم. قازىرگى قىمباتشىلىقتا پەتروگرودتا كۇنىنە 10 سومنان كەم اقشامەن تۇرۋعا مۇمكىن ەمەس» [«قازاق» گازەتى، №173]. وكىنىشكە وراي، قازاق بالاسى وسى شىعىندى ورتاق كوتەرۋگە قۇلىق تانىتپايدى. ناتيجەسىندە 1916 جىلى شاقرىلعان ءىىى دۋماعا تاعى دا قازاقتان دەپۋتات سايلانباي قالادى. دەمەك، دۋمادا دەپۋتاتى بولماعان جۇرتتىڭ ءسوزى دە بيلىكتىڭ جوعارى ساتىسىنا جەتپەيتىنىن بەلگىلى. وسى جاعدايدىڭ سەبەبىنەن قازاق زيالىلارى قازاق دالاسىنداعى شيەلەنىسكەن قايشىلىقتى جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالارعا

جەتكىزۋگە جول تابا المايدى. كەرىسىنشە، وسى تۇستا كوممۋنيستەردىڭ قاتارىنا وتكەن قىزىل قازاقتاردىڭ جولى وڭىنان تۋا باستايدى. ولار قازاق زيالىلارى بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى شيەلەنىسكەن قايشىلىقتى شەشۋدىڭ جولىن قاراستىرىپ جاتقاندا قاراڭعى جۇرتتى كوتەرىلىسكە شىعارۋدىڭ ءتۇرلى ءادىس-ايلاسىن سايلاپ جاتتى.

«قازاق» گازەتى، №174, 23 مارت، 1916 جىل، 1-بەت. «پەتروگرود حاتى IV مۇسىلمان فراكتسياسىنا» اتتى ماقالادا «مۇسىلمان دەپۋتاتتارىنىڭ دۋمانىڭ سىرتقى بلوگىندا قوسىلۋ-قوسىلماۋ كەرەكتىگى كەڭەسكە سالىندى. بلوگكا قوسىلۋ-قوسىلماۋ تۋراسىندا كەڭەستەگىلەردىڭ پىكىرى ەكىگە ءبولىندى. ەكىگە ءبولىنۋىنىڭ سەبەبى: بلوگتى كەرەك قىلعاندا ءوزى ىزدەپ بارىپ قوسىلماسا شاقىرىپ باسقالاردىڭ قوسىلۋىن كەرەك قىلىپ وتىرعان بلوگ جوق. كىمدە كىم بلوگقا قوسىلامىن دەسە، بلوگتىڭ پروگرامماسىنا مويىن ۇسىنىپ، سونان سوڭ باسقا جاققا بۇرىلمايتىن بولىپ قوسىلماق». «ءسىبىر دەپۋتاتتارىنىڭ ماجىلىسىنە» اتتى ماقالادلا قازاققا جەر كەرەكتىگى تۋرالى ايتىلادى. بىراق، ول ماسەلەنى گازەت جازعانىمەن، اتقارىلۋىنا قوزعاۋ سالا المايدى.

وكىنىشكە قاراي، وسى قادامدار الاش زيالىلارىن ەلگە بارىنشا جەككورىنىشتى ەتىپ كورسەتتى. ونىڭ جاۋابىن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1926 جىلعى، №145 نومەرىندە بىلاي جازادى: «ول كەزدە قازاقتا جالعىز-اق «قازاق» گازەتى بار ەدى. ول زاماننىڭ جۋان ورتاسىندا بولماعان، اششى-تۇششىنى تاتپاعان بۇگىنگى ۇرپاق «قازاق» گازەتىن ەندى وقىسا، «بەيشارا قانداي جاسقانشاق، قانداي قورقاق، بىلاي جازسا بولماسپا ەدى، ولاي جازسا بولماسپا ەدى؟» دەر ەدى. ول كەزدەگى گازەتتەردىڭ بەت-اۋزىنالاپەس قىلىپ شىعاراتىن تسەنزۋرانى بۇگىنگى جاستار كورگەن جوق قوي. ءوز ويىڭدى، ءوز بويىڭدى ءوزىڭ ۇرلاپ، «وسىلاي جازسام، جۇرت بىردەمە قىلىپ تۇسىنەر-اۋ» دەپ يشارالاپ، جاسقانىپ، جالتاقتاپ وتىرۋدى بۇگىنگى جاستار كورگەن ەمەس».

قىسقاسى، «قازاق» گازەتىندەگى قازاقتان سولدات الۋعا قاتىستى ماقالالاردى ءسۇزىپ شىققاندا وسىناۋ الماعايىپ كەزەڭدە «الاش» قايراتكەرلەرى حالىقتى تۋىنداۋى ىقتيمال الاساپىراننان قورعاشتاپ، قايتكەن كۇندە ونى امان ساقتاپ قالۋدىڭ قامىنا كىرىسكەنىن كورۋگە بولادى. سوندىقتان دا، ولار قازاقتاردى پاتشا جارلىعىن ورىنداۋعا شاقىردى. بىرىنشىدەن، ولار رەسەيگە تونگەن سىرتقى قاتەردىڭ بودان بولىپ وتىرعان قازاقتارعا دا تولىق قاتىسى بار دەپ سانادى. ەكىنشىدەن، ءىس جۇزىندە قارۋسىز قازاقتاردىڭ تۇراقتى ورىس ارمياسىنا قارسى باس كوتەرۋدىڭ بولدىرماۋعا تىرىستى. ۇشىنشىدەن، سوعىس رەسەي ءۇشىن جەڭىسپەن بىتكەن جاعدايدا قازاقتاردىڭ حال-كۇيى جەڭىلدەپ، ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرىلاتىنىنا ءۇمىت ارتتى. وسى ماقساتتارىن «قازاق» گازەتى ارقىلى جالپاق جۇرتقا جەتكىزۋگە تىرىستى.

جالعاسى بار...

قاجەت انداس

Abai.kz