(جالعاسى. باسى: ءبىرىنشى, ەكىنشى)

قاتيپا دەگەن شەشەمىز بولدى. ابىسىندارى مەن قۇرداستارى ول اپامىزدى: «ءبىر قاپ تارىعا ساتىلىپ كەلگەنسىڭ»، دەپ ازىلدەپ جاتاتىن. ول كەزدە ول ءازىلدىڭ تەرەڭىنە بويلامايتىن ەدىك. كەيىن تۇسىندىك قوي. سويتسەك، قاتيپا اپامىز بوسقىن قىرعىزدىڭ قىزى ەكەن. جاياۋ-جالپى جان ساۋعالاپ قاشىپ بارا جاتقان قالىڭ قاشقىن جول جۇرۋگە كەدەرگى كەلتىرە بەرگەن سوڭ بولار قاتيپا اپامىزدى كوش جولدىڭ بويىنا وتىرعىزىپ، جانىنا ءبىر قاپ تارىسىن قويىپ، ارى قاراي كەتە بەرىپتى. «جولاي وتكەن ءبىر جاناشىر جان كەزدەسسە، جانى قالار» دەگەن جانسەبىل ءۇمىت بولسا كەرەك. قۇداي وڭداپ كۇرەگە (قحر، قورعاس اۋدانىنىڭ بۇرىنعى ورتالىعى) سەزگە بارا جاتقان اتام وماراقىن جانساربايۇلىنا كەزدەسىپ، باۋىرىنا سالىپ، باعىپ، ەرجەتكىزەدى. كەيىن كەلە بالاسىن جولعا تاستاپ كەتكەن قاتىگەزدىككە وشىگە قاراپ، ساناما سىيدىرا الماي ءجۇردىم. ەندى سول ايانىشتى تاريحتى سارعايعان گازەت بەتتەرىنەن وىقىپ وتىرىپ، وتكەنگە دەگەن وكپەم تاراي باستادى. بىراق باسقاعا دەگەن جاڭا ءبىر رەنىش جۇرەگىمدە قاۋلاي باستاعان سىڭايلى.

راسىندا، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن تانۋدا بۇگىنگى وقىرمانعا ەڭ ءبىر كومەسكى جاعى – بوسقىدىق ماسەلەسى. بۇگىندە «قىتاي اۋىپ كەتىپ، بوسقىن بولىپتى» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيمىز. ءبىردى-ەكىلى ماماننىڭ جازعاندارى بولماسا، وسى ماسەلە تۇبەگەيلى زەرتتەلىپ، حالىققا ەگجەي-تەگجەيلى تۇسىندىرىلمەدى. قۇعىن-سۇرگىننىڭ اۋقىمى مەن قاتالدىعى كەرەمەت بولدى. ول جايىنداعى ماعلۇماتتاردى جوعارىدا كەلتىردىك. بۇل اراداعى شىندىقتى رەسەيدىڭ دەموكراتيالىق جۇرتشىلىعىنا جەتكىزە بىلگەن قازاق زيالىلارى كوسەمدەرىنىڭ ەڭبەگى از ەمەس. 1916 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە-اق گوس دۋمانىڭ ەڭبەكقورلار فراكتسياسىنىڭ كوسەمى، رەسەيدىڭ بولاشاق پرەمەر-ءمينيسترى ا.ف. كەرەنسكي ءىستىڭ جايىمەن تانىسۋ ءۇشىن تۇركىستان ولكەسىنە شىعادى. IV دۋمانىڭ ءىسى باستالار تۇستا ءاليحان بوكەيحانوۆ پەتروگرادقا اتتانادى، ونداعى ماقساتى جازالاۋشىلاردىڭ ايۋاندىعى تۋرالى جينالعان دەرەكەتەر بويىنشا دەپۋتاتتاردان ساۋعا سۇراۋ  ەدى.

«قازاق» گازەتىنىڭ №231 نومەرىندە «ا. نايمان قوجا بالاسى» دەگەن اتپەن جاريالانعان مىنا ءبىر ماقالانى وقىعان ادامنىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلايدى: «ءوزىم 25 اپرەلدە قاپالدان قۇلجاعا كەلىپ ەدىم. بۇل قۇلجا الابىنا بوسىپ كەلگەن قىرعىزدار ورىس اسكەرلەرىنىڭ تالاۋىنان قالعان مالدارىن قىتاي جەرىنە الىپ وتكەن سوڭ، قىتاي شەرىگى، قۇلجا اقساقالى نۇر-احۋن، كونسۋل – ءبارى كومپانيا بولىپ، «ورىس جەرىنە قايتا ايدايمىز» دەپ قورقىتىپ، ... بۇل مالدارىڭ قولدارىڭدا تۇرسا، قىتاي كىسىلەرى تالاپ الادى. مەنىڭ اتىما شىعارىپ بەرىڭدەر، ساقتاپ بەرەمىن»، – دەپ 9000 مىڭ جىلقىنى تەكەسكە قىركۇيەك ايىندا ايداتىپ جىبەرگەن ەكەن. وسى كۇنگە دەيىن جىلقىدان دا نۇر-احۋننان دە دەرەك جوق. قىتاي جەرىنە ازعىرىپ وتكىزىپ الىپ، ورىستى مىناداي قىلعان قىرعىز قىتايعا كەلىپ نە وڭدىرادى. وداندا قۇرتىڭدار دەپ، قالماق، قىتاي اسكەرىنە ءسوز بەرىپ تالاتقانى – ادام بالاسى تۇگىل حايۋاندى ايارلىق بولدى دەسەدى. اشتىقتان، سۋىقتان بوسقىن قىرعىزداردىڭ جۇزدەن ءۇش ەسەنىڭ ەكىسى ولگەن. قازىر توپالاڭ تيگەن قويداي اشتان قىرىلىپ جاتىر. ولگەنىن كومۋگە دە حالدەرى كەلەر ەمەس.

بۇل بوسقىن قىرعىزداردىڭ قاتىن-قىزدارىن قىتاي سولداتى، قىتاي، دۇنگەن، قاشقارلىق سارت قاتىندانىپ العان. ...قۇلجانىڭ كوشەلەرىندە قىرعىز تىلەنشىلەرىنەن كىسى جۇرە الاتىن ەمەس. تىلەنشىلىك ەتكەن قىرعىز ايەلدەرىنىڭ كيىمدەرى توزعاندىقتان قۇرىم كيىزدەن دەنەسىن جابارلىق لىپا جامىلىپ ءجۇر. قىرعىز ءحالىن كورگەن قازاق جىگىتى بولسا شىداي المايدى، جىلايدى: قايسىبىرەۋلەرى كوشەدە شالقاسىنان جىعىلىپ ولەيىن دەپ جاتقانى. قايسىبىرەۋلەرى شاھاردىڭ تىسىندا، دالادا اۋىرىپ ولەيىن دەپ جاتقانى».

بۇل كەزدە بيلىگى عاسىرلارعا سوزىلعان تسين ديناستياسى ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتىپ، قىتايدىڭ ورتالىق بيلىگىندە الماعايىپ كۇندەر تۋىپ تۇرعان ەدى. قىرعىز-قازاقتىڭ بوسقىنشىلىق دۇربەلەڭى وسىعان تۇسپا-تۇس كەلدى. «قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى» اتتى كوپتومدىقتىڭ 11 تومىنا 1912–1928 جىلدارى شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى بولعان ياڭ ءزىڭشيننىڭ «وتكەن جازبالاردىڭ تولىقتاماسى» كىتابىنان 1916 جىلعا قاتىستى 16 قۇجات تاريحشى ءنابيجان مۇحامەدحانۇلىنىڭ اۋدارماسىمەن بەرىلىپتى. ول قۇجاتتاردا شەكارا اسىپ كەتپەك بولعان قازاقتاردىڭ مال-مۇلكىن ورىس سولداتتارىنىڭ تالان-تاراجى قىلعانى جانە كوپتەگەن ادامدى اتىپ ولتىرگەندىگى ايتىلادى. ءتىپتى، ورىس سولداتتارى ايەلدەر مەن بالالارعا، كارى-قۇرتاڭ مەن جارالىلارعا وق جاۋدىرعان. سونداي-اق، بوسقىنداردىڭ بەتىن قايتارۋدى كوزدەگەن قىتاي اسكەرى بىرنەشە دۇركىن وق اتىپ، توقتاتپاق بولادى. بىراق ەكى جاقتان بوراعان وقتىڭ استىندا قالعان حالىق شەكارانى بۇزىپ وتەدى. №11 قۇجاتتاعى گو يباو مالىمەتىندە: «رەسەيدىڭ قولباستاۋشىسى ءوزىنىڭ بەس وفيتسەرىن ءبىزدىڭ قاراۋىلىمىزعا جىبەرىپ: «رەسەيدىڭ بۇلىكشى قازاقتارى قىتاي جەرىنە كىرسە، نەگە ولاردى اتىپ ءولتىرىپ، بىزگە تاپسىرىپ بەرمەيسىڭدەر؟» دەگەن. بۇگىن سىزدەردىڭ اسكەرلەرىڭىز ول قازاقتاردى كەنەتتەن زەڭبىرەكپەن اتقىلادى. ول قازاقتار امالسىزدان قىتاي جەرىنە قايتا جاپىرىلا قاشتى. دۇنيە ءجۇزى حالقىنىڭ الدىندا گۋمانيزمدىك تۇرعىدان قاشىپ كەلگەن بىرنەشە تۇمەن قازاقتى تىرىدەي سەندەرگە ۇستاپ بەرىپ، ولتىرە المايدى»، – دەپ انىق جازىلعان.

ال، №12 قۇجاتتا ىلە باتالونىنىڭ كومانديرى باو ءجۇيشۇيدىڭ مالىمەتى بەرىلگەن. وندا باتالون كومانديرى بوسقىنداردىڭ ايىرىلىپ قالعان مالىن رەسەي كونسۋلدىق باسقارماسى حات جازىپ، ورىس وفيتسەرلەرىنە تاپسىرۋدى تالاپ ەتكەندىگى ايتىلادى. «تابىلعان مال قازاقتاردىڭ جان باعاسىنىڭ كوزى. ونى رەسەي شەنەۋنىكتەرىنە قايتارىپ بەرسەك، وندا قازاقتاردىڭ تاماعى مەن كيەر كيىمىنەن ايىرىلادى دا اشتان قىرىلادى. رەسەي وركەنيەتتى، ۇلى ەل بولا تۇرىپ، نە ءۇشىن وسىنشاما راقىمسىزدىق ىستەيدى؟»، – دەپ جازىلعان.

قىتاي بيلىگى قۇعىن-سۇرگىن كورگەن ەلگە وسىلاي قايىرىمدىلىق جاساپ جاتقان كەزدە ول جاقتاعى مۇسىلمان باۋىرلار ولاردى امان ساقتاپ قالۋدىڭ جولىن قاراستىرادى. بۇل جايلى دا «قازاق» گازەتى تيىسىنشە جازىپ قالدىرۋدى ماقسات ەتكەنى گازەت بەتىندەگى ماقالالاردان كورىنىپ تۇر.

«قۇلجا قالاسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى يۋۆاشەۆ مۇسىلماندار تۇراتىن قالالارعا حابار بەرىپ، ناتيجەسىندە الماتى قازاقتارىنىڭ كوميتەتى «ۋاقىت» باسقارماسى، ىرعىز ۋەزى كوميتەتى، اقتوبە مۇسىلماندارى بيۋروسى، سەمەي مۇسىلماندارى كوميتەتى، قۇلجا مۇسىلماندارى، سونداي-اق تۇركىستاننان ءناسىروۆ، ومبى يمامى پونومارەۆ، ترويتسكىدەن ياۋشەۆ – بارلىعى 14716 سوم قارجى جيناپ، اشتان قىرىلىپ جاتقان قىرعىزدار مەن قازاقتاردىڭ اش وزەگىنە تالعاجاۋ جاسايدى.

وسىنداي تۇستا1917 جىلدىڭ 2-5 تامىز ارالىعىندا تاشكەنت قالاسىندا تۇركىستان ايماعى قازاق جانە قىرعىزدارىنىڭ سەزى وتەدى. سول جيىننىڭ جەتىسۋ ماسەلەسىنە قاتىستى قابىلداعان قاۋلىسى "بىرلىك تۋى "گازەتى، 1917 جىلدىڭ 20 تامىزىنداعى  № 6 سانىندا جارىق كورەدى. ول «جەتىسۋداعى وقيعالار» دەگەن تاقىرپپەن بەرىلىپتى. ۇزىن ىرعاسى:

1. سوعىس مينيسترىنە، ىشكى icتep مينيسترىنە پەتروگادتاعى سولدات ءھام جۇمىسشىلار وكىلدەرىنىڭ ماجىلىسىنە، اسكەري ءھام باسقا ءتۇرلى مۇسىلمان ۇيىمدارىنىڭ قازاق - قىرعىزداردى قىرۋدى توقتاتۋعا "شارا تابىڭدار" دەپ تەلەگرامم بەرىلسىن. كرەستيانداردىڭ ءھام قايتقان سولداتتاردىڭ قولدارىنان قارۋ الىنسىن. قازاق - قىرعىزدار ورىسقا زورلىق قىلماسىن. جيىلىس كەپىلىنە الادى.

2. بىلتىرعى جىلى قاشقان قازاق - قىرعىزداردان تارتىپ الىپ قالىپ ساتقان قويلاردىڭ پۇلى مەركە ۋچاستوگىندە 6400 سوم ەكەن. بۇل پۇل جەردە ءوزىنىڭ قازاق - قىرعىزىنىڭ ۇيىمىنا قايتۋ تيic.

3. ايماقتاعى وبلىستاردىڭ ءباpi دە جەتىسۋدا اشارشىلىقتان قىرىلىپ جاتقان قازاق - قىرعىزعا تەزدەپ شىن جاردەم بەرۋىن جيىلىس ۇناتادى. "بىرلىك تۋى" گازەتى ارقىلى سىرداريا، سامارقاند ءھام فەرعانا وبلىستارىنداعى قازاق - قىرعىز كوميتەتتەرىندە جەتىسۋ قازاق - قىرعىزدارىنا جاردەم پۇل جيىلسىن».

سونىمەن قاتار، «قازاق» گەزەتى قىتايداعى قۇدجا يمۇسىلماندارىنىڭ دا اۋىپ بارعان قازاق-قىرعىزعا كومەك كورسەتكەنى تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەر كورسەتەدى.

«... قۇسايىن قاجى (بۇل كىسى ءبىر مىڭداي قىرعىزدى قىس بويى باعىپ شىقتى. قالا كىسىلەرىنىڭ ايتۋىنشا، بوسقىن قىرعىزدار ءۇشىن 35 مىڭ سوم ۇستايدى). داكىرجان الدياروۆ 1000 سوم، «تيان شان سەرىكتەستىگى» 100 سوم،مىرزاايىت قابىلباەۆ 500 سوم، جۋاشەۆتار 400 سوم، ماسحۇت سابىروۆ 200 سوم، سەيدالىم قيسىنوۆ، عابدۋلحاميت باراقوۆ، موسى ابىلقاسىم بايوۆ، قۇجاحمەت مۇقتاروۆ، انعالجان احۋن، روزىمۇحامەت احۋنباەۆ 100 سومنان، عابيت عاجيپوۆ، سابىر بۋرناشەۆ، شەريپ كۇلەنوۆ، بۇقارباي موسىبايەۆ، زيادىن ماقتۇم 50 سومنان، داكىر ماعدۇم، نىعىمەتاللا عيسىنوۆ، اكمال احمەتوۆ، عابيت عوجايەۆ، مەرعايىم ماحمۇتوۆ 25 سومنان، اسەيىن اقىن، عوپۋر اقساقال 5 سومنان .

قۇلجا مۇسىلماندارى بۇدان باسقا دا جاردەم جيناپ جاتىر. كوميتەت اشتىرارعا ءتيىستى جاردەمىن بەرىپ جاتىر. قىتاي، دۇنگەنگە ساتىلىپ ءھام تاماق ءۇشىن ىقتيارسىز تۇرعان قىرعىز قاتىن-قىزدارىن بوساتىپ جاتىر. تەكەس جاعىنداعى تالاندى، ولگەن، كىمدەر تالانعان، ولگەنىن جازىپ الۋعا ءتورت كىسى جىبەرگەن: ۇشەۋى نوعاي-سارت، بىرەۋى قازاق». [«قازاق»، №232].

«قازاق» گازەتى، №233 نومەرىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، سەيدالىم كادىرباەۆ، امان الىمبەكوۆ، جانۇزاق جانىبەكوۆ، احمەت مامەتوۆ، ەلدەس  عۇماروۆ باستاعان قازاق زيالىلارىنىڭ كۇلللى قازاققا بوسقىن قازاق-قىرعىزدارعا كومەك كورسەتۋ تۋرالى «الاش ازاماتتارىنا حات» دەگەن ماقالاسى باسىلىپ، وسى ءبىر يگىلىكتى ىسكە قوزعاي سالادى. حاتتا: «25-يۋن جارلىعىنىڭ كەسىرىنەن بۇلىنشىلىككە ءتۇسىر، قىتايعا قاشقان قىرعىزداردىڭ حالدارىنىڭ قانداي ناشارلىعىن كوزىمەن كورگەن ءتىلشى «قازاقتىڭ» 213 نومەرىندە جازىپ وتىر. ءار جەردەن بارعان جاردەمنىڭ قانشا ەكەنىن وتكەن نومەردە جازىپ كورسەتىپ وتىرمىز. بەرىلىپ جاتقان جاردەم اش-جالاعاش قالعان قىرعىزداردىڭ حالدارىنا قاراعاندا جوق ەسەبىندە. سوندىقتان تۇركىستان كوميتەتىنىڭ اعزاسى (تورعاي وبلىسىنىڭ كوميسسارى) ءاليحان بوكەيحانوۆ سول كوميتەتتىڭ اعزاسى (جەتىسۋ وبلىسىنىڭ كوميسسارى) مۇحامەتجان تىنىشپاەۆقا تەلەگرامما بەردى: «بوسقىن قىرعىزدار ءۇشىن 200 مىڭ سوم قازىنادان قارىز سۇراۋ كەرەك» دەپ. سونداي ءبىر رەت بەرىلەتىن مولىراق سومامەن قىرعىزدار حالىن جيىپ الماسا، ازداپ جينالعان كومەك قىرعىزداردىڭ تولىپ جاتقان ماۇقتاجدىعىنىڭ بىرىنە جەتسە، بىرىنە جەتپەي تاپشىلىق قىلا بەرمەكشى»، – دەلىنگەن. وسى نومەردە قازاق قالامگەرى جۇسىپبەك ايماۋتوۆتىڭ «ويان قازاق!» (بوسقىن قىرعىز باۋىرلارىما ارناۋ!) اتتى ماقالا جازىپ، ساقتاۋلى تۇرعان مىڭ دانا «ويان قازاق!» كىتابىن ساتىپ، قولدان كەلەر كومەگىن جاساماق بولعان ازاماتتىق نيەتى جازىلادى.

وسى وقيعا 6-7 اي جالعاسىپ، ءباسپاسوز بەتىنە جازىلىپ، دابىل كوتەرىلىپ، بوسقىندارعا جاردەم بەرۋ ءىسى اقىرى وكىمەتتىڭ نازارىن اۋدارادى. ناتيجەسىندە، 1917 جىلى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوزقاراسى وزگەرىپ، ەل ءىشى ءبىراز تىنىش تارتتى. رەسەي يمپەرياسى ەندى كوتەرىلىسشىلەردى جازالاماق تۇگىلى ءوز باسىمەن قايعى بوپ، الاساپىران بولىپ جاتتى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتى القىمىنان العان بولشەۆيكتەر پاتشالىق ۇكىمەت ۇستانىمدارىنان وزگەشەلەۋ شەشىمدەر قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى. سونىمەن، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ 1917 جىلعى 7 قىركۇيەكتەگى جارلىعىمەن مەملەكەتتىك قازىنادان تۇركىستان كوميتەتىنە 11.150 000 رۋبل ءبولىنىپ، جەتىسۋ وبلىسىنىڭ حالقىنا قايتارىمسىز كومەك رەتىندە تاراتىلدى.       6-شى وكتيابردە شىققان «قازاق» گازەتىنىڭ 234-ءشى نومەرىندە: «جاڭا ۇكىمەت جەتىسۋ وبلىسىندا 25-ءشى يۋن جارلىعى تاقىرىپتى بۇلىنشىلىككە ۇشىراعان ورىس ءھام بۇراتانا حالىقتارعا جاردەمگە قازىنادان 11 ميلليون 150 مىڭ اقشا شىعاردى» دەدى. بۇل اقشانى بىلاي بولۋگە بۇيرىق قىلعان: شاپقىنشىلىق كورگەن قارا شەكپەندىلەرگە ءۇي باس سايىن ءبىر مىڭ سومنان، قازاق-قىرعىزعا ءار باس سايىن ءبىر ءجۇز سومنان بەرىلسىن دەلىنگەن. «بۇل ءبولۋ دۇرىس پا، ءادىل مە، قازاق-قىرعىزدىڭ زيانىنان قارا شەكپەننىڭ زيانى 10 ەسە ارتىق پا؟ ونى قويا تۇرىپ، ءبىز بۇل ارادا 100 سومنىڭ ءبىر ۇيگە ەش نارسەگە جەتپەيتىندىگىن ايتىپ وتەمىز»، – دەپ كەمسىتۋشىلىككە نارازىلىعىن بىلدىرەدى.

سونداي-اق، «بىرلىك تۋى» گازەتىنىڭ 1917 جىلعى 12 تامىزداعى №5 نومەرىندە  تورەقۇل جانۇزاقوۆتىڭ قىرعىز باۋىرلارىنا ارناپ جازعان ماقالاسىنا وراي،  "بىرلىك تۋى " گازەتىنىڭ № 11 سانىندا ى. جايناقوۆتىڭ پەتروگرادتان تاشكەنتكە تۇركىستان ماسەلەلەرىنە بايلانىستى ارنايى كەلگەن كوميسسيا اتىنا جولداعان 7 تارماقتى جەدەلحاتى باسىلادى. ال تورەقۇل جانۇزاقوۆ پەن قاسىمبەك عالىمبەكوۆ (حاشىمبەك) 1917 جىلعى تامىزداعى  "بىرلىك تۋى" گازەتىنىڭ № 7 سانىنداعى «اق قالپاقتى قىرعىزدارعا» اتتى ماقالاسىنداعى قازاق-قىرعىزعا كومەك بەرۋ تۋرالى ايتىلعان ويلارىن قولداعان  قازاق زيالىلارىنىڭ پىكىرى "قازاق" گازەتىنىڭ  1917 جىلدىڭ 14 قىركۇيەگىندەگى № 243 نومەرگە باسىلادى. وندا: «ەندى تورەقۇل، اشىمبەك سەكىلدى ۇلتشىل ازاماتتار شىعىپ باۋىرلارىنا باسشىلىق ەتىپ، كوزىن اشىپ، كوسەمدىك قىلۋىنا ءبىز تىلەكتەسپىز» دەلىنگەن.

«قازاق» گازەتى، 236-شى «قازاقتا» ءبىر قىرعىز ازاماتىنىڭ حاتى باسىلدى. سوندا: «ءولىم حالىندا قولىمىزدى بۇلعاپ، كوزىمىزبەن يشارا قىلىپ جاردەم سۇرايمىز» دەپ بۇكىل قىرعىز اتىنان قازاق تۋعاندارىنا مۇڭ شاعادى. №237 نومەرىندە جەتىسۋ قامى ءۇشىن 15-ءشى يۋلدە ورىنبور ارقىلى جەتىسۋ كوميسسارى مۇحامەتجان تىنىشباەۆ پەتروگرادقا بارعانى تۋرالى: «مۇحامەتجان ۇكىمەتكە جەتىسۋ وبلىسىنىڭ حال-جايىن دوكلاد قىلىپ، 25-ءشى يۋن جارلىعى تاقىرىپتى بۇلىنشىلىككە ۇشىراعان قازاق-قىرعىزعا ءھام ورىستارعا قازىنادان جاردەم سۇراماق. ءسويتىپ ءبىرىن-ءبىرى قىرعىنعا ۇشىراتقان ءھام بۇل كۇنگە شەيىن ءبىر-بىرىنە كەك ساقتاپ، ىشتەرىنە قان قاتقان ەكى جۇرتتى تاتۋلاستىرۋ قامىنا كىرىسپەك»، - دەپ جازىلعان.

وسىنداي الاساپىران جاعداي بولىپ جاتقان دا سەمەيدە جەتىسۋ وبلىسىنداعى بوسقىن قازاق-قىرعىزعا كومەك كوميتەتى قۇرىلادى. بۇل تۋرالى انىق اقپاراتتى «سارى ارقا» گازەتىنەن تاۋىپ الدىق. وندا:

«...اش - جالاڭاش قازاق - قىرعىز باۋىرلارعا جۇرتتان جىلۋ جيناپ، رۋلى ەلىمىزدى ەلىمنەن امان ساقتاپ، قالۋ ماقساتىمەن سەمەي وبلىسىنىڭ الاش قالاسىندا قازاق كوميتەتى ءھام جاستاردىڭ "جانار" اتتى ۇيىمى باسشىلىق ەتىپ، قاۋىم جاسادى. قاۋىم ورتاسىنان ic باسقاراتىن 5 كىسىلىك كوميتەت سايلاپ شىعاردى. قاۋىمنىڭ قۇرمەتتى باستىعى - ءا. بوكەيحانوۆ، جاي باستىعى - مۇقىش بوشتايۇلى بولدى. كوميتەت پرەدسەداتەلدە - ميرياكۋب دۋلاتۇلى، ورىنباسارى - ج.ايماۋىتوۆ، حاتشىسى - مۇحتار اۋەزوۆ، قازىناشىسى ەسىركەپۇلى عابدوللا، تاعى بip ­­- عابدوللا كوسكەنۇلى. («سارى ارقا». 1918. № 33).

وسىدان باستاپ ەل ىشىندەگى بەلسەندى ازاماتتار مەيلىنشە كومەك كورسەتۋگە تىرىسادى. ول تۋرالى گازەت تىگىندىلەرىندە سان ءتۇرلى دالەل-دايەكتەر جەتكىلىكتى.

«الماتى قازاقتارىنىڭ كوميتەتىنەن 10000 سوم، «ۋاقىت» باسقارماسىنان 598 سوم 22 تيىن، ىرعىز ۋەزني كوميتەتىنەن 251 سوم 65 تيىن، پاۆلودار مۇسىلماندار كوميتەتىنەن 275 سوم، اقتوبە مۇسىلماندار بيۋروسىنان 300 سوم، سەمەي مۇسىلماندار كوميتەتىنەن 1000 سوم،تۇركىستاننان نازىرىپتان 1000 سوم، ومبى ءمارى پونوماروۆتان 117 سوم، ترويسكيدەن ياۋىشەۆتان 835 سوم، قۇلجا مۇسىلماندارىنان 1240 سوم – ءبارى 14760 سوم».

«قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلعى 255 نومەرىندە قازاق-قىرعىزعا كومەك قولىن سوزعان ادامدار مەن ۇيىمداردىڭ تۇتاس ءتىزىمى بەرىلگەن. گازەت ماتەريالىندا: «ۇلتۋعان تويبازاروۆا، يسا امانتاەۆ، المۇحامەت بايزاقۇلى، باقتىكەرەي بايزاق بالاسى، شالقارداعى قازاق مۇعالىمدەرى سىرلىباي قاراتايۇلى، مۇحامەتجان ازىرمامبەت،  مۇحامەتجان جاڭگىرۇلى، مەركىدەگى ەكى كىلاستىق شكول، بايعازى ناۋرىزبايۇلى، قايسا ءالىمجانۇلى، ۋفاداعى مەدرەسە عاليا شاكىرتتەرى، ءاليحان، عابدۋلحاميت، عابيت الىمۇلى، احمەت مامەتوۆ، جانۇزاق، مۇحامەتجان تىنىشپايۇلى اتىنان لەپسى ۇلىسىنىڭ 1-, 2, 3-ءشى اۋىلى، ءابىشۇلى، ابدىراحيم، باقىباي جىلكەلدى، ءنۇسىرالديىن بالتاباي، قوستانايدان كەرىم ءباتىشۇلى ءھام ادىرەس كوشەربايۇلى، كوپەي ماحمۇتۇلى،  شالقارداعى ۋششيتەل سىرلىباي مۇحامەتجان، باسقۇنشاقتاعى مۇسىلمان يگىلىك قاۋىمى، بوكەيلىكتەن ايشانعالي قوسقارۇلى، قۇانىشقالي ساتايۇلى، دۇيسەنالى عابدۇلراحىمۇلى ءھام ايمانعازى مىسىنجىپۇلى، شالقارداعى ۋششيتەل سىرلىباي، مۇحامەتجان ءھام قازىۇلى، دۇيسەكەي مالدىبايۇلى، سۇلتانعازى اسحاتۇلى، سەرعازى ارىستانۇلى، بايعازى تەمىرتانۇلى، مەڭدىقارا اجىعۇلۇلى، عابدۋلاحىم بىرمۇحامەتۇلى، المەن اليبانۇلى، امانباي جىلقىبايۇلى، لەپسينسكي زاۋىت جۇمىسشىسى ميناەۆ، ۋشيتەل سىپا اجىگەرەيۇلى، عياس داميرۇلى، ومبى ويازىنداعى پالتافكا شكولدا وقۋشى شاكىرتتەرى، قىزىلجار ويازىنداعى پريسنوگور كوۆسكى شكولىندا وقۋشى شاكىرتتەرى، اسحات بەكتاسۇلى ارقىلى جامبى جاندىلدا جاماعاتى، جايىپ مۇحامەتحانۇلى ارقىلى جولداس ۋششيتەلدەر، زىكىريا ابىرعۇلىۇلى، بايمۇحامبەت قازانعاپۇلى ارقىلى ايباس جالدايۇلىنىڭ فىدياسىنان 60 سوم ءھام قاديشا ءابدى جاماعاتى فىدياسىنان، عابدۇلحار بورانقۇلۇلى ءھام شاھماردان ساتەكۇلى، عابيتاللا ورازبايۇلى، ۋاليوللا ەسەنبايۇلى،. عاميت قارساقبايۇلى، سەيىتقاجىبەك ايداروۆ، سالىق ۇاجىۇلى، حاسانعالي جۇبانىشقاليۇلى، موسى ومىربەكۇلى، سىلامبەك تەمىربەكۇلى، ءبىلال مالدىبايۇلى ارقىلى نۇربەك دايىر بالاسىنىڭ فىدياسىنان، زۇلقارنايىن شولاقوۆ، ىسكەندىر شولاقوۆ، ، ءسالىم، ابىلقاسىم ءھام ومىرۇزاق، مۇقامەتقالي ەسەنكەلدىۇلى، ايداربەك ماسانۇلى، قادىرقازى ەسقازىۇلى، سماعۇل دوسمۇحامەتۇلى، تورعايدان سالىق اسانۇلى، دەكابر جالۋنياسى، ەلدەس ءھام مىرجاقىپ، اقمولادان سماعۇل قارىقبايۇلى، قاجى احمەت شالابايۇلى، كوكشەتاۋ ويازىنان بايعابىل جاۋتىكۇلى، اقىلبەك قاشبايۇلى، پاۆلوداردان قابىش سىليمانۇلى، احمەت يساتايۇلى، تەمىرعۇل ەشمۇحامەتۇلى، بەكباۋ ايمۇحامەت ۇلى، نويابىر ءھام دەكابر جالاقىلارىنىڭ 5 پروتسەنتىن بەرگەن ۋشيتەلدەر: مۇحامەتجان، سىرلىباي، قازى، تاران، دۇيسەنقۇل، نۇرجان، حاميتبەك. ومبىداعى «بىرلىك» قاۋىمى، مۇقاش ەسىپكەپۇلىنىڭ» اتتاارى اتالىپ، جىلپى 14945 سوم 86 تيىن جاردەم جيىلعانى تۋرالى جازىلادى. ال گازەت بەتىنە جازىلماي، اتا-ءجونى ۇمىتىلعان جومارت جاندار قانشا ما؟ الايدا، وسىنداي كومەك قانشالاعان بەيكۇنا جاندى ولىمنەن اراشالاپ قالدى، ول بولەك اڭگىمە.

قىسقاسى، «جەسىرىن قاڭعىتىپ، جەتىمىن جىلاتپاعان» قازاقى قاسيەتتى بويىنا جيىپ، اۋزىنداعىسىن جىرىپ بەرگەن جوعارىدا اتالعان ەسىمدەردى انىقتاپ، تۇگەندەپ، كىم ەكەنىن بىلىە جۇرگەننىڭ دە ارتىقتىعى جوق. ويتكەنى قازاقتا: «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەگەن ءسوز بار. تىم بولماسا اتالارىنىڭ ەسىمىن وسى جەردەن وقىعان بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ كوكەيىنگە ەلگە دەگەن ماقتانىش، ۇلتقا دەگەن ءسۇيىنىشى وياناتىن شىعار.

الاشتانۋشى-عالىم، اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىس «الاش ءھام الاشوردا» اتتى زەرتتەۋىندە: «قازاق ينتەلليگەنتتەرىنىڭ العاشقى العاشقى توبىنىڭ باسىم كوپشىلىگى امبەباپ ماماندار بولدى: ولار عىلىمي جۇمىستارمەن دە، وقۋ-اعارتۋ ىسىمەن دە، العاشقى قازاق تىلىندە باسىلىمدار شىعارۋ قارەكەتىمەن دە، كوركەم تۆورچەستۆوسىمەن دە قاتار اينالىستى. باسقا سوزبەن ايتقاندا، ولار سول كەزدەگى قازاق قاۋىمىنىڭ رۋحاني سۇرانىستارىنا مۇمكىندىكتەرىنشە تولىق جاۋاپ بەرۋگە اتسالىستى. «ايقاپ» جۋرنالىن جانە جالپىۇلتتىق «قازاق» گازەتىن شىعارۋ ارقىلى ولار حالىقتى وقۋعا، كوشپەلى شارۋالاردى وتىرىقشىلىققا شاقىرۋدا، شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋدىڭ پروگەرسسيۆتى فورمالارىن، ايەل تەڭدىگىن ناسيحاتتاۋدا، پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان جۇرگىزىلىپ وتىرعان وتارشىلدىق ساياساتقا قارسى قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋدا ايتارلىقتاي وڭدى ىستەر تىڭدىردى» («الاش ءھام الاشوردا». اتاتەك، 1995, 123-بەت].

قازاقستاننىڭ  حح  عاسىردىڭ  باسىنداعى  تاريحىن  زەرتتەۋدە  “قازاق” جانە باسقا دا گازەتتىڭ  تاريحي  دەرەك  كوزى  رەتىندە  الار  ورنى  ەرەكشە  ەكەندىگىنە، ونىڭ  عىلىمعا    بەرەر  ماعلۇماتتارىنىڭ    قۇندىلىعىنىڭ  جوعارى  ەكەندىگىنە  بۇگىنگى  كۇنى  ءبارىمىزدىڭ  دە  كوزىمىز  جەتتى. كەڭەستىك  تاريحنامانىڭ  “قازاق”  سياقتى  قازاق  تاريحىنىڭ  دەرەكتىك  ءمولدىر  كوزىنىڭ  ءبىرىن، 70  جىلدان  استام  ۋاقىت  بويى، عىلىم  ءۇشىن  جاۋىپ  تاستاعاندىعى  ۇلتتىق  تاريح  عىلىمىنا  ولشەۋسىز  زيان  كەلتىرگەندىگىن  دالەلدەپ  جاتۋدىڭ  قاجەتى  بولماس  دەپ  ويلايمىز.

ءبىزدىڭ  بۇعان  قوسارىمىز  “قازاق”  تەك  الاسۇرعان  زاماننىڭ، الاساپىران  وقيعالاردىڭ  سىرتتان  قاراعان  باقىلاۋشىسى  عانا  بولىپ  قويعان  جوق. ول  سول  بۋىرقانعان  وقيعالاردىڭ  بەل  ورتاسىندا  ءجۇردى. قايناعان  قۇبىلىستار  بارىسىن  سۋرەتكە  تۇسىرگەندەي  ءوز  بەتتەرىندە  بەينەلەدى. ولار  تۋرالى  مالىمەتتەردى  تاسقا  باسىپ  ءوز  بەتتەرىندە  قاتتادى. ءسويتىپ  “قازاق”  قازاق  ءومىرىنىڭ  اسا  ءبىر  كۇردەلى  كەزەڭىنىڭ  شەجىرەسىنە، باعا  جەتپەس  دەرەك  كوزىنە  اينالدى. بولشەۆيكتىك-كوممۋنيستىك  ساياسي  باسقارۋ  جۇيەسىنىڭ، ۋاقىت  سىنىنا  شىداماي، تاريح  ارەناسىنان  كەتۋى  جانە  كسرو  سياقتى  الىپ  يمپەريانىڭ  كۇيرەۋى  ناتيجەسىندە  ەلىمىزدىڭ  تاۋەلسىزدىك  جولىنا  تۇسۋىنە  بايلانىستى  تۋىنداعان  قازاق  حالقىنىڭ  عىلىمي  تاريحىن  قايتا  جازۋدىڭ  وبەكتيۆتى  قاجەتتىگى، جالپى  تۋما  ءتول  دەرەكتەرىمىزگە، ونىڭ  ىشىندە  ۇلتتىق  بەيرەسمي  باسىلىمدارعا، اسىرەسە،  “قازاق”  گازەتىنە  دەگەن  قىزىعۋشىلىقتى  تۋدىردى

دەگەنمەن، تاريحي  دەرەك  كوزى  رەتىندە  “قازاق”  گازەتى  دە  تاريحي  سىننان  وتكىزۋدى  قاجەت  ەتەدى. سەبەبى  باسقا  دا  تاريحي  دەرەكتەر  سياقتى، “قازاق”  تا  الەۋمەتتىك  سۇرانىستارعا  ساي، ناقتى  تاريحي  جاعدايدا، ءوزىن  قورشاعان  قوعامدىق-ساياسي  ورتادا،  بەلگىلى  ءبىر  سۋبەكتەردىڭ  سانالى  ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ  جەمىسى  رەتىندە  پايدا  بولعان  وبەكتيۆتى  دۇنيە.  سوندىقتان، گازەتتىڭ  جارىققا  شىعۋىنىڭ  وبەكتيۆتى  تاريحي  العىشارتتارىن  جانە  ونىڭ  شىعارۋشىلارىنىڭ  قوعامدىق  پوزيتسيالارى  مەن  الەۋمەتتىك  جاعدايلارىن  تەرەڭ  ءبىلۋدىڭ  ونداعى  ماعلۇماتتاردىڭ  عىلىمي  اقپاراتتىق  جانە  تانىمدىق  ماڭىزىن  اشۋعا  كومەكتەسەرى  داۋسىز.

جالعاسى بار...

قاجەت انداس

Abai.kz