ءبىز سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى، 8 ايدان بەرى تەرگەۋ اباقتىسىندا وتىرعان يسلام ابىشەۆكە ادۆوكاتتارى ارقىلى ساۋالدار جولداپ، ول كىسى جاۋاپتارىن جازىپ بەرىپ، بۇعان دەيىن رەسپۋبليكامىزدىڭ سۋ سالاسىنا قاتىستى بىرنەشە ماقالاسىن جاريالاعان ەدىك.

ودان كەيىن سوت پروتسەسستەرى باستالىپ كەتكەندىكتەن، سوت زالىنان بىرنەشە رەپورتاجدى نازارلارىڭىزعا ۇسىندىق. بۇل جولى يسلام ابىشەۆ اباقتىدان الدىڭعى ءۇزىلىپ قالعان اڭگىمەسىنىڭ جالعاسىن جولداپتى.

بۇگىن يسلام ابىشەۆتەن «اباقتىدا، نەگىزىنەن، قانداي قىلمىسپەن تۇتقىندالعاندار وتىر؟ تۇرمەدە نەمەن اينالىساسىزدار؟ تۇرمەدەگى جاعداي جالپى قازاقستاننىڭ جاعدايىن كورسەتە مە؟..» دەگەن سەكىلدى بىرنەشە سۇراقتاردىڭ جاۋابىن الدىق.

ماقالانى وقىپ وتىرىپ، ويعا قالدىق. راسىندا، ءبىزدىڭ ۇكىمەت جەردى يگەرۋدى بىلمەي مە، الدە قۇلىقسىز با؟ نەگە حالىقتىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋدىڭ وڭاي جولدارىن بەكىتۋدەن باس تارتادى؟..

2015-2016 جىلدارى بۇرىنعى باسشىلار قابىلداعان باعدارلاماعا وزگەرىس ەنگىزۋمەن اۋرە بولساق، 2017 جىلى قارجىنى شەشۋمەن اينالىستىق.

يسلام دامۋ بانكىمەن، ەۆروپا دامۋ بانكىمەن، ازيا دامۋ بانكىمەن، دۇنيەجۇزىلىك دامۋ بانكىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، كەلىسىمگە كەلە باستادىق. ولاردىڭ ەڭ ءبىرىنشى تالابى – نەسيەنى قايتاراتىن اقشانىڭ كوزى قانداي بولادى دەگەن سۇراق بولدى.

بيۋدجەتتەن ول اقشانى قايتارمايتىن بولدى. قالاتىن ءبىر-اق جول –  تاريفتى كوتەرۋ كەرەك. ءتاريفتى كوتەرسەك، شارۋالارعا قيىن تۇسەتىن بولدى. ەندى بۇنى شەشۋدىڭ جولىن ىزدەي باستادىق. مۇنىڭ مىناداي امالىن تاپتىق:

1. ەگىستىك سۋعا بەرەتىن سۋبسيديانىڭ مولشەرىن كوتەردىك. بۇل نەسيەنىڭ 25 پايىزىن جاباتىن دەڭگەيدە بولدى.

2. بۇكىل قازاقستان بويىنشا سۋ قويمالارى، كانالدار ارقىلى بەرىلەتىن سۋعا بىرىڭعاي تاريفتىك سمەتا جاساۋعا كوشتىك.

مۇنى بىلاي تۇسىندىرۋگە بولادى. بۇرىن ءار وبلىس، ءار اۋدان، ءاربىر سۋ جۇيەسى بولەك-بولەك تاريفتىك سمەتا جاسايتىن. سوندىقتان بارلىق شىعىن تىكە سول جۇيەدەن سۋ پايدالانۋشىلاردىڭ موينىنا تۇسەتىن.

سۋ جۇيەسىن قامتاماسىز ەتەتىن سۋشىلاردىڭ ەڭبەك اقىسى، جانار-جاعار ماي، تاعى دا بىرەن-ساران سۋ جۇيەسىن ۇستاپ تۇرۋعا كەرەكتى شىعىننىڭ ءوزى شارۋالارعا اسەر ەتەدى. ال، بۇعان سۋ جۇيەلەرىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە كەتەتىن شىعىنداردى قوساتىن بولساق، ول تىپتەن دە اۋىر سوعاتىندىعى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە ءبىر كانالدى جوندەۋگە كەتەتىن شىعىندى سول كانالدان سۋ پايدالاناتىن ديقاندارعا ءبولىپ قويساق، وندا سەكتورىنا تەك سۋعا عانا 100 مىڭ تەڭگەدەن استام قارجى تولەۋگە تۋرا كەلەر ەدى. ول ءوز كەزەگىندە قالپىنا كەلتىرەتىن جەردەگى شارۋالارعا تىپتەن اۋىر تيەتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا «قازسۋشار» رمك سۋ بەرەتىن كانالدار بويىنشا بىرىڭعاي تاريفتىك سمەتا بەكىتتىك.

مۇنى بىلاي تۇسىندىرۋگە بولادى: بىزدە پايدالانۋدا 1,4 ملن گەكتار، قالپىنا كەلتىرەتىن 610 مىڭ گەكتار جەر بار. وسى 610 مىڭ گەكتار جەردى قالپىنا كەلتىرۋگە كەتەتىن 287 ملرد تەڭگەگە جۋىق قارجى جالپى بارلىق 2 ملن گەكتار جەرگە شاشىلادى. ياعني، 287 ملرد تەڭگەنى 610 مىڭ گەكتارعا شاقساڭىز، 478 مىڭ تەڭگەدەن كەلسە، 2 ملن گەكتارعا شاققاندا 144 مىڭ تەڭگە بولادى. 1 گەكتارعا كەتەتىن شىعىن. مۇنىڭ ۇستىنە حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارىنان الاتىن نەسيەنىڭ ءوسىمىن قوسساڭىز، دەۆالۆاتسيانى قوسساڭىز، بۇل اجەپتەۋىر قارجى بولىپ شىعادى.

شىعىندى 610 مىڭ گەكتارعا ەمەس، 2 ملن گەكتارعا ءبولۋ ارقىلى 1 گەكتارعا تۇسەتىن شىعىندى 3,2 ەسە تومەندەتتىك. بىراق مۇنىڭ ءوزى دە ديقاندارعا اۋىر بولاتىن. سوندىقتان تومەندەتۋدىڭ ەكىنشى جولىن قاراستىردىق.

«قازسۋشار رمك»  كاسىپورنى – اۋىل شارۋاشىلىعىنان باسقا، ونەركاسىپ ورىندارىنا، ەنەرگەتيكاعا، كوممۋنالدىق مۇقتاجدارعا (تۇرمىستا پايدالاناتىن قالالارعا، ەلدى-مەكەندەرگە بەرىلەتىن سۋ) جانە ەكولوگيالىق مۇقتاجدارعا دا سۋ بەرەدى. مىنەكي، وسى سالالارعا بەرىلەتىن سۋدىڭ بارلىعىن بىرىڭعاي تاريفكە كىرگىزدىك. وسىنىڭ ناتيجەسىندە اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى سۋ جۇيەلەرىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن كەتەتىن شىعىندى بارلىق سۋ پايدالانۋشىلارعا پروپورتسيونالدى تۇردە بولەتىن بولدىق. سونىڭ ناتيجەسىندە ءتاريفتى تومەندەتۋگە تاعى دا مۇمكىنشىلىك الدىق.

جالپى سۋ جەتكىزىپ بەرۋ ءتاسىلى، ەكىگە بولىنەدى: ءبىرىنشىسى –  سۋدىڭ ءوزى كانالدار ارقىلى اعىپ بارۋى (ساموتەك). ەكىنشىسى – ناسوس قوندىرعىلارى ارقىلى سۋ جەتكىزىپ بەرۋ. وسى وزگەرىستەردىڭ ناتيجەسىندە ءبىرىنشى تاسىلمەن اۋىلشارۋاشىلىق سۋ پايدالانۋشىلارى ءۇشىن 1 م³ سۋدىڭ ءتاريفى 1,5 تەڭگە كولەمىنەن اسپايتىن بولدى. ەكىنشى تاسىلمەن تاريف 3,5-4 تەڭگە كولەمىندە قالدى، ياعني كەيبىر جەرلەردەگى تاريفتەن تومەندەدى. ودان ارتىعىن بيۋدجەت ارقىلى سۋبسيديالاۋعا قول جەتكىزدىك.

مۇنىڭ بارلىعىن ناقتىلاپ جازىپ وتىرعان سەبەبىم مىنادا: بۇرىنعى باعدارلامادا كورسەتىلگەن 1,5 ترلن تەڭگە نەگىزىنەن بودجەتتەن قاراستىرىلعان بولاتىن. باعدارلامانى تالداپ، ونىڭ شىعىندارىن قىسقارتىپ، قايتا بەكىتەمىز دەپ ەكى جىل اۋرە بولدىق. ياعني، 2015-2016 جىلدار سونىمەن كەتتى. ەندى ونى بىتىرگەندە «بيۋدجەتتەن بەرىلمەيدى، باسقا قارجى كوزدەرىن قاراستىرىڭدار» دەگەن تاپسىرما الدىق.

جوعارىدا ايتقانداي، حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارىمەن جۇمىس تاعى دا ءبىر جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلدى. ءسويتىپ، جۇمىستى 2018 جىلدىڭ ورتالارىندا باستاۋعا مۇمكىنشىلىك تۋدى. ويتكەنى، تاريف ماسەلەسى ايتا سالۋعا وپ-وڭاي بولعانىمەن، ونى ءىس جۇزىنە اسىرۋ وتە قيىن شارۋا. سىرتتان قاراعاندا تۇك تە قيىن ەمەس بولىپ كورىنەدى. ال، شىن مانىندە، بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا قانشاما مىڭداعان سۋ پايدالانۋشىلار بار. سولاردىڭ بارلىعىمەن قوعامدىق تىڭداۋ وتكىزۋ كەرەك. ولاردىڭ بارلىعىنا ءتۇسىندىرۋ كەرەك، كەلىسىمىن الۋ كەرەك. قانشاما كوپ ەسەپتەر جاسالىنۋى كەرەك. ولاردىڭ سۇراقتارى دا كوپ. مىسال ءۇشىن، «نەگە ءبىز پاۆلودار وبلىسىندا ىسكە قوسىلاتىن جەر ءۇشىن جامبىل وبلىسىنىڭ ديقاندارىنا تولەۋىمىز كەرەك؟» دەيدى. نەمەسە ەنەرگەتيكتەر ايتادى، «نەگە اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشىن ءبىزدىڭ تاريف كوتەرىلۋى كەرەك؟» دەيدى، ونەركاسىپ كوممۋنالدىق تۇتىنۋشىلارى دا سولاي دەيدى.

وسى ماسەلەلەردىڭ بارلىعىنا ءبىز، سۋ الۋشىلار جاۋاپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدىق. ونىڭ ۇستىنە كوپ ۋاقىت جوعالتتىق. ءبىر قاراعاندا، سۋ پايدالانۋشىلاردىڭ سۇراقتارى ورىندى دا. نەگە بىرەۋ ءۇشىن بىرەۋ تولەۋ كەرەك؟ بۇل جەردە تاعى ءبىر قاۋىپ بار. حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارىنان الاتىن قارجى، نەگىزىنەن، دوللارمەن كەلەدى، دوللارمەن قايتارىلۋى كەرەك. ەگەر تەڭگە قۇنسىزداناتىن بولسا، بۇل قيىنشىلىق تۋعىزادى. ءبىز بۇل جۇمىستى باستاعان 2017 جىلدىڭ سوڭىندا 1 دوللار 360 تەڭگەنىڭ كولەمىندە بولاتىن، ال قازىر 392 تەڭگە. مىنە، قازىردىڭ وزىندە بۇل ماسەلە پروبلەماعا اينالا باستادى. مىنەكي ۇكىمەت تاراپىنان سۋارمالى جەرگە دەگەن نەمقۇرايدىلىق بارىنشا كەسىرىن تيگىزىپ باقتى. كەيبىر ازاماتتاردىڭ 1 ترلن تەڭگەنى قىسقارتۋىمىزعا بايلانىستى جاساعان امال-ايلاسى دەپ تە ۇعىنۋعا بولادى مۇنى. مەنەن ءوش الۋدىڭ امالىن قاراستىرا وتىرىپ، قانشاما قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنا زيانىن تيگىزدى.

LRT استانا سياقتى قايتارىمى مۇمكىن ەمەس جوبالارعا 500-600 ملرد تەڭگەنى تابان استىنان تاۋىپ، ونى جۇمساپ تا ۇلگەردى. ال قايتارىمى مول، وتە كوپ جۇمىس ورنىن اشاتىن سۋ شارۋاشىلىعىنا «قارجىنى وزدەرىڭ تابىڭدار» دەپ، ارتقا قاراي ىسىرىپ قويا سالدى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن مىسال كەلتىرە كەتەيىك: جالپى 287 ملرد تەڭگەگە جۋىق بيۋدجەت قارجىسىمەن نەمەسە ۇلتتىق قوردان ءبىر پايىزبەن نەسيە رەتىندە الىپ قارجىلاندىرعاندا بۇل جۇمىستىڭ بارلىعى وسى كۇنى ءبىتىپ، جۇمىسقا قوسىلعان بولار ەدى. ءسويتىپ، 2020 جىلدان باستاپ 610 مىڭ گەكتار جەردەن 2.8 ملرد دوللاردىڭ ءونىمى ءوندىرىلىپ، 120 مىڭنان استام تۇراقتى جۇمىس ورنى اشىلعان بولار ەدى. ياعني، 120 مىڭعا جۋىق وتباسى ءوزىنىڭ كۇنكورىسىن سۋارمالى جەردەن تاۋىپ وتىرعان بولار ەدى. سۋارمالى جەرلەردى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن بولعان جەتى جىلدىق كۇرەستىڭ كىشكەنتاي عانا ءبىر بولىگىن ءتۇسىندىرىپ كورسەتۋگە تىرىستىم.

مەنى تاڭعالدىراتىنى – وتە ۇلكەن لاۋازىمدى ادامداردىڭ سۋارمالى جەرلەردىڭ وتە ماڭىزدى ماسەلە ەكەندىگىن تۇسىنبەيتىندىگى، ءمان بەرمەيتىندىگى. بۇل ماسەلەنىڭ وتە ۇلكەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماڭىزى بار ەكەندىگىنە نەمقۇرايدىلىقپەن قاراۋى.

ەڭ باستىسى، اۋىلدان جۇمىس تاپپاي، قالاعا اعىلىپ كەلىپ، بازاردا اربا ايداپ نەمەسە جاز بويى قۇرىلىستا بولار-بولماس ايلىق الىپ، كەيدە ونىسىن دا الا الماي قينالىپ جۇرگەن قازاق جاستارىنا جانى اشىماۋى مەن ءۇشىن وتە تۇسىنىكسىز بولاتىن. بۇل ماسەلەنى دە مىسالمەن تۇسىندىرە كەتەيىن. مىسالى، 35-40 شاماسىنداعى قازاق جىگىتىنىڭ اۋىلدا اكە-شەشەسى، كەلىنشەگى جانە بەس گەكتار جەرى بار.  ول جەرگە سۋ شىقپاعاندىقتان جەردى پايدالانا المايدى. ەندى نە ىستەيدى؟ اكە-شەشەسى، ايەلى، جاس بالالارى اۋىلدا قالادى. اكە-شەشەسى زەينەتكەر بولسا، زەينەتاقىمەن نەمەسە قولىندا بار مايدا-شۇيدە مالمەن كۇن كورەدى. جىگىت الماتىعا نەمەسە استاناعا جۇمىس ىزدەپ كەتەدى. وتباسى ءبولىندى. جىگىت ۇلكەن قالاعا كەلىپ، جولى بولىپ كەتسە، ارى كەتكەندە، قولعا 150 مىڭ تەڭگە تيەتىن قۇرىلىستاعى قارا جۇمىسقا كىرىسەدى. ول اقشانى وتە ۇنەمدەگەندە، 60 مىڭ تەڭگەگە جۋىعىن تۇراتىن جەرى مەن تاماعىنا جۇمسايدى. سوندا اۋىلداعى بالا-شاعاسى مەن اكە-شەشەسىنە ايىنا 90 مىڭ تەڭگە قالادى. مۇنى سەگىز اي بويى تاۋىپ تۇرعاندا، 720 مىڭ تەڭگە بولادى ەكەن. ال ەندى مۇنى ون ەكى ايعا ءبولىڭىز: 60 مىڭ تەڭگە. مەيلى، الگى جىگىتتىڭ ايىنا 100 مىڭ كىرىسى بولسىن دەيىك. اكە-شەشەسىنىڭ زەينەتاقىسى بار، سوندىقتان ونى ەسەپكە الماي-اق قويايىق. ول جىگىتتىڭ ەكى-اق بالاسى بار دەسەك، وندا ءبىر ايعا كەلەتىن 100 مىڭ تەڭگەنى تورتكە بولسەڭىز، 25 مىڭ شىعادى. ادام باسىنا كەلەتىنى وسى اقشا. بۇل قارجى تەك ءتىرى بولۋعا عانا جەتەدى. ەگەر بىرەۋ اۋىرىپ قالسا، وندا ۇلكەن ماسەلەلەر باستالادى. ال كيىم الۋ، باسقا نارسەلەرمەن اينالىسۋ جونىندە اڭگىمە جوق. ەندى تاعى ءبىر ايتاتىن جايت، ول جۇمىسكەر جىگىت ۇلكەن قالالارداعى قۇرىلىس كومپانيالارىندا جۇمىس جاساعاندا، ونىڭ ەشقانداي قۇقىعى جوق. وعان زەينەتاقى اۋدارىمى، الەۋمەتتىك پاكەت، ەڭبەك ءوتىلى دەگەندەر جۇرمەيدى. ەڭبەك دەمالىسى، بيۋللەتەن (بولنيچنىي) دەگەن دە مۇلدەم جوق. ياعني، بىلايشا ايتقاندا، باسى ازات قۇلدىڭ ءدال ءوزى عوي. ونىڭ ۇستىنە ايلىقتارىن دا ۋاقتىلى الا الماي قالۋى ءجيى كەزدەسەدى. ال كەيبىر كومپانيالار جۇمىس ىستەتىپ، باسىندا جاقسى بەرەدى دە، اياعىندا 1-2 ادىڭ ايلىعىن بەرمەي، قاراپايىم جۇمىسشىلاردى «لاقتىرىپ» تا كەتەدى.

مۇنداي جاعدايدا قالاعا كەلگەن جۇمىسشى جىگىت وتە قيىن جاعدايعا تۇسەدى. اۋىلدا اۋزىن اشىپ وتىرعان بالا-شاعاسى بار. ولار ءبىر اي تاماق جەمەي وتىرا المايدى. ەندى ول جىگىت نە ىستەيدى؟ ول قۇرىلىس الاڭىنان قۇرىلىس ماتەريالدارىن ۇرلاپ ساتۋعا كىرىسەدى. ءسويتىپ ءبىر كۇنى ۇستالادى. ودان 7-8 اي تەرگەۋ اباقتىسىندا 70-80 مىڭ تەڭگەنىڭ زاتى ءۇشىن وتىرىپ، ەكى-ءۇش جىلعا سوتتالادى.

مەن بۇل جاعدايلاردى قىزمەتتە جۇرگەن كەزدە دە سەزىنەتىنمىن، تۇسىنەتىنمىن. ال ءوزىم سەگىز اي «سيزودا» وتىرعاننان بەرى انىق كوزىم جەتتى. ءدال وسىنداي جاعدايمەن وتىرعان قازاقتىڭ موپ-مومىن قاراپايىم جىگىتتەرى جەتكىلىكتى. مۇندا تۇسكەننەن كەيىن تاعى دا ماسەلەلەر باستالادى. ادۆوكات جالداۋعا اقشا جوق. تەرگەۋشى ۇسىناتىن، مەملەكەتتەن تاعايىندالاتىن ادۆوكات تەرگەۋشىگە تۇبەگەيلى تاۋەلدى. سەبەبى، ادۆوكاتتىڭ ءوز قىزمەتى ءۇشىن مەملەكەتتەن الاتىن قارجىسىنىڭ كولەمى تىكەلەي تەرگەۋشىگە بايلانىستى. ءوزىن-ءوزى قورعاۋعا ول جىگىتتىڭ زاڭ سالاسىندا ءبىلىمى جەتىسپەيدى. سوندىقتان ول جىگىتتىڭ تاعدىرى تەرگەۋشىگە تىكەلەي ءجۇز پايىز بايلانىستى. ال تەرگەۋشى ول جىگىتكە ەشقانداي تەرىس ويى بولماي، جانى اشىعانمەن، ەشتەڭە ىستەي المايدى. سەبەبى، ونىڭ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى قانشا قىلمىس اشتى، ونىڭ قانشاسى سوتتالىپ جازا الدى، مىنە، وسىعان بايلانىستى. تەرگەۋشى دە جاس جىگىت، ول ءوسۋ كەرەك، پرەميا الۋى كەرەك، جۇمىسىن كورسەتۋى كەرەك. سەگىز ايدان بەرى «سيزودا» وتىرىپ، ۇلكەن لاۋازىمدى قىزمەتتەگى ادامداردىڭ نەمقۇرايدى كوزقاراسىنان قوعامدا قانشاما قيىنشىلىقتار تۋىندايتىنىنا تولىق كوزىم جەتتى. بولار-بولماس نارسەگە سوتتالىپ بارا جاتقان، وتباسىنان ايىرىلىپ، قيىنشىلىق كورىپ جاتقان جاپ-جاس، تەپسە تەمىر ۇزەتىن قانداستارىمدى كورىپ، تەرەڭىنەن جۇرەگىممەن تەبىرەندىم. جۇرەگىم جىلادى دەگەن سوزدەردى بار جان-تانىممەن، تەرەڭىنەن ءتۇسىندىم. بۇل جەرگە تۇسپەي تۇرىپ تا تۇسىنەتىن تۇيسىگىم، مۇندا كەلگەلى ءتىپتى تەرەڭدەي ءتۇستى. مەيلى، سەگىز ايدان بەرى اباقتىدا وتىرسام دا، مەيلى 10-15 جىلعا جالامەن سوتتاپ جىبەرسە دە، ەشقانداي وكىنىشىم جوق. ياعني، مەن ءدال قازىرگىدەي بىلمەسەم دە، قازىر ءبىلىپ تانىسقان، ءبىر تاباقتان اس ىشكەن باۋىرلارىم ءۇشىن كۇرەسكەندىگىمدى سەزىندىم. ول كۇرەسىمدى توقتاتپاي، كۇرەسە دە بەرەمىن دەپ شەشتىم. مەيلى، كىم نە ايتسا، ول ايتسىن، اركىم ءوزى بىلەدى، بىراق انىعى – مەنىڭ ارىم دا، ويىم دا، نيەتىم دە تازا. وسى ماقساتتا اينالامدا وتىرعان جاستارمەن سويلەسە باستادىم. ولاردىڭ ارقايسىسىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ قاراي باستادىم. قىلمىستىق ىستەرىن زەرتتەي باستادىم. قىلمىستىق كودەكستى، قىلمىستىق-پروتسەسسۋالدىق كودەكستى، جوعارى سوتتىڭ قاۋلىلارىن تالداپ، تانىستىم. ءتيىستى زاڭدارمەن، نورماتيۆتىك اكتىلەرمەن تانىسىپ العاننان كەيىن، اينالامداعى جىگىتتەرگە بىلگەنىمشە كومەكتەسە باستادىم. قۇدايعا شۇكىر، ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى سوتتالعان نە بولماسا سوتتالايىن دەپ جاتقان ونشاقتى جىگىتتىڭ تۇرمەگە تۇسپەۋىنە سەپتىگىم ءتيدى. ودان باسقا، «سيزودا» وتىرعان باسقا دا ساۋاتتى جىگىتتەرگە ءدال وسىلاي جاردەم ەتىپ، ءبىراز جىگىتتەر تۇرمەدەن شىقتى. ول ءبىز ءۇشىن، تۇرمەدەگىلەر ءۇشىن وتە ۇلكەن قۋانىش. ءبىر-ءبىرىمىزدى قۇتتىقتاپ جاتامىز.

قۇرمەتتى وقىرمان، ەگەر سىزدەردىڭ ۋاقىتتارىڭىز بولىپ، «دالا fm» راديوسىن تۇسكى 13-15 ارالىعىندا تىڭداساڭىزدار، تۇرمەدەگىلەر جونىندە وتە كوپ حابار الاسىزدار. ونداعى قازاعىمىزدىڭ جاس كەلىنشەكتەرىنىڭ، وزدەرىنىڭ ەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، ىستىق ىقىلاسى، توزىمدىلىگى، كونبىستىگى، قاجىماس رۋحى جۇرەگىڭىزدى ەرىكسىز تەبىرەنتەدى. وتباسى مىقتى ەلدىڭ مەملەكەتى مىقتى بولاتىندىعىنا ءسوزسىز سەنەسىز.

ءبىز مۇندا قىلمىستىق ءىس جونىنەن، باسقا كاسىپكەرلىك جايىندا، كۇن كورۋ جايىندا، وتباسى جايىندا، قوعام جايىندا، ءدىن جايىندا دا وتە كوپ اڭگىمەلەسەمىز. ارينە، جاسىم ۇلكەن بولعاننان كەيىن، ومىردەن كوبىرەك كورگەننەن كەيىن، بار بىلگەنىممەن بولىسۋگە تىرىسامىن. ول اڭگىمەلەردىڭ كوپ پايداسى بار ەكەندىگىن بايقايمىن. بوسانىپ شىققان جىگىتتەردىڭ كوپشىلىگى حابارلاسىپ تۇرادى. ءوز ءومىر جولدارىن جاڭادان باستاپ جاتقاندارى تۋرالى، ومىرگە دەگەن باسقاشا كوزقاراس پايدا بولعاندىعىن ايتىپ قۋانتىپ تۇرادى. مەيلى، كىشكەنتاي عانا بولسىن، مەيلى ونشاقتى عانا ادام بولسىن، سول ادامدارعا پايداڭ تيگەنىن سەزىنۋ ۇلكەن قۋانىش، ۇلكەن باقىت دەپ ويلايمىن.

قۇرمەتتى وقىرمان، قالاعا كەتىپ قالعان جىگىتتەرىمىز، قالاعا كەتپەي، ءبىز –  ۇكىمەتتەگى ءداۋ-دوكەيلەر سول جىگىتتىڭ 5 گەكتار جەرىنە سۋ شىعارىپ جەتكىزىپ بەرگەندە نە بولار ەدى؟ سوعان كوشەيىك. وڭاي بولۋ ءۇشىن 5 گەكتار جەرگە كارتوپ ەكتى دەيىك. ءبىر گەكتاردان ورتاشا 32 تن كارتوپ الدى دەيىك. ونىڭ تونناسىن 60,0 تەڭگەدەن ساتتى دەپ ەسەپتەيىك. سوندا 1 گەكتاردان 1,92 ملن تەڭگە قارجى تۇسەدى دەيىك. ونىڭ 720 مىڭ تەڭگەسى ەككەننەن ساتقانعا دەيىنگى شىعىن بولسىن دەيىك. سوندا 1 گەكتاردان ۇيگە كىرەتىن تابىس 1 ملن 200 مىڭ تەڭگە بولادى ەكەن. ال، 5 گەكتاردان 6 ملن تەڭگە تابىس تۇسەدى ەكەن. ونى ون ەكى ايعا بولسەڭىز، 500 مىڭ تەڭگە بولادى ەكەن. ال، ونى وتباسىنداعى ءتورت ادامعا بولسەڭىز، 125 مىڭ تەڭگەدەن كەلەدى ەكەن. ياعني، ادام باسىنا شاققاندا، ءبىرىنشى جاعدايمەن سالىستىرعاندا 5 ەسە كوپ دەگەن ءسوز. ارينە، مۇنى قاعازعا جازىپ، ەسەپتەي سالۋ وتە وڭاي. ال ومىردە بەس ەسە كوپ بولماسا، ەكى ەسە كوپ بولار، ءبارىبىر اناعۇرلىم پايدالى.

بۇل جەردە ۇكىمەت بولىپ، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك بولىپ، وتە كوپ ۇيىمداستىرۋ، ءتۇسىندىرۋ، ۇيرەتۋ، جاردەمدەسۋ شارالارىن جۇرگىزۋىمىز كەرەك. مىنە، ءبىز زاڭ شىعاردىق، ەرەجەسىن بەكىتتىك، اقشا بولدىك، ەندى ءوزىڭ باسىڭدى ىستەتىپ، جۇمىس ىستەپ كەتە بەر دەۋگە بولمايدى. ءاربىر ديقانمەن جەكە-جەكە، ارى قاراي بىرلەستىرىپ، كۇنىگە ناقتى جۇمىستار اتقارۋىمىز كەرەك. اۋىلدى جەردەگى باۋىرلارىمىزعا وتە كوپ نارسەنى ۇيرەتۋىمىز كەرەك. بۇل جۇمىستاردى ۇيىمداستىرۋدىڭ وتە كوپ نورمالارى، تاسىلدەرى جەتكىلىكتى.

جالپى قوعامدا شەشەتىن ماسەلەلەر وتە كوپ. ەڭ باستىسى، سونى شەشۋگە قاجەتتى جاعدايلاردىڭ ءبارى بار. قارجى بار، زاڭدار، قاعيدالار بار (مۇمكىن كەيبىرەۋلەرىنە ءبىرشاما وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك), جەر، سۋ، پايدالى قازبالار بار. ينفراقۇرىلىمدار بار. تەك قانا كۇن-ءتۇن دەمەي، جان اياماي جۇمىس ىستەۋ كەرەك.

وسىلاردىڭ بارلىعى دا كوكىرەگىڭدە سايراپ تۇرعاننان كەيىن ءوز ويلارىمدى «ۇندەۋ» رەتىندە جاريالادىم. بىراق، وكىنىشكە وراي، بىردە-بىرىنە تۇجىرىمدى جاۋاپ الا المادىم. ينتەرنەتتەگى كەيبىر ءىنى-قارىنداستارىمنىڭ «تۇرمەگە تۇسكەننەن كەيىن اقىلدى بولىپ كەتىپتى، ۇكىمەتكە اقىل ۇيرەتە باستادى» دەگەن سوزدەرىن دە وقىدىم. سىزدەردى دە تۇسىنەمىن. اشىنعاننان، شاراسىزدىقتان، كوپتەگەن ناتيجەسىز باعدارلامالاردان شارشاعاننان، اتقارۋشى بيلىككە، شەنەۋنىكتەرگە دەگەن سەنىمنىڭ وتە تومەندەپ كەتكەندىگىنەن جازعاندىقتارىڭىزدى بىلەمىن. بىراق ءبارىبىر حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتۋدى ءبارىمىز بىرىگىپ ويلاۋىمىز كەرەك سياقتى. ءبىر-ءبىرىمىزدى كەكەتىپ-مۇقاتقاننان ەشتەڭە ونبەيدى.

ارينە، مەنىڭ جاساعان «ۇندەۋىمنىڭ» ءبارى دۇرىس دەپ ايتا المايمىن. دۇرىس ەمەس جەرلەرى دە بولۋى مۇمكىن، دۇرىس جەرى دە بولۋى مۇمكىن. بىرگە تالقىلايىق، ۇسىنىس ايتايىق. ەگەر سىن ايتىپ تالقىلاساڭىزدار، مەن دايىنمىن. ءسويتىپ، اقىرىندا ورتاق شەشىمگە كەلسەك، سودان سوڭ بارلىعىمىز بىرىگىپ اتقارۋشى بيلىكتەن تولىققاندى تالاپ ەتۋگە بولادى. ەڭ باستىسى، بىزگە نە كەرەك، وعان قالاي جەتەمىز، وسىعان تولىق كوز جەتكىزىپ الۋىمىز كەرەك. «بىزگە نە كەرەك؟» دەگەندە، ارينە، ەشكىم دە اسپانداعى ايدى قولىما اكەلىپ بەر دەپ ايتا قويماس. ءوزىمىزدىڭ ماقساتىمىزدى، وعان جەتۋ جولدارىن انىق بىلمەي جاتىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى كەكەتىپ-مۇقاتىپ، كەمسىتىپ اۋرە بولۋدىڭ كەرەگى جوق سياقتى. ەشكىم دە وزىنە، ءوز ۇلتىنا جامانشىلىق ويلاي قويماس. تەك حالىقتى ويلايتىن ۇلكەن قىزمەتتە وتىرىپ، ءوزىنىڭ قاراباسىن وتە كوپ ويلاپ كەتەتىندەر بولۋى مۇمكىن. ال ءبىزدىڭ ماقساتىمىز دا انىق، ونىڭ جەتۋ جولدارى دا انىق بولىپ، اتقارۋشى بيلىك ونى ورىنداماي جاتسا، ونى ورىنداتۋدىڭ جولدارى دا، تاسىلدەرى دە جەتكىلىكتى. ول ءوز الدىنا باسقا اڭگىمە. بىراق ەشقانداي دا الاڭعا شىعىپ، رەۆوليۋتسيا جاساۋ ەمەس. ول تىعىرىققا اپاراتىن، بارىمىزدان ايىرىلىپ قالاتىن جول. مەنىڭ جاساعان «ۇندەۋلەرىمدە» بارلىق ۇسىنىستار ەسەپتەلىپ، قارجى كوزدەرى انىقتالىپ جاسالعان. ەڭ باستىسى، سىرتتان باسقا قارجى ىدەپ اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى جوق. قازىرگى بيۋدجەتتە قارالعان قارجىلار جەتكىلىكتى. بار ماسەلە سول قارجىلاردى ۇنەمدى جانە ءتيىمدى پايدالانۋدا. قارجىنى ءتيىمدى پايدالانۋعا كەلگەندە مەنىڭ اجەپتەۋىر تاجىريبەم بار دەپ ايتا الامىن. ەڭ باستىسى، ۇسىنىستاردىڭ بارلىعى دا ويدان، قيالدان شىعارىلعان ۇسىنىس ەمەس، مەنىڭ ءوز تاجىريبەمدە قولدانعان، ناتيجەسىن ءوز كوزىممەن كورگەن ۇسىنىستار. ول تاجىريبەلەر ءبىر اۋدان، ءبىر قالا نەمەسە ءبىر سالادا پايدالانىلعان بولسا، ەندى ونى مەملەكەتتىك ماسشتابتا پايدالانۋ عانا مەنىڭ ۇسىنىستارىم. بۇل ۇسىنىستاردى كەز-كەلگەن باسشىنىڭ، كەز-كەلگەن ماماننىڭ الدىندا قورعاپ شىعا الامىن. وعان سەنىمدىمىن.

№1 «ۇندەۋدە» كورسەتىلگەن ماقساتتارعا جەتۋدىڭ ءۇش-تورتەۋىنىڭ عانا تالداۋىن باستاپ، توقتاپ قالدىم. سەبەبى، بىردە-ءبىر مينيسترلىك، اكىمشىلىك كوڭىل قويمادى، جاۋاپ تا بەرمەدى. سودان كەيىن «نۇر وتان»، «اق جول»، «اۋىل»، «وسدپ» پارتيالارىنا ارنايى جولدادىم. تەك  «نۇر وتان» پارتياسىنان عانا جاۋاپ الدىم. ونداعى جاۋاپتا «ءسىزدىڭ حاتىڭىز مينيسترلىكتەرگە، اكىمدىكتەرگە جىبەرىلدى» دەگەن. كەيىن يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق دامۋ مينيسترلىگىنەن جاۋاپ كەلدى. ول جاۋاپقا قاراساڭ، مەنىڭ ۇسىنىسىمدى مۇلدە وقىماعان سەكىلدى.

ال قوعامعا كەلەتىن بولساق، العان جاۋابىم: «تۇرمەگە ءتۇسىپ اقىلدى بولىپ كەتىپتى» بولدى.  قازىرشە جاعداي وسىلاي، «سابىر ءتۇبى – سارى التىن» دەپ، ارتىن كۇتە تۇرامىز. ال ماقساتقا جەتۋىمىز، اللا قالاسا، ءسوزسىز. ۇندەۋدى قازىرشە مەن جاساعانمەن، ول مەنىڭ عانا ويىم ەمەس، كوزى اشىق، ساۋاتتى ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ ويىنداعى ماقسات. سوندىقتان، ونىڭ ورىندالاتىنى ءسوزسىز.

يسلام ابىشەۆ،

«سيزو»، 138 قاپاسۇ 21 قازان، ساعات 02:05.

نۇر-سۇلتان قالاسى.

قوسىمشا: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا اركىم قۇقىلى. جوعارىداعى سپيكەردىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى. الداعى ۋاقىتتا ماقالادا ەسىم-سويلارى اتالعان جەكەلەگەن ازاماتتار رەداكتسيامىزعا جاۋاپ بەرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن بەرۋگە ءازىرمىز. 

Abai.kz