قازاق حالقىنىڭ شەجiرەلi, عيبراتتى تاريحىندا ۋاقىت وتكەن سايىن ەڭسەسi بيiكتەپ، اسىل بەينەسi تۇتاس الاشتىڭ اسقارالى بيiگiنە اينالاتىن دارا تۇلعالار بار. ۇشارلىعى كوك تiرەگەن شىڭداردىڭ از بولاتىنى سياقتى، ولار دا قاداۋ-قاداۋ. سونداي ساناۋلى دارالاردىڭ بiرi جانە بiرەگەيi - دiنمۇحاممەد احمەتۇلى قوناەۆ! قازاقستان مەن قازاق حالقىنىڭ سوقتىقپالى-سوقپاقسىز تۇتاس بiر ءداۋiرiنiڭ كوشباسىندا تۇرعان، ەلiمiزدiڭ دامۋىنا، رۋحاني، مادەني، عىلىمي جاڭا بيiكتەرگە سامعاۋىنا وراسان زور ۇلەس قوسقان اقيىق ازامات. قازاق دالاسىنىڭ ماڭگiلiك مۇزبالاعى! قوناەۆسىز قازاق تاعدىرىن كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكiن ەمەس، ول كiسiنiڭ اتى ايتىلماسا - تاريحىمىز جارتىكەش. وسى ورايدا جازۋشى بولات بەكجانوۆتىڭ «اسقاق الاتاۋداي ايبارىمىز ەدi..» اتتى ەسسەسiن وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز.

جامبىل - ۇلانبەل كۇرە جولىنا تالاس اۋدانى شەكاراسىنىڭ باستالا بەرگەن تۇسىنان قاراتاۋ جولى قوسىلادى. ەلەۋسiز عانا جولايرىق. بالا كۇننەن بەرi مەن ول جەردەن قانشاما مارتە ءوتتiم، بالكiم قانشاما مارتە ايالدادىم. بiراق ءدال سول جەر اسا بiر ەرەكشەلiگiمەن ەسiمدە قالماعان ەكەن. ال قازiر سول جەردەن وتسەم، مەنiڭ ويىما ەرiكسiز قازاقتىڭ ۇلى پەرزەنتi, كوزi تiرiسiندە-اق ادام - الاتاۋ اتانعان ديمەكەڭ، دiنمۇحاممەد احمەتۇلى قوناەۆ ورالادى...

قازاق حالقىنىڭ شەجiرەلi, عيبراتتى تاريحىندا ۋاقىت وتكەن سايىن ەڭسەسi بيiكتەپ، اسىل بەينەسi تۇتاس الاشتىڭ اسقارالى بيiگiنە اينالاتىن دارا تۇلعالار بار. ۇشارلىعى كوك تiرەگەن شىڭداردىڭ از بولاتىنى سياقتى، ولار دا قاداۋ-قاداۋ. سونداي ساناۋلى دارالاردىڭ بiرi جانە بiرەگەيi - دiنمۇحاممەد احمەتۇلى قوناەۆ! قازاقستان مەن قازاق حالقىنىڭ سوقتىقپالى-سوقپاقسىز تۇتاس بiر ءداۋiرiنiڭ كوشباسىندا تۇرعان، ەلiمiزدiڭ دامۋىنا، رۋحاني، مادەني، عىلىمي جاڭا بيiكتەرگە سامعاۋىنا وراسان زور ۇلەس قوسقان اقيىق ازامات. قازاق دالاسىنىڭ ماڭگiلiك مۇزبالاعى! قوناەۆسىز قازاق تاعدىرىن كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكiن ەمەس، ول كiسiنiڭ اتى ايتىلماسا - تاريحىمىز جارتىكەش. وسى ورايدا جازۋشى بولات بەكجانوۆتىڭ «اسقاق الاتاۋداي ايبارىمىز ەدi..» اتتى ەسسەسiن وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز.

جامبىل - ۇلانبەل كۇرە جولىنا تالاس اۋدانى شەكاراسىنىڭ باستالا بەرگەن تۇسىنان قاراتاۋ جولى قوسىلادى. ەلەۋسiز عانا جولايرىق. بالا كۇننەن بەرi مەن ول جەردەن قانشاما مارتە ءوتتiم، بالكiم قانشاما مارتە ايالدادىم. بiراق ءدال سول جەر اسا بiر ەرەكشەلiگiمەن ەسiمدە قالماعان ەكەن. ال قازiر سول جەردەن وتسەم، مەنiڭ ويىما ەرiكسiز قازاقتىڭ ۇلى پەرزەنتi, كوزi تiرiسiندە-اق ادام - الاتاۋ اتانعان ديمەكەڭ، دiنمۇحاممەد احمەتۇلى قوناەۆ ورالادى...

* * *

1992 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ مامىراجاي بiر كۇنi-تۇعىن. جامبىل وبلىستىق تەلەديدارىندا قىزمەت اتقارامىن. توراعامىز ەلەن ءالiمجانوۆ شۇعىل شاقىرتتى دا: «تەز ءتۇسiرۋ توبىن الىپ، تالاسقا قاراي تارت، قوناەۆ كەلەدi, - دەدi قىسقا دا نۇسقا قايىرىپ. - جاقسى بiر حابار جاسا»، - دەدi بولمەسiنەن شىعىپ بارا جاتقانىمدا.
تالاس اۋدانىنىڭ شەكاراسىنا كiرەبەرiس جەرiندە سول كەزدەگi اۋدان اكiمi ەرالى داداباەۆ باستاعان ەل جاقسىلارى كۇتiپ تۇر ەكەن. شۇبات، قىمىز، باۋىرساق قانا قويىلعان جەڭiل داستارحان جاسالىپتى. سول جەردەگi اعايىنمەن امانداسىپ ۇلگەرگەنiمiزشە اسىعا كۇتكەن اسا مارتەبەلi قوناقتارىمىزدىڭ كولiكتەرi دە توبە كورسەتتi. قاپ-قارا سۇلiكتەي ەكi-ءۇش ماشينا كەلiپ توقتاي قالدى دا، بiرiنشi بولىپ مارقۇم سەرiك اعا ءابدiرايىمۇلى كولiكتەن ءتۇسiپ، ارتقى ەسiكتi اشا بەردi. اقشۋلان تارتقان باسى بەينە بiر اقباستى الاتاۋدىڭ مۇنارلى ۇشار باسىنداي بولىپ، ادامداردىڭ بارiنەن ەرەسەن بيiك، وراسان الىپ تۇلعا ديمەكەڭ شىعىپ كەلە جاتتى. شۇرقىراسىپ امانداسىپ بولعان سوڭ، ديمەكەڭ داستارحان باسىنا كەلiپ، استان اۋىز تيدi. نارشا اقىن (قاشاعانوۆ) توگiلتiپ تۇرىپ، ديمەكەڭە ارناۋ ولەڭiن وقىدى. شورابەك ايداروۆ ايگiلi «اگيگايىنا» باسىپ، اعانى بiراز جەلپiنتiپ الدى. كوپشiلiك قاۋىم قوناەۆتى ورتاعا الىپ سۋرەتكە ءتۇستi. مەنi تاڭ قالدىرعان عاجايىپتار تاپ وسى جەردەن باستالدى...

القيسسا...
ءدال وسى ساپار تۋرالى، ول كiسi تۋرالى كوپ جازىلدى. كورگەنi دە، كورمەگەنi دە كوسiلتتi. ارينە، كوشەلi كiسiنi بiر كورگەنiنiڭ وزiنە مارقايىپ، ماسايراپ وتىراتىن قازاق ەمەسپiز بە؟ الايدا اسىپ كەتiپ، سوندا ايتىلعان كەيبiر ۇتىمدى سوزدەردi ۇشقارىلاپ جiبەرگەندەر دە بولدى. بiر وكiنiشتiسi, مiنەكەي، ارادا 20 جىل وتسە دە ءالi كۇنگە سول ساپار جايلى جازا الماپپىن. جىل سايىن جاقسى تiلەكتi جاڭا جىلمەن بiرگە، قاڭتار ايىنىڭ باسىندا ديمەكەڭنiڭ تۋعان كۇنi كەلەدi. سول كەزدە جازامىن دەيمiن، وقتالامىن، بiراق جازا الماي تاعى دا پۇشايمان كۇي كەشەمiن. جالپى ۇققانىم، ءوزiڭنiڭ قىمبات كورەتiن، جوعارى باعالايتىن ادامىڭ جايلى جازۋ قيىننىڭ-قيىنى بولادى ەكەن. شىندىعى سولاي-اۋ، باي-ماناپ، باعلان تۋرالى دا، پاتشا تۋرالى دا جازىپپىن. تiپتi تەبiرەنتە تولعاپپىن. ال ءوز اكەم جايلى، انام جايلى ءالi كۇنگە ماردىمدى بiردەڭە جازا قويماپپىن. ول - ادام تەك iشكi تۇيسiكپەن عانا سەزiنەتiن اسقان بيiك جاۋاپكەرشiلiك بولسا كەرەك-تi. ديماش اعا جايلى دا ءدال وسىنداي حالدە بولىپپىن. اقىرى مiنە، سونىڭ ورايى ەپتەپ بۇگiن كەلگەندەي.
يا، ديمەكەڭمەن ەكi كۇن بiرگە جۇرگەن سول ساپاردا، مۇمكiن جۋرناليست-جازۋشىلىعىم سولاي قاراۋعا ءماجبۇر ەتتi مە ەكەن، ايتەۋiر ول كiسiنiڭ بويىنان ەرەكشە سيپات كورiپپiن. ديمەكەڭنiڭ مەن بiلەتiن جاي قالىپتى ادامداردان، قالىپتى باسشىلاردان ەرەكشەلەنiپ تۇراتىن قاسيەتتەرi دەيمiز بە، ايتەۋiر بiرنەشە توسىن ارەكەتتەرiن بايقاپپىن...
سول العاش كەزدەسكەن ءسات. الىپ اعانى ورتاعا الىپ سۋرەتكە تۇسپەك بولىپ جاتىرمىز. اركiم جانىنا جاقىن تۇرىپ قالۋ ءۇشiن الەكتەنۋدە. سۋرەتكە ءتۇسۋ نە تۇرادى؟ فوتوگراف بiرiنەن سوڭ بiرiن بiرنەشە مارتە سىرت-سىرت دەگiزدi. بiتتi, سۋرەتكە تۇستiك! بiر مiندەتتi اتقارىپ تاستاعانداي، ەندi تۇرا بەرگەنiمiزدە ديمەكەڭ: «اۋ، توقتاڭدارشى، وسى ورىندارىڭنان قوزعالماي تۇرا قالىڭدارشى»، - دەدi, ءوزi الدا وتىرعان ورىندىعىنان قوزعالماعان كۇيi ەكi قولىمەن ەكi قاناتىن قوعامداپ كورسەتiپ. قاپەلiمدە تۇككە تۇسiنبەسەك تە، ارداقتى كiسi ايتقان سوڭ ءبارiمiز ورىن-ورنىمىزعا قايتا تۇرا-تۇرا قالىستىق. ديمەكەڭ: «سەن بالام، بەرi كەلشi» دەپ قاسىنا بiزدi سۋرەتكە ءتۇسiرiپ جۇرگەن فوتوگرافتى شاقىرىپ الدى. قولىنان اسپەتتەي ۇستاپ باسا وتىرعىزدى. ءسويتتi دە بiزگە قاراپ: «ارالارىڭدا مىنا فوتواپپاراتپەن سۋرەتكە تۇسiرە الاتىندار بار ما؟»، - دەدi مامىراجاي كەيiپتە. ورتامىزدان بiر جiگiت جۇگiرiپ شىقتى. ديمەكەڭ الگi فوتوگراف جiگiتتi قاسىنا وتىرعىزدى دا، بارiمiزبەن بiرگە تاعى بiر رەت سۋرەتكە ءتۇستi. سودان سوڭ بارىپ كوڭiلi جايلانىپ، «ءاپ، بارەكەلدi, ەندi كەتتiك!» دەپ ورنىنان كوتەرiلدi. سەزiمتالدىق. ەلدiڭ ءبارiنiڭ وزiمەن بiرگە سۋرەتكە تۇسكiسi كەلەتiندiگiن ءتۇسiنiپ، الگi فوتوگرافتىڭ وزiمەن سۋرەتكە تۇسە الماي قالعاندىعىن بايقاپ، الگiندەي ارەكەت جاساۋى قانداي قاراپايىم، قانداي iزگiلiك.
ويىق اۋىلى مەن اقكول اۋىلىنىڭ ورتاسىندا شاعىن اسۋ بار. سول جەردە سول كەزدەگi ويىق كەڭشارىنىڭ ديرەكتورى ءالiمحان يساقوۆ دەگەن ازامات اۋىل اقساقالدارىن قاسىنا الىپ، ساقاداي-ساي كۇتiپ تۇر ەكەن. ارالارىندا ەڭبەك ەرi, مارقۇم سەيiلجان نۇرقوجاەۆ دەگەن قاريا بار. حالىق ديمەكەڭنiڭ الدىنان شىعىپ، قاۋمالاپ قارسى الدى. سەيiلجان قاريا بالا مiنەزدi, اقكوڭiل كiسi بولاتىن. قوناەۆقا «اسسالاۋمااعالەيكۇم، بالام، بالام...»، دەپ قولىن سوزىپ قالبالاقتاي بەردi. «بالام، بالام» دەپ تۇرعان قاريانىڭ جاس شاماسىن باعامداي قويعان ديمەكەڭ، الگi قارياعا كۇلە قاراپ تۇرىپ: «اقساقال، جاسىڭىز نەشەدە؟» دەمەسi بار ما. قاريانىڭ ويىندا ەشتەڭە جوق: «جەتپiس سەگiزدەمiن بالام، جەتپiس سەگiزدەمiن»، دەدi رياسىز سالدىرلاپ.
- ءا، ءا، قاريا، دۇرىس، دۇرىس، - دەدi ديمەكەڭ قاريانىڭ قولىن قوس قولداپ ۇستاپ تۇرعان كۇيi. ءسويتتi دە: - قاريا، مەن سەكسەندەمiن، - دەپ قالدى.
اۋىل قارياسى ونى ەرەن قىپ، ەسەپتەپ جاتپادى، سول باياعى ءوزiنiڭ اق ادال تۇسiنiگiمەن:
- ءا، دۇرىس، بالام، دۇرىس، اينالايىن، - دەپ ودان سايىن مەيiرلەندi.
سويتسەك «بالام» دەپ تۇرعان قاريادان ديمەكەڭ 2 جاس ۇلكەن ەكەن. ءدال وسى جەردە توسiندە التىن جۇلدىزى جارقىراعان توماشاداي عانا اۋىلدىڭ قارتى ديمەكەڭنiڭ وزiنەن ۇلكەن ەكەنiن، ال مىناداي جۇلدىزدىڭ ول كiسiدە ۇشەۋi بار ەكەنiن قايدان بiلسiن. قايران دالا مiنەزدi جارىقتىق-اي!
ديمەكەڭ ايقايلاپ تۇرىپ، راحاتتانا كۇلدi. باسىن شالقايتا كوتەرiپ، ءوزiنiڭ ادەمi بiر تۇرىسىمەن قارياعا قاراپ تۇرىپ، تاعى بiر كەرەمەتتi كورسەتتi.
«اقساقال جەتپiستەن جەلiپ ءوتiڭiز،
سەكسەننەن سەكiرiپ ءوتiڭiز،
توقسانعا توقتاماڭىز،
جۇزگە جەتiڭiز!» دەپ كادiمگi داۋىلپاز جىراۋلارداي ەكپiندەتiپ، تەرمەلەپ توگiپ-توگiپ جiبەردi.
مiنە، مەن تاعى دا تاڭ قالدىم. بۇل بالكiم، ەشكiم، ەشقاشان بايقاماعان ديمەكەڭنiڭ اقىندىق قىرى شىعار.
ويىق اۋىلىنىڭ ارعى جاعىنداعى بەستام ەلدi مەكەنi ماڭىنان، جادiك كولiنiڭ ءۇستiرت جاعىنا ءۇي تiگiلiپتi. وعان توقتاماستان «كۇيگەن باز» ماڭىنا تاقاۋ قابiرستاندا ماڭگi تايانىش تاپقان بولتiرiك بابا باسىنا تارتتىق. قازiرگi بەلگi - ساعانا تۇرعان جەردەن بولەك، ءوزiنiڭ ناق سۇيەگi جاتقان قابiرiنە بارىپ زيارات ەتiپ، دۇعا ەتتiك. قۇران وقىلىپ بiتكەسiن ەل جاپا-تارماعاي ورىندارىنان تۇرىپ، ەرتەرەك ماشينالارىنا مiنiپ الماققا ۇمتىلا بەرگەن. تiپتi iلكi ءسات ولار ديمەكەڭنiڭ بار ەكەنiن دە ۇمىتىپ كەتكەندەي ەدi. قالاي ەكەنiن، قابiر جاققا كوزiم ءتۇسiپ كەتiپتi. قاراي قالىپ جۇرەگiم ەزiلiپ كەتە جازدادى. الىپ - ادام جاپادان جالعىز بولتiرiك بابانىڭ باسىنداعى شارباققا سۇيەنiپ قالىپتى. بەلi دە ەڭكiشتەنiپ كەتكەن. كۇبiرلەپ، بiردەڭە دەپ تۇر. بالكiم، سول شاقتا ديمەكەڭ ءوزi ءومiر بويى ارداقتاپ وتكەن ارۋاقتى باباسىمەن ەڭ سوڭعى رەت باقۇلداسىپ تۇردى ما ەكەن، دۇنيە-اي، كiم بiلسiن؟..
انە، سول ارەكەتi مەنi تاعى دا تاڭ قالدىرعان.
ماناعى كول ۇستiرتiندە تiگiلگەن كيiز ۇيگە ايالداپ، ارنايى اس iشەتiن بولدىق. بiز، جۋرناليستەر، ول كiسiمەن سۇحباتتاسساق دەپ سەرiك ءابدiرايىمۇلى ارقىلى نيەتiمiزدi جiبەردiك. ديمەكەڭ سوزگە كەلمەي كەلiسiم بەردi.
ءبارiمiز جان-جاقتان سۇراق قويىپ جاتىرمىز. ول تۇس - گورباچەۆتiڭ جىلىمىعى كەزi. بiز قوناەۆتى iشتەي «گورباچەۆتان قيانات كوردi-اۋ» دەپ جۇرگەن جانكۇيەرلەرiمiز. سوندىقتان سۇراق قويعاندا دا ادەيiلەپ ءسوز ايتقىزساق دەپ نەبiر قيتۇرقىلىققا سالدىق. ديمەكەڭ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن تاعى مەنi تاڭقالدىراتىنداي ەتiپ اياقتادى. عاجاپ، اۋزىنان بiردە-بiر نارازى ءسوز شىعارا المادىق. كەرەمەت جاۋاپ العانداي كوڭiلiمiز حوش، بiراق ارتىنان بەينەتاسپانى كورiپ، تىڭداپ وتىرىپ، گەنسەك جايلى ءسال استارلى پيعىل دا بiلدiرمەگەنiنە تاڭ قالدىم.
ءدال سول جەردە ديمەكەڭ قىردىڭ ۇستiنەن تومەن قاراپ تۇرىپ: «مىناۋ - ويىق، مەنiڭ ەلiم!» دەدi قولىمەن اۋماقتاپ سىزىپ كورسەتiپ. «مىناۋ - اعىپ جاتقان تالاس. كورiپ تۇرسىڭدار، ەندi...» دەدi وزەن تانابىن نۇسقاپ. «مىنا جاعى قۇم. مۇنىڭ iشi تولا گاز. بۇل - تۇنىپ تۇرعان بايلىق. بۇل ەل كەدەي بولۋى مۇمكiن ەمەس. ەندi بiر 20 جىلدىڭ iشiندە كورەسiڭدەر. زامان وزگەرەدi. ءبارi جاقسى بولادى»، - دەدi نىعىرلاپ تۇرىپ. بۇگiندە سول كۇنگە جەتiپ، سول جاعدايدى كوزiمiزبەن كورiپ وتىرعان بiز ديمەكەڭنiڭ كورەگەندiگiن، دۋالى اۋىزدىعىن مويىنداماسقا امالىمىز قايسى؟
بۇعان دا تاڭمىن.
ديمەكەڭ وتىرعان ءۇيدiڭ ەسiگiنiڭ الدىنا كەلiپ بiرەۋگە جولىقپاق ەدiم. ايتەۋiر، قاربالاس ءسات قوي. وسى كەزدە ءۇي iشiندە وتىرعان ديمەكەڭ مەنi ەسiكتەن بايقاپ قالدى دا: «انا جiگiتتi شاقىرىڭدارشى. بەرi كەلشi, بەرi»، - دەپ مەنi ۇيگە شاقىرىپ الدى. وزiنە تاياۋ وتىرعىزدى دا: «بالام، مىنا داستارحانىمنان ءدام اۋىز تي» دەپ بiر كەسە شۇبات ۇسىنا بەردi. قاس قىلعاندا، مەنiڭ شۇبات iشسەم بەتiم قىزارىپ، كوزiم iسiپ كەتەتiن ادەتiم بولۋشى ەدi. «ازار بولسا كوزiم تاعى بiر رەت iسەر»، - دەپ كەسەدەگi سۋسىندى بiر-اق توڭكەردiم. بiر عاجابى الگi شۇباتتان وزiمە دە، كوزiمە دە ەشتەڭە بولعان جوق. بۇل بiر توسىن جايت، تاڭ قالماسقا تاعى امالىڭ جوق. الايدا تيتiمدەي بiر نارسەنi قالىس قالدىرماي ۇيرەنگەن اقىلدى ادامنىڭ «بiزدi تاريحتا قالدىرۋ ءۇشiن قىزمەت ەتiپ ءجۇر عوي»، - دەپ مەنi ەلەگەنi ەكەنiن تۇسiنگەم.
ويىقتىڭ ورتالىعىندا كەزدەسۋ بولدى. ديمەكەڭ جول-جونەكەي كەزiندە وسى كەڭشاردىڭ ديرەكتورى بولعان انۋاربەك تاجiمبەتوۆتi قايتا-قايتا ەسiنە الىپ، «انۋاربەك دەگەن جاقسى ازامات بار ەدi. ول كiسi باقيلىق بولىپ كەتiپتi. سول كiسiنiڭ ۇيiنە كiرiپ شىعۋىم كەرەك، قۇران وقىپ شىعۋىم كەرەك» دەپ وتىردى. امال نە، وعان اسىعىس اعايىن ۋاقىت تاۋىپ بەرە المادى. مادەنيەت ءۇيiنiڭ الدىنداعى كەزدەسۋگە از عانا ايالدادىق. بۇل جەرگە بايۇزاق اۋدانىنان بەردەن بايقوشقاروۆ كەلiپتi. قاسىندا ايتىسكەر اقىن مۇحامەتجان تازابەكوۆ بار. ول سول جەردە ارناۋ - جىر ايتتى.
ەرتەڭiنە، اقكولدiڭ ۇستiرتiندەگi قىراتتا شوپانداردىڭ سلەتi ورايلاستىرىلىپتى. جۇرت الامانعا ات قوستى. بiرiنشi كەلگەن اتقا بەرiلگەن ۇستiنە كiلەم جابىلعان اق تايلاقتى بايگەگە العان جiگiت ات ۇستiندە جەتەككە العان كۇيi تiكە تريبۋنادا وتىرعان ديمەكەڭە الىپ كەلiپ، بۇيداسىن قولىنا ۇستاتا بەردi. بۇيدانى قولىنا العان ۇلكەن كiسi جانىنا بۇرىلىپ، الدەكiمدi iزدەدi دە، بiر ايەل بالاسىنىڭ قولىنا ۇستاتىپ، بiردەڭە دەپ كۇبiرلەپ جاتتى. سويتسەك، ول انۋاربەك تاجiمبەتوۆتiڭ ۇلكەن قىزى مانات ەكەن. كەيiن ويلاپ قاراسام، ديمەكەڭ ەت جاقىن جولداسى، زامانداسى بولعان ادامنىڭ الدىنداعى پارىزىن وسىلاي وتەگەنi ەكەن عوي.
مiنە، بۇل دا مەنi قايران قالدىرعان كەرەمەتتەرiنiڭ بiرi ەدi.

* * *

جامبىل - ۇلانبەل جولىنداعى سول جولايرىق...
بiز سول جەردە ديمەكەڭمەن قوش ايتىسىپ ەدiك. سۇلiكتەي قارا ماشينانىڭ قاسىندا سول باياعى اقشۋلان تارتقان باسى، قاشان دا، كiمنiڭ دە بiردەن نازارىن اۋدارىپ، اينالاسىنداعىلاردان وقشاۋ وزىپ تۇراتىن قالىپتى كورiنiسiمەن، كوزiن كورگەن، ءسوزiن ەستiگەندەردiڭ قۇلاعىندا قالعان جاعىمدى، مايدا اۋەزدi ۇنiمەن، «ر» ءارiپiن ايتقانداعى وزiنە عانا ءتان، وزiنە عانا جاراساتىن ءمۇدiرiستi مانەرiمەن:
- ساۋ-ءسالامات بولىپ تۇرىڭىزدار، تۋمالارىم. مەن وسىدان مiنە، بىلاي قاراي قاراتاۋعا بارامىن، ودان ءارi بايدiبەك باباما بارامىن، ارى تۇركiستانعا كەتەم، - دەگەن ەدi ساڭقىلداپ تۇرىپ. بۇل - مەن ەستiگەن، مەنiڭ قۇلاعىمدا قالعان اسىل اعانىڭ سوڭعى ءۇنi, سوڭعى كورۋiم ەكەن.
مەن سول جولايرىقتان جيi وتەمiن. ءسوز جوق، ەرiكسiز ەسiمە ديمەكەڭ كەلەدi. ديمەكەڭ مەن ءۇشiن ولمەگەن سياقتى. تۋرا سول جەردەن، تۇستiككە باستار قاراتاۋ جولىمەن بايدiبەك باباسىنا، تۇركiستانعا كەتكەندەي كورiنەدi دە تۇرادى ماعان.
جولايرىقتان ءوتiپ، ارى قاراي جول تارتامىن. ءتۇپسiز ويلار قاۋمالايدى. وي وزiمدiكi, نە ويلاسام دا ءوز ەركiم. «اتتەڭ-اي، دۇنيە-دۇرمەكپەن ءجۇرiپ اسىل ادامنىڭ ارمانىن اڭعارماي قالعان جوق پا ەكەنبiز؟»، - دەپ ويلايمىن. تاياۋدا عانا تۇركiستانعا بارعانىم، قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسiن ارالاپ كەلە جاتىپ كەنەت، ابىلايحان كوكتاسىن كورiپ ەركiمنەن تىس تiزەرلەپ وتىرا كەتكەنiم، بەت سيپاپ iشتەي دۇعا ەتكەنiم ەسiمە ورالادى. ديمەكەڭ نەگە ءدال وسى جەردە تۇرىپ، بايدiبەك باباما، تۇركiستانعا بارامىن دەدi ەكەن. ءار ءسوزiن ويلانباي ايتپايتىن اۋليە-ادام نەگە سولاي دەپ جۇمباقتادى ەكەن. وسىنى تاعى بiر تەرەڭ، تىم تەرەڭ ويلاپ قاراساق قايتەر ەدi? ەگەر شاريات تەرiس دەمەسە، تۋعان-تۋىستارى، ۇيالى-تەرەك، رۋلى-ەل تۇسiنسە، ەلiمiزدiڭ ءار قيىرىنداعى ءوزi بiرتۋعان باۋىرىنداي كورiپ، تiپتi قاراپايىم ازاماتتارىن اتىمەن اتاپ وتىراتىن قازاق جۇرتى قالاسا، ديمەكەڭدi راسiمدەپ قايتا تۇركiستانعا اپارۋ جاعى قالاي بولار ەكەن؟!.
قالاي دەسەك تە بiز، قازاق وڭاي حالىق ەمەسپiز. الەمدi تاڭ قالدىراتىن كiل كوسەمدەرi قويىلعان پيراميدالارى بار ەگيپەت، زەۆس قۇدايى جاتىر دەپ ەسەپتەلiپ، بۇكiل بيلەۋشiلەرi جاتقان ايگiلi پانتەونى بار گرەتسيا دەسەك، ءۇشiنشi سونداي كيەلi دە قاسيەتتi ورىنى بار ەل - قازاق ەلi. ول - تۇركiستان! وندا سان عاسىرلاردان بەرi 300-گە جۋىق حاندارىمىز، بيلەرiمiز، باتىرلارىمىز جاتىر دەپ ءجۇرمiز. بۇل ءداستۇر كەلەشەكتە دە جالعاسىن تابۋى كەرەك. ونداي ۇلى ادامدار جىل سايىن تۋا بەرمەيتiنi بەلگiلi. قىرىق-ەلۋ جىلدا، تiپتi ءجۇز جىلدا بiر تۋاتىن قاسيەتتi ادامداردى بiر جەرگە قويىپ، ۇلىقتاپ وتىرۋ ۇلتتىق تاربيەگە دە وڭ ىقپال ەتەرi داۋسىز. يسلامدى قاستەرلەگەن بابالارىمىز دا ەرەكشە جاراتىلعان دارالارى ومiردەن وتكەندە سۇيەگiن قىس ءوتiپ، قار كەتiپ، جەر قارايعان كەزگە دەيiن ساقتاپ، سوناۋ ارقادان، التايدان تۇركiستانعا اكەلiپ قويعان جوق پا؟ مiنە، سولار شاريات جولىن بiلمەدi ەمەس، بiلدi. بiلە تۇرىپ سولاي ەتتi. الىسقا بارماي-اق، يسلامدى بiزدەن ارتىق بولماسا، كەم ۇستانبايتىن وزبەك اعايىن، كۇنi كەشە عانا، كەڭەس وكiمەتi كەزiندە ومiردەن ءوتiپ، تاشكەنت قالاسىنداعى كوپشiلiك قابiرستانعا جەرلەنگەن شاراف راشيدوۆتىڭ سۇيەگiن اۋليە بابالارى جاتقان جيزاق جەرiنە اپارىپ قايتا جەرلەگەن جوق پا؟ كەڭسايعا بۇكiل قازاق بارا بەرمەيدi. جانە وندا قابiرلەردiڭ جيi ءارi رەتسiز كوپ قويىلۋىنان ديمەكەڭدi ارنايى iزدەپ بارساڭىز دا تابۋ قيىن. ال تۇركiستانعا بۇكiل تۇركi دۇنيەسiنەن، اراب الەمiنەن تۋىس، مۇسىلمان كەلەدi. مiنە، سوندا ولار بۇكiل حاندارىمىزبەن بiرگە ديمەكەڭە دە دۇعا قىلادى، ەسكە الادى. وسى جاعىن ويلاۋ كەرەك. ول ءۇشiن نە كەرەك، تاۋەكەل كەرەك. تەرەڭنەن، پاراساتپەن ويلاي بiلگەن ادامعا ديمەكەڭنiڭ 100 جىلدىعىنداعى ەڭ باستى، ەڭ ۇلى جۇمىس وسى بولسا كەرەك. ودان سوڭ بارىپ، بiر قالانى قوناەۆتىڭ اتىمەن اتاۋ، حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكiزۋ، كوپتومدى كiتابىن شىعارۋ، استانادان، الماتىدان كورنەكتi ەسكەرتكiش ورناتۋ، دەرەكتi فيلم ءتۇسiرۋ، حالىقارالىق اقىندار ايتىسىن وتكiزۋ، تاعىسىن-تاعى ايتىلىپ جۇرگەن ءۇمiتتi ماسەلەلەر قولعا الىنۋى كەرەك. مەرەيلi كۇنگە جارتى جىلعا تولار-تولماس ۋاقىت قالدى. ونسىز دا كەشەۋiلدەتتiك. ب.مومىشۇلىنىڭ مەرەيتويىنا دايىندىق تاراز قالاسىندا بەس جىل بۇرىن باستالعان. ارنايى «باۋىرجانتانۋ ورتالىعى» مەكەمەسi اشىلىپ، وندا بiرنەشە ادام ايلىق-جالاقى الىپ، تۇراقتى جۇمىس iستەگەن. سونىڭ وزiندە ۋاقىت جەتپەگەندiگi سەزiلدi. الايدا كەلەشەككە اسا قىمبات دۇنيە - 30 تومدىق كiتاپ قالدى. ال ديمەكەڭ جايلى جازار، جينار دۇنيە ۇشان-تەڭiز. ونىڭ شەت ەلدەردە سويلەگەن سوزدەرi, عىلىمي ەڭبەكتەرi, ت.ب. قانشاما. ول - بۇگiنگi الدەكiمدەر سەكiلدi وتiرiك، «ساموپال» عالىم ەمەس، ناعىز شىن عالىم. جوعارىدان باستاپ شىنداپ، قۇلشىنا كiرiسۋiمiز كەرەك. بەلسەنە كiرiسەتiن بەدەلدi iزدەۋشi كەرەك. بiر جاناشىر بار ەدi. ول - سەرiك ءابدiرايىمۇلى-تۇعىن.
وكiنiشكە قاراي، ول كiسi ومiردەن وزىپ كەتتi. سول ورىندى جوقتاتپايتىن ازامات شىعۋى كەرەك، نيەت بولسا، ونداي مۇمكiندiگi بار ازاماتتار جوق ەمەس، بار.
ديمەكەڭ تەگiن ادام ەمەس. تاريحىمىزدىڭ تۇتاس بiر كەزەڭiن ەلiمەن بiرگە وتكەرگەن الاتاۋ-ادامدى ارداقتاماساق، ۇلت رەتiندە ابىرويىمىزعا وشپەيتiن قارا كۇيە جاعىلادى. قاسيەتiمiزدەن ايرىلامىز. «وتكەنگە توپىراق شاشساڭ، كەلەشەك ساعان تاس اتادى» دەيدi حالىق دانالىعى.

بولات بەكجانوۆ، جازۋشى، قر مادەنيەت قايراتكەرi

11 تامىز، 2011

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=31&id=6470