ويتكەنI, بيلIك - قازاق تIلIن، ال قازاق تIلI بيلIكتI ولەردەي جەك كورەدI

ويتكەنI, بيلIك - قازاق تIلIن، ال قازاق تIلI بيلIكتI ولەردەي جەك كورەدI

وبالى نە كەرەك، قر مادەنيەت مينيسترلiگi مەملەكەتتiك تiل تۋرالى زاڭنىڭ جوباسىن قاتىرىپ-اق جاساپتى. بۇل زاڭ جوباسى قازاق تiلi جاناشىرلارىنىڭ ءبارiنiڭ دە كوڭiلiنەن شىقتى. بiراق... ال ەندi وسى جوبانى پارلامەنتكە بiر-اق ۇسىنباي، مۇنى ينتەرنەتكە سالۋدىڭ نە قاجەتi بار ەدi? قازاق تiلiنە قارسىلاردىڭ ورە تۇرەگەلەتiنi ونسىز دا بەلگiلi ەمەس پە؟! ورە تۇرەگەلۋشi­لەر­دiڭ پiكiرiنەن ولەردەي قورقىپ، مادەنيەت مينيسترiنiڭ ورىنباسارى عازيز تەلەباەۆتىڭ "مەملەكەتتiك تiل تۋرالى زاڭ جوباسىنان انە بiر باپتى الىپ تاستادىق، مىنا بiر باپتى مۇلدە جويدىق، كەي جەرلەردە قاتتىراق كەتiپ قالىپپىز، ولاردى جۇم­سارتتىق..." دەۋi قالاي؟ الىپ تاستاۋعا، جۇلىپ تاستاۋعا، جۇم­سارتۋعا قانداي قاقىسى بار ونىڭ؟ قازاق تiلiن عازيز تەلەباەۆ جاساعان جوق! قازاق تiلiن جاساعان - حالىق، قازاق حالقى! سوندىقتان دا عازيز تەلەباەۆتىڭ "الىپ تاستاۋعا", "جۇلىپ تاستاۋعا", "جۇمسارتۋعا", ياعني مەملەكەتتiك تiل تۋرالى زاڭ جوباسىنا وزگەرiس ەنگiزۋگە ەشقانداي قۇقى دا، قاقى دا جوق. زاڭ قاتاڭ بولسا، تالاپ تا قاتاڭ بولادى. سول سياقتى، مەملەكەتتiك تiل تۋرالى زاڭ دا وتە قاتاڭ بولۋعا تيiس. انە بiرەۋدiڭ كوڭiلiنە بiر قاراپ، مىنا بiرەۋدiڭ كوڭi­لiنە ەكi قاراساق، وندا مەملە­كەتتiك تiل تۋرالى زاڭدى جاساي دا المايمىز، قابىلداي دا المايمىز. مادەنيەت مينيسترلiگi مەم­لەكەتتiك تiل تۋرالى جاپ-جاقسى جاساعان ءوز جوباسىن ەندi ءوزi تالقانداپ، قۇلاعىن كەسiپ قۇنتيتىپ، مۇرنىن كەسiپ شۇنتيتىپ جاتىر. مۇنداي جارىمجان، جارتىكەش زاڭ جوباسى كiمگە كەرەك؟ قازاق تiلiنiڭ مۇددەسiن ەمەس، قازاق تiلiنiڭ دامۋ، ءوسۋ، ورiستەۋ زاڭدىلىعىنان كەلiپ ءوربيتiن مۇددە­لەردi ەمەس، ورىستiلدiلەردiڭ مۇددەسiن، بيلiك باسىنداعى ورىستiلدi ەركەتوتايلار مەن ەرتiسبايلاردىڭ مۇددەسiن كوزدەگەن زاڭ جوباسىن ەندi پارلامەنتكە ۇسىنۋدىڭ نە كەرەگi بار؟ سiز نە دەيسiز؟

تەمiرحان مەدەتبەك، اقىن، قر مەملەكەتتiك سىيلىعىنىڭ يەگەرi:

- مەنiڭ ءوز ويىمشا، بۇل دا - سول باياعى ساسىق قۋلىق. ساياساتكەر­لەردiڭ ساسىق قۋلىعى. ايتپەسە، ءتاپ-ءتاۋiر جاسالعان زاڭ جوباسىن ينتەرنەتكە سالۋدىڭ، ونى تارتپاقىلعا ءتۇسiرۋدiڭ، قاقپاقىلعا ۇشىراتۋدىڭ نە ءجونi بار؟ ەندi بيلiك قازاق تiلiنiڭ جاناشىرلارىنا: "مiنە، بiز سەندەر قالاعانداي زاڭ جوباسىن جاساپ ەدiك، ونى كوپشiلiك قالامادى، ورە تۇرەگەلدi. سوندىقتان وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولدىق..." دەيدi ءمۇلايiم­سiپ. مادەنيەت مينيسترلiگi ءوزi جاساعان زاڭ جوباسى ءۇشiن نەگە كۇرەسپەيدi? اياعىنا دەيiن كۇرەسۋگە تيiس ەمەس پە؟ مادەنيەت مينيسترiنiڭ ورىنباسارى عازيز تەلەباەۆتىڭ ەلپەڭدەپ، ورىس­تiل­­دiلەردiڭ الدىنا ءتۇسiپ بەرگەنi نەسi? مەنiڭشە، قازاق تiلiن ۇشپاققا شىعارۋدىڭ بiر-اق جولى بار. ول - حالىقتىق كۇرەس. قازاق تiلi ءۇشiن قازاق حالقىنىڭ ءوزi كۇرەسۋi كەرەك. بيلiككە دە، مينيسترلiككە دە سەنۋگە بولمايدى!

زاردىحان قيناياتۇلى، تاريح عالىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

- مۇنىڭ ءبارiن iستەپ وتىرعان - ۇلتتىق تiلiن بiلمەيتiن قازاقتار. مەن نەگە بۇلاي دەپ وتىرمىن؟ قازاقستانداعى ورىس تا، كارiس تە، نەمiس تە، ۋكراين دا قا­زاقتى تۇسiنەدi. انا تiلiنەن ايىرىلۋدىڭ ءۇل­كەن قاسiرەت ەكەنiن ولار بiلەدi. سوندىقتان دا ولار قازاقتىڭ ءوز تiلi ءۇشiن جانى كۇيەتiنiنە جاناشىرلىقپەن قارايدى. قىزدى-قىزدىمەن قازاق تiلiنە قارسى بiردi-ەكiلi پiكiر بiلدiرگەنiمەن، بۇلار قارسى ارەكەتكە ەشۋاقىتتا بارمايدى. قازاقتى تۇسiنبەيتiندەر - ۇلتتىق تiلiن بiلمەيتiن قازاقتار. قازiر بيلiكتiڭ، بيز­نەس­تiڭ، بانكتiڭ بارiندە ۇلتتىق تiلiن بiلمەيتiن قازاقتار وتىر. ەگەر قازاق تiلi شىن مانiندە مەملەكەتتiك تiل بولىپ كەتسە، بۇلاردىڭ دا، بۇلاردىڭ بالا-شاعالارىنىڭ دا (ويتكەنi بۇلاردىڭ بالا-شاعاسى دا قازاقشا ءلام-ميم دەي المايدى عوي) جاعدايى قيىنداپ كەتەدi. مiنە، قازاق تiلiن ورگە باستىرماي وتىرعاندار - وسىلار، ۇلتتىق تiلiن بiلمەيتiن قازاقتار. بiراق بiز ۇلتتىق تiلiن بiلمەيتiن قازاقتار قارسى ەكەن دەپ كۇرەسiمiزدi توقتاتپاۋىمىز كەرەك. اينالاڭىزعا قاراڭىزشى، لاتۆيا دا، ليتۆا دا، گرۋ­زيا دا، ارمەنيا دا، وزبەكستان دا، ۋكراينا دا، تاجiكستان دا، تۇرiك­مەن­ستان دا ءوز تiلiنiڭ ماسەلە­لەرiن شەشiپ الدى. بiز دە شەشۋiمiز كەرەك جانە شۇعىل شەشۋiمiز كەرەك. ەندi كە­شەۋiل­دەتۋگە بولمايدى.  

تولەمiس بايدالين، فيلوسوف:

- مادەنيەت مينيسترلiگiندەگi ازاماتتار جارادى. قاتىرىپ تۇرىپ مەملەكەتتiك زاڭ جوباسىن جاسادى. مۇنى كiم جاساسا دا، وتە بiلiمدi, بiلiكتi ازاماتتار جاساعان. ەستۋiم­شە، مۇنى ينتەرنەتكە سالىپ جi­بەرگەندەر - قازاق تiلiنە قارسى ورىستiلدi قازاقتار. وسى مينيستر­لiكتە iستەيتiن ورىستiلدi­لەر. بۇلار ادەيi شۋ شىعارۋ ءۇشiن وسىلاي جاسادى. ال شۋ شىققاننان كەيiن مادەنيەت مينيسترلiگiنiڭ باسشىلارى شوشىپ كەتتi. نەگە؟ ويتكەنi ولاردى ورنىنان الىپ تاستاۋى ابدەن مۇمكiن. بۇلاردىڭ زاڭ جوباسىنا تۇزەتۋ ەنگiزiپ، جانتالاسىپ جاتقانى دا سودان. قازiر قوعامعا زەر سالىپ قاراڭىزشى. كiمدەر ءوسiپ، ورلەپ جاتىر؟ قازاقتىڭ، ۇلتتىڭ مۇددەسiن ساتقاندار. سەنبەيسiز بە؟ بۇعان جۇزدەگەن مىسالدار كەلتiرە الامىن. ەرلان ىدىرىسوۆ كەزiندە "قازاق تiلiنiڭ ديپلوماتياعا كەرەگi جوق" دەدi. اسا ورەسكەل، ەرسi ءسوزi ءۇشiن ول جازالانۋى كەرەك ەدi. بiراق ارتىنان ول شىرقاپ ءوسiپ كەتتi. "بiز كەشكi مەزگiلدi قازاق تiلiندەگi حابارلارعا بەرە المايمىز. بۇل كەز (كەشكi 19 بەن 21-دiڭ ارالىعىن ايتىپ وتىر - رەد.) - ەلدiڭ ءبارi تەلەديدار كورەتiن كەز. سوندىقتان بۇل ۋاقىتتى ورىس تiلiندەگi باعدارلامالارعا بەرەمiز" دەگەن قازاق قازiر قايدا ءجۇر، سونى بiلەسiز بە؟ جاقىندا عانا ۇلكەن قىزمەتتiڭ تiزگiنiن ۇستادى. سوڭعى ون جىلدا، مەن مۇنى قاتاڭ قاداعالاپ-باقىلاپ ءجۇرمiن، كiمدە-كiم قازاقتىڭ مۇددەسiنە قارسى شىقسا، سول ۇزاماي-اق ۇلكەن قىزمەتكە تاعايىندالاتىن بولىپ ءجۇر. بۇل نە؟ بۇل - قوعامنىڭ ازعىنداۋى. كەڭەس وكiمەتi قۇلاردىڭ الدىندا دا ءدال وسىلاي بولعان ەدi. ازعىنداعان قوعامدا انا تiلiمiزدiڭ جاعدايى ەشۋاقىتتا جاقسارمايدى. جاقسارادى دەپ ايتا دا المايمىن...

aika902007@rambler.ru

ءامiرحان مەڭدەكە