سىرىم اقتانۇلى. ءتىلدى قولداۋ تەكتەن باستالادى
ۋاقىتتى جاڭارتاتىن جاڭالىق، جاڭا ارەكەت! كەيدە ۋاقىت توقتاپ قالعانداي سەزىنەتىنىمىز بار، وسىدان 4 جىل بۇرىن استانادا وتكەن ءبىر شارانىڭ بارىسىن قايتا جازا وتىرىپ، سول ۋاقىتتا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانداي سەزىندىم. ويتكەنى، ءسوز بولعان ماسەلەگە قاتىستى ەشبىر ارەكەت ىستەلمەگەن ەكەن. كەيدە 20 جىل وتسە دە، كازىرگى ءتىلىمىزدىڭ جاعدايىنا قاراپ، ءالى دە 1991 جىل سەكىلدى سەزىنەتىنىم بار... ماتەريال ەسكىرسە دە، ۋاقىتتىڭ «جاڭارماعانىن» ەسكەرىپ، وقىرمانىم كەشىرەر دەگەن ويدامىن.
استانا اكىمدىگىندە قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى مەن «زەردە» يننوۆاتسيالىق ورتالىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «ءتىلدى قولدانۋ اتا تەكتەن باستالادى» اتتى سەمينار وتكەن. بۇل شارا ءتىل ماسەلەسىنە ارنالعان كوپ وتىرىستاردىڭ ىشىندەگى قازاقتاردىڭ اتى-ءجون ماسەلەسىنە ارنالعان تۇڭعىش رەسمي وتىرىس بولىپ شىقتى. سەميناردى استانا قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ءا.م.راقىمجانوۆ اشىپ، ءوزى جۇرگىزدى.
ۋاقىتتى جاڭارتاتىن جاڭالىق، جاڭا ارەكەت! كەيدە ۋاقىت توقتاپ قالعانداي سەزىنەتىنىمىز بار، وسىدان 4 جىل بۇرىن استانادا وتكەن ءبىر شارانىڭ بارىسىن قايتا جازا وتىرىپ، سول ۋاقىتتا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانداي سەزىندىم. ويتكەنى، ءسوز بولعان ماسەلەگە قاتىستى ەشبىر ارەكەت ىستەلمەگەن ەكەن. كەيدە 20 جىل وتسە دە، كازىرگى ءتىلىمىزدىڭ جاعدايىنا قاراپ، ءالى دە 1991 جىل سەكىلدى سەزىنەتىنىم بار... ماتەريال ەسكىرسە دە، ۋاقىتتىڭ «جاڭارماعانىن» ەسكەرىپ، وقىرمانىم كەشىرەر دەگەن ويدامىن.
استانا اكىمدىگىندە قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى مەن «زەردە» يننوۆاتسيالىق ورتالىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «ءتىلدى قولدانۋ اتا تەكتەن باستالادى» اتتى سەمينار وتكەن. بۇل شارا ءتىل ماسەلەسىنە ارنالعان كوپ وتىرىستاردىڭ ىشىندەگى قازاقتاردىڭ اتى-ءجون ماسەلەسىنە ارنالعان تۇڭعىش رەسمي وتىرىس بولىپ شىقتى. سەميناردى استانا قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ءا.م.راقىمجانوۆ اشىپ، ءوزى جۇرگىزدى.
باس قوسۋعا مينيسترلىكتەردەگى تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارى، ۇلتتىق كومپانيالار، ايماقتىق مەكەمەلەر، جوعارى وقۋ ورىندارى مەن كوللەدجدەردىڭ باسشىلارى، ءتىلدى ەنگىزۋگە جاۋاپتى ماماندار جانە جاستار ۇيىمدارىنىڭ وكىلدەرى قاتىستى. سەميناردىڭ ماقساتى - تولقۇجاتتاعى اتاتەگىمىزدىڭ دۇرىس جازىلۋىن بىرەگەيلەۋدىڭ نەگىزىن ايقىنداپ، سوعان جاۋاپتى مەكەمەلەردىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىستارىمەن تانىسۋ بولاتىن. الايدا، سەمينارعا قاتىسۋشىلاردىڭ باياندامالارى بارىسىندا ءبىرشاما ماسەلەلەر ايتىلىپ، ولاردىڭ ىشىندە ىرگەلى تۇردە قولعا الۋعا ءتيىستى جايتتەردىڭ بەتى اشىلدى.
شارا بارىسىندا تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى و.اسانعازى قازىرگى كۇنى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋدە استانادا اتقارىلىپ جاتقان ءىس-شارالار جايلى باياندادى. ونىڭ ايتۋىنشا، وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، ۇبت تاپسىرعاندار 32 000 ادام بولسا، سونىڭ ىشىندەگى قازاقتاردىڭ اتى-جوندەرىنىڭ دۇرىسى تەك قانا 7 پايىز كورىنەدى. قالعاندارىنىڭ تولقۇجاتتارى ورىسشا تولتىرىلۋ بارىسىندا قازاق تىلىندەگى تەكتەرى ادام تانىماستاي وزگەرىسكە ۇشىراپ، بۇرمالانعان.
ءوز بايانداماسىندا ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ءتىل ءبىلىمى كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى بەكجان دوسجانوۆ ورىسشا تولتىرىلعان قازاقى ءاربىر تەكتىڭ كازىردە شامامەن 5-6-دان 10-15-كە دەيىنگى بۇرمالانعان ءتۇرىن كورسەتتى. ءتىپتى، كەيبىرەۋى قازاق تىلىندە ايتۋعا مۇمكىن ەمەس ۇيات سوزدەرگە اينالىپ كەتكەن. بۇل انتروپونيم اتالاتىن ءتىل سالاسىنىڭ بەتىمەن كەتكەندىگى جانە احاج بولىمدەرىندەگى ساۋاتسىزدىقتى كورسەتەدى.
الايدا، ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ وكىلى، ازاماتتىق حال اكتلەرىن تىركەۋ جانە اپوستىلدەۋ جۇمىسىن ۇيلەستىرۋ باسقارماسىنىڭ سول كەزدەگى باستىعى زايدا نۇراباەۆا حانىم ءوزىنىڭ قازاقشا بىلەتىندىگىن العا تارتىپ، كوتەرىلگەن پروبلەمانىڭ شەشىلۋ دەڭگەيىن ناقتىلاي المادى.
«زەردە» تىلدەردى دامىتۋ جونىندەگى يننوۆاتسيالىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى عابيت مولدامۇرات قالاداعى ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسى تۋرالى ستاتيستيكالىق سول ۋاقىتتاعى دەرەكتەردى قامتىپ سويلەدى، وكىنىشكە وراي ونداي دەرەكتى بۇگىندە ەشكىمنەن الا المايمىز. ول «جاڭا تۋعان نارەستەلەر تەگىنىڭ جازىلۋ ستاتيستيكاسى» اتتى بايانداماسىندا 2007 جىلعى دۇنيەگە كەلگەن 3149 قازاق نارەستەنىڭ تەك قانا 1762 عانا كۋالىك مەملەكەتتىك تىلدە تولتىرىلعان، ونىڭ ال 3149 انانىڭ 166-نىڭ عانا تەگى قازاقى نۇسقادا ەكەن دە اكەلەردىڭ 204 -ءى عانا قازاقى اتى-جونگە مويىن بۇرىپ، قالعان 2945-ءى كەڭەستىك يمپەريا سىيلاعان ورىسشا «وۆ»، «يندەردەن» قۇتىلۋدى ءجون ساناماعان.
«مەملەكەتتىك ءتىل جانە انتروپونيم ماسەلەلەرى» دەگەن تاقىرىپتى قامتىعان بەلگىلى جۋرناليست، زاڭگەر سەرىك ەرعالي اتى-ءجوننىڭ 8 سيپاتىنا توقتالىپ، قازاقتاردىڭ ەسىم قويۋداعى كازىرگە بەلگىسىز پسيحواناليزدىك عىلىمي جاعىن ساراپتاپ شىقتى. ونىڭ ايتۋىنشا، انتروپونيم تىلدىك قوردىڭ ءبىر سالاسى رەتىندە قازاق تىلىندە ۇلكەن كەرى كەتۋگە ۇشىراۋدا. «ادامداردىڭ سايكەستەۋشى (يدەنتيفيكاتور) ءرولىن اتقاراتىن اتى-ءجون بەتىمەن كەتكەن، عىلىمي ساراپ پەن ونىڭ قولدانىسى اتىمەن جوق. ءالى كۇنگە اتى-ءجون بويىنشا توم-توم كىتاپتار شىقسا دا، ولاردىڭ ترانكريپتسيالىق، ترانسليتەراتسيالىق قولدانىسى ەسكەرىلىپ، انتروپونيمدىك قازاقى ستاندارت بەكىتىلمەگەندىكتەن اتى-ءجونىمىزدى كىم بولسا سول بۇرمالاۋدا» دەدى بايانداماشى. ول ءوز سوزىندە اتى-ءجون بويىنشا نورماتيۆتىك اكتىلەردى تۇزەتۋدى قولعا الۋ كەرەكتىگىن، اسىرەسە، قازاق انتروپونيمدىك سوزدىكتى ۇشتىلدىك قازاقشا-ورىسشا-اعىلشىنشا تۇردە ترانكريپتسياسىن ءتۇزىپ، بەكىتپەسە، احاج بولىمدەرىندەگى قىزمەتكەرلەرگە اسا اۋىر سوعاتىن ءتۇرى بارلىعىن ەسكەرتتى. جانە وسىلاي كەتە بەرسە، 5-10 جىلدا قازاقتاردىڭ اتى-جونىندە ەشبىر لينگۆيستيكالىق ءمان قالمايتىندىعىن اتاپ ءوتتى. بايانداماشى ايتقان ءبىر ۇسىنىس استانا باسشىلىعىنىڭ قولداۋىنا يە بولدى. ول - ءاربىر ۇجىمنىڭ وتانشىلدىعىن ونداعى قازاقتاردىڭ اتى-جوندەرىنىڭ قازاقى ەكەندىگىنە مونيتورينگ جاساپ، رەيتينگ جاريا ەتۋ ارقىلى كوپ جايدى انىقتاۋعا جانە تۇزەتۋگە بولاتىندىعى تۋرالى ۇسىنىس بولاتىن. سونىمەن بىرگە جۋرناليست مىرزا الگى سوزدىكتى كىتاپ رەتىندە ەمەس، ءارى ارزان، ءارى ءتيىمدى دە ىڭعايلى ەلەكتروندىق نۇسقادا شىعارىپ، مەكەمەلەرگە تاراتۋ كەرەكتىگىن، ءتىپتى، ارنايى سايتقا ءىلىپ قويۋ قاجەتتىگىن ۇسىندى. 40-ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى ەربول ىرگەباەۆ ءوز مەكتەبىندە بۇل ماسەلە بويىنشا ۇلكەن ءىس قولعا الىنعانىن وعان ۇستازدار مەن اتا-انالار كىرىسىپ جاتقاندىعىن، ءتىپتى، وقۋشىلاردىڭ قابىلداعان ۇندەۋىن وقىپ بەردى. ەندى بۇل مەكتەپتە «زەردە» ورتالىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن حالىققا قىزمەت ەتۋ ورتالىقتارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ارنايى بارىپ قۇجاتتاندىرۋدى قولعا الماقشى. №29 بالاباقشا مەڭگەرۋشىسى سۆەتلانا قىسىقوۆا ءوزىنىڭ اتى-ءجون بويىنشا اتا-انالارمەن قالاي جۇمىس ىستەلىپ جاتقاندىعىن جانە ازاماتتاردىڭ بۇل ىسكە سونشالىقتى تۇسىنىكپەن قاراپ، قولعا الىپ جاتقانىن ايتىپ شىقتى.
بۇل سەمينار اتالمىش ماسەلە بويىنشا ۇيىمداستىرىلعان رەسمي العاشقى شارا بولسا دا قاتىسۋشىلاردى ءبىراز جايتكە قانىقتىرىپ، ولارعا وزگەشە جىگەر بەردى. شىعارىلعان «قازاق ەسىمدەرى» ەنتسيكلوپەدياسى ەلوردالىق مەكەمەلەرگە تەگىن تاراتىلدى. سونىمەن، استانادا وتانشىلدىقتىڭ جاڭا دەڭگەيى قولعا الىنا باستادى دەۋگە تولىق نەگىز بار.
«اباي-اقپارات»
