ۇلتتىق كەڭەستىڭ العاشقى وتىرىسى ەلدىڭ ەرەكشە ىقىلاسىن اۋدارىپ، ۇلكەن ءۇمىتىن وياتتى. مۇندا بۇرىن پىكىرتالاس الاڭدارىندا ايتىلىپ جۇرگەن كوپ ساياسي-قوعامدىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر ورتاعا سالىندى. اسىرەسە، «مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى قازاق تىلىمەن رەسمي تۇردە تەڭ قولدانىلادى» دەلىنگەن كونستيتۋتسياداعى 7 باپتىڭ 2 تارماعىن، قازاق ءتىلىنىڭ شىن مانىندە ازاتتىق الا الماي كەلە جاتقانىنىڭ باستى سەبەبىن الىپ تاستاۋدى اقىن قازىبەك يسانىڭ تالاپ ەتۋى - سەڭدى بۇزعان سەنساتسيالىق وقيعا بولدى.

ميلليونداعان ادامنىڭ وسىناۋ اسىل تىلەگىنىڭ قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ توراعالىق ەتىپ وتىرعان ۇلتتىق كەڭەستىڭ العاشقى وتىرىسىندا كوتەرىلۋى – سيمۆوليكالىق وقيعا بولاتىن.

ال ەندى وسى ەل كوزدەرىنە جاس الىپ كۇتىپ، ۇلت زيالىلارى ءسۇيىنشى سۇراسقان، ۇلتتتىق كەڭەس مۇشەسى اۋىت مۇقيبەكتىڭ تاۋىپ ايتقانىنداي تاريحي وقيعاعا اينالعان قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن كوتەرگەن مالىمدەمەنى ۇناتپاي قالعاندار دا بار ەكەن.

الدىمەن ۇلتتىق كەڭەس مۇشەسى، ساياساتتانۋشى دانيار اشىمباەۆ لاپ ەتىپ تۇتانىپ كەتتى. (ۆرەميا گازەتىنە بەرگەن دانيار اشىمباەۆتىڭ سۇحباتى.)

«...دوۆولنو وپاسنوە، نا موي ۆزگلياد، پرەدلوجەنيە پروزۆۋچالو يز ۋست كازىبەكا يسى و نەوبحوديموستي دالنەيشەگو رازۆيتيا گوسۋدارستۆەننوگو يازىكا.

پرەجدە ۆسەگو وتمەنيت نورمۋ زاكونا و يازىكاح، سوگلاسنو كوتوروي ۆ سترانە ۋستانوۆلەن سپيسوك پروفەسسي، دليا كوتورىح زنانيە گوسيازىكا ياۆلياەتسيا وبيازاتەلنىم. تو ەست ون پرەدلوجيل سدەلات تاك، چتوبى زنانيە گوسيازىكا بىلو وبيازاتەلنىم دليا ليۋبوي پروفەسسي. ۆ ۋسلوۆياح فاكتيچەسكوگو دۆۋيازىچيا ەتا ينيتسياتيۆا ياۆلياەتسيا ديسكريميناتسيوننوي ي پروۆوتسيرۋيۋششەي وبوسترەنيە مەجناتسيونالنوي سيتۋاتسي ۆ سترانە. كرومە توگو، ون پرەدلوجيل رازرابوتات نوۆىي زاكون و گوسيازىكە ي سوزدات وتدەلنوە اگەنتستۆو پو گوسۋدارستۆەننومۋ يازىكۋ» دەيدى.

ءتىلشىنىڭ «ا بىلي لي نا زاسەداني كاكيە-تو نەادەكۆاتنىە يلي سمەشنىە پرەدلوجەنيا؟» دەگەن سۇراعىنا اشىمباەۆ بىلاي جاۋاپ بەردى: «كازىبەك يسا بولشۋيۋ چاست سۆوەگو ۆىستۋپلەنيا پوسۆياتيل يۋبيلەيۋ زولوتوي وردى ي فورماتۋ ۋچاستيا ۆ نەم كازاحستانا. ون تاكجە پودنيمال ۆوپروسى ۋۆەكوۆەچيۆانيا پامياتي حانا دجۋچي (جوشى), گوۆوريل وب وچەرەدنوي رەفورمە لاتينيتسى. ي، سۋديا پو ليتسام درۋگيح چلەنوۆ ەگو رابوچەي گرۋپپى، دۋمايۋ، چتو س نيمي ون ەتي مومەنتى ۆىستۋپلەنيا نە سوگلاسوۆىۆال»...

«...ۆ ۋسلوۆياح فاكتيچەسكوگو دۆۋيازىچيا ەتا ينيتسياتيۆا ياۆلياەتسيا ديسكريميناتسيوننوي ي پروۆوتسيرۋيۋششەي وبوسترەنيە مەجناتسيونالنوي سيتۋاتسي ۆ سترانە». بۇل بۇرىنعى وتارشىلاردىڭ سۇيىكتى ءتاسىلى – الدىمەن وزدەرىنە قاجەتتى، وزدەرىنە قولايلى ءارى جاندارىنا وتە جايلى ورتانى قۇرىپ الادى دا سودان كەيىن: «بۇگىنگى ناقتى جاعدايدى نەگىزگە الۋىمىز كەرەك» دەپ شىعا كەلەدى. ال، سول «فاكتيچەسكوە دۆۋيازىچيەنى» بۇگىن رەسپۋبليكانىڭ ءورىستىلدى باسشىلىعى قولدان جاساندى تۇردە جاساپ، قولداپ وتىرعانى جايلى جازعاندى اشىمباەۆتار ۇناتپايدى. ويتكەنى، بۇل ورتا – ولاردىڭ ورتاسى، ونسىز ولار دا ءبىر، تولقىن جاعاعا شىعارىپ تاستاعان بالىق تا ءبىر.

سوندىقتان اشىمباەۆ پەن سوعان تەكتەستەرگە ناق سول ءورىستىلدى باسشىلار كەرەك. ال، بۇل باسشىلار اشىمباەۆتاردىڭ قىزمەتىنە مۇقتاج، مىنە، سودان بارادى دا بۇل ەكى جاق نامازدىگەر-نامازشامدا ءبىر-بىرىمەن دوس بولادى، ءبىرىنىڭ ءبىرى، كرىلوۆتىڭ مىسالىنداعى سياقتى، ماقتاۋىن تاۋىپ جەتكىزە المايدى. سوندىقتان قيت ەتسە ءبىزدى «وبوسترەنيەم مەجناتسيونالنوي سيتۋاتسي» دەپ قورقىتىپ كەلەدى جانە بولاشاقتا دا قورقىتا بەرەتىن بولادى.

30 جىل بويى، كەنەۋى كەتكەن گرامپلاستينكا سەكىلدى، تەك وسىنى ايتۋمەن اينالىسىپ، جۇرتتىڭ قۇلاعىنىڭ ولاردىڭ ىزىڭىنا ۇيرەنىپ كەتكەنى سونداي، ەشكىم ەشنارسەدەن قورىقپايتىن بولىپ الدى. ال، جاعدايدى ارانداتۋشىلار – ناق سولاردىڭ وزدەرى، تەك «ۇرىنى ۇستا!» دەپ ايقايلايتىن ۇرىلارداي، ايقايىنىڭ سالدارىنان وزدەرىن ۇستاپ بەرىپ جاتادى. ونىڭ قاراپايىم قاعيداتقا اينالعانى قاشان، ولاردىڭ سوزىنە ەشكىم نازار اۋدارمايدى، ۇندەۋلەرىنە قۇلاق اسپايدى، ارانداتۋىنا ەلىكپەيدى.

وندا نەگە اشىمباەۆتار جازۋىن توقتاتپايدى؟ توقتاتايىن دەسە، باسقا قولىنان ەشتەڭە كەلمەيدى! كىمگە كەرەك؟ رەسەيگە مە؟ ەۆروپاعا ما؟ امەريكاعا ما؟ ول جاقتىڭ زاڭى باسقا. ءدال سول رەسەيدىڭ وزىندە ەلدىڭ ءبارى، قايتالاپ ايتامىز – ءبارى، گاستاربايتەرلەرگە شەيىن، ورىس ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتى. زاڭ بويىنشا ولار دا جۇمىسقا تۇرۋ ءۇشىن ورىس ءتىلى مەن ورىس تاريحىنان ەمتيحان تاپسىرادى. بىراق، ءبىزدىڭ الگىلەر سۋدى لايلاماسا كۇنىن كورە الماي قالادى، ورىس ماقالى «لاي سۋدان بالىق اۋلاۋ وڭاي» دەپ بەكەر ايتقان دەيسىز بە؟ دەگەنمەن، ولاردىڭ لايلاتا بەرەر مەرزىمى اياقتالىپ كەلەدى، كوپ قالعان جوق. بۇل تابيعي ۇدەرىس، ونى ەشكىم دە توقتاتا المايدى. قازاقشا ايتقاندا، «تاڭ اتپايىن دەسە دە، كۇن قويمايدى».

ال كز.مەديا دەگەن بەلگىسىزدەۋ ءبىر سايتتا ۇلتتىق كەڭەس مۇشەسى ارمان شوراەۆقا قازىبەك يسانىڭ قازاق ءتىلى ماسەلەسىن كوتەرگەنى ۇناماي:

«قازاق ءتىلىنىڭ قامقورشىسى بولا قالىپتى» دەپ كەكەتەدى. «مىسالى، كازبەك يسا، بەلگىلى قازاق ءجۋرناليسى، «اق جول» پارتياسىنىڭ ساياسي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، ءوزىن قالايدا قازاق ءتىلىنىڭ قامقورى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسىپ باقتى، ال، ءىس جۇزىندە ءسوزىنىڭ 90%-ىن ول توقاەۆتىڭ كەلۋىنە قانداي ءۇمىت ارتاتىنىنا، قانداي ونىڭ كەمەڭگەر ەكەندىگىنە ارناۋمەن بولدى» دەيدى.

نە دەگەن «دالدىك»، نە دەگەن «ەرلىك»! قالايشا ەلدىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ، قورىقپاي وتىرىك سوعىپ جىبەرۋگە بولادى؟!. اۋ، قازىبەك يسانىڭ باياعىدان بەرى قازاق ءتىلىنىڭ ناعىز كۇرەسكەرى ەكەنىن ەلدىڭ ءبارى جاقسى بىلەدى عوي. ونىڭ ۇلتتىق كەڭەستەگى ءسوزى ينتەرنەتتە تاراپ كەتتى، ءبارىمىز كورىپ، قاتتى ريزا بولدىق. بۇل جەردە قازىبەك يسا پرەزيدەنتتىڭ قازاق ءتىلىن ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى ەتۋ كەرەك دەگەن ءسوزىن، ۇلىتاۋدا التىن وردا مەن جوشى حاندى ناسيحاتتاۋ كەرەك دەگەنىن جانە شەت تىلدەرىن باستاۋىش سىنىپتاردان كەيىن وقىتۋ كەرەك دەگەن تاپسىرماسىن قولدايتىنىن ايتىپ وتىر. ياعني، شوراەۆ ايتقانداي، ءسوزىنىڭ 90 پايىزىن ارناعان جوق، ەكى-ءۇش جەردە عانا اتاپ وتەدى. ال، بۇل ۇلتتىق مۇددەنى قورعاعان ۇلتتىق ماسەلەلەر نەگە ۇلتتىق كەڭەس مۇشەلەرى اشىمباەۆ پەن شوراەۆقا ۇناماي قالدى؟ ءبىر قازىبەك قانا ەمەس، بار قازاق قولداپ وتىر عوي بۇل ماسەلەلەردى؟!.

اشىمباەۆ تۋرالى تۇسىنىكتى. 2011 جىلى جاڭاوزەندەگى وقيعانىڭ ارتىنشا: «نا پلوششاد ۆ گ. جاناوزەن ۆىشەل نە نارود» دەپ جازعان ادامنان باسقا نە كۇتۋگە بولادى؟.. ءبىز سول كەزدە جازعانبىز، تاعى دا قايتالايمىز: «ەگەر الاڭعا شىققانداردى حالىق ەمەس دەسە، وندا ءبىز  «اشىمباەۆ - ادام ەمەس» دەيمىز...

ال، ارمان شوراەۆ... كورنەكتى، سالماقتى... الدە، ارمان شوراەۆتىڭ: «مەنيا نازىۆايۋت ناتسيوناليستوم، پرەجدە ۆسەگو، يز-زا موەگو ۆنەشنەگو ۆيدا» دەگەنى راسقا اينالىپ وتىر عوي دەيمىن. ءيا، ارمان مىرزا كتك ارناسىن باسقارىپ جۇرگەندە سول تەلەارنانىڭ جۇرگىزۋشىسى شاحماتوۆ «ءبىزدىڭ شىندىق» دەگەن حابارعا رەسەيدىڭ يمپەريالىق باسقىنشىلىق سيمۆولى - گەورگي لەنتاسىن پيدجاگىنىڭ سىرتقى توسقالتاسىنا سالىپ شىققانىنا قارسى بولعان ۇلت زيالىلارىنا شوراەۆتىڭ ءوزى قارسى سويلەپ، ۇلتتىڭ ارداقتى اقساقالدارىن فەيسبۋكتىڭ بەتىندە اۋزىنا كەلگەن سوزبەن بالاعاتتاعانى ەلدىڭ ەسىندە. سول كەزدە ودان كوڭىلى قالعان كىسىلەردىڭ فەيسبۋكتە نارازى قوعامدىق پىكىرلەرى از بولعان جوق.

مىنە، ەندى، تاعى دا قاتەلىك. بۇل جولى قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىنە قاتىستى. بىراق، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ءومىر بويى جاسىرىپ ۇستاۋ ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيدى. ەرتە مە، كەش پە، ول ءبارىبىر اشىلادى – كىمنىڭ كىم ەكەنىن ەل بىلەتىن بولادى. شوراەۆ مىرزا دا ءدال وسى جايتتى باسىنان كەشىپ وتىر، بۇگىن...

ال، باحىتجان كوپباەۆ دەگەن «ينتەرناتسيوناليستىڭ» وپۋستارىنا كوڭىل اۋدارۋ – ونداي ادامدار ءۇشىن تىم ارتىق قۇرمەت! بىراق، قۇبىلىس رەتىندە ايتار بولساق، ءبىزدىڭ ورىستانعان تۋىستارىمىز ماڭگۇرتتەر ەمەس، ولار - مۋتانتتار. ەگەر جادىنان ايرىلعان تىرشىلىك يەلەرى رەتىندە ماڭگۇرتتەر تەك بۇيرىق بويىنشا ارەكەت ەتسە، مۋتانتتار ءبارىن سانالى تۇردە ىستەيدى. ولار وزدەرىن قازاق دەپ ساناۋدى ماسقارا، ۇيات دەپ بىلەدى، قازاقى نارسەنىڭ ءبارىن جەك كورەدى، بارلىق امال-ايلامەن، قۋلىق-سۇمدىقپەن ءوز تامىرىنان تەزىرەك ارىلۋعا تىرىسادى. ولار ادامشىلىقتىڭ امبەباپ قاعيداتىنا سايكەس ساتقىندى ەشكىم «ەكىنشى جاعادا» ءوز قاتارىنا قابىلداۋعا اسىعا كۇتىپ وتىرماعانىن، ساناسىنىڭ تۇكپىرىندە بولسا دا، وتە جاقسى بىلەدى، بىراق، ءبارىبىر سولاي قاراي ۇمتىلعانىن قويمايدى.

ال، كەز-كەلگەن قالىپتى ادام ءوز ۇلتىن ءسۇيۋى كەرەك ەمەس پە، ويتكەنى ول تۋىلعاندا قازاق، ورىس، ەۆرەي، ەسكيموس، پاپۋاس، زۋلۋس بولىپ تۋىلدى عوي... ايتپاقشى، ەۆرەيلەر ءوز ۇلتىن شىنىمەن جاقسى كورەدى، ماسەلەنىڭ ءبارىن ەشكىمنەن قىسىلماي، قورىقپاي اشىق ايتادى. جالپى، شىنايى ۇلتتىق كوڭىل-كۇيگە قاتىستى ءبىز ولاردان كوپ نارسەنى ۇيرەنۋىمىز كەرەك! جانە بارلىق جەردە وعان لايىق بولۋ ءۇشىن قولىمىزدان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ءبىز اتا-انامىز سياقتى ۇلتتى دا تاڭداي المايمىز. ءبىز ءۇشىن ونداي تاڭداۋدى قۇدىرەتتى قۇداي جاسادى جانە ءبىز بۇل ءۇشىن وعان تەك ريزاشىلىق بىلدىرە الامىز. دالىرەك ايتقاندا، مىندەتتىمىز. ءبىز اتا-انامىزدى جاقسى كورەمىز، ولار قانداي بولسىن، ەشكىمگە الماستىرمايمىز، ويتكەنى ولار ءبىزدىڭ اتا-انامىز. ۇلت تا ءدال سولاي.

بىراق، مۋتانتتار سول ءۇشىن دە مۋتانتتار، ولار ءۇشىن قاسيەتتى ەشتەڭە جوق. ءتىپتى جانۋارلار مۇنداي قادامعا بارمايدى - ايعىر ەشقاشان ءوز اناسىنا شاپپايدى، ال، مۋتانتتار ... ولار ءۇشىن انا ءتىلى دەگەن ءسوز - بوس ءسوز.

مۋتانتتار قايدان پايدا بولادى؟ قايدان ەكەنى بەلگىلى - ءبىزدىڭ وتكەن شاعىمىزدان.

كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى سانالى، جۇيەلى تۇردە، تاباندىلىقپەن جانە ەرەكشە ەكىجۇزدىلىكپەن جۇرگىزىلگەن ورىستاندىرۋ جىلدارىندا حالقىمىزدىڭ ەڭ جاقسى بولىگى جويىلدى. قازاق تىلىندەگى «گەن» ءسوزىنىڭ كوپتەگەن قازاق ءسوزى سياقتى بىرنەشە، بۇل جەردە ەكى ماعىناسى بار. ءبىرىنشىسى جاي تەك، ەكىنشىسى - اسىل تەك. مىنە، وسى اسىل تۇقىمدى ادامدار تۇگەلدەي دەرلىك جويىلدى. ال بويىندا اسىل تەك باردىڭ بۇگىنگە امان جەتكەندەرى ءوز ۇيىرىنە قايتىپ ورالۋدا. راس، ولاردىڭ كەيبىرەۋى قازاق ءتىلىن بىلمەۋى مۇمكىن، ولار سوندا دا شىنايى قازاق پوزيتسياسى تۇرعىسىنان سويلەيدى. بابالاردىڭ اسىل تەگى ءوز مىندەتىن اتقارىپ جاتىر...

مۋتانتتار دا ءوز مىندەتىن ورىنداپ جاتىر، بىراق، نيەتتەرى قارا بولعاندىقتان، «قايتسەك قازاقستان قايتادان جانە تەزىرەك ورىس ءتىلدى بولا باستايدى» دەگەن ماقساتقا جۇمىس ىستەيدى. سول ءۇشىن دە 28 جىلدان بەرى ولار بالالارىن، نەمەرەلەرىن ورىس مەكتەپتەرىنە بەرىپ كەلەدى. ولارعا بالالارىن قازاق مەكتەپتەرىنە بەرۋگە كىم كەدەرگى؟ ءبارى وزدەرىنىڭ قولىندا ەمەس پە؟! قازاق مەكتەپتەرىنىڭ ءبىلىم ساپاسىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرسە، كىم ولارعا قوي دەپ جاتىر؟ جوق، ىڭعايلى، جايلى، ەڭ باستىسى ۇيرەنشىكتى ورىس تىلىندە ءومىر سۇرۋلەرى ءۇشىن عانا ولار بارلىعىن، ءتىپتى، تۇتاس ۇلتتى،  داڭقتى ۇلتتى، ەجەلگى ۇلتتى قۇرباندىققا شالىپ جاتىر...

وسى ساپتا ولارمەن «يىق تىرەسە» «ۆرەميا» اپتالىعى كەلە جاتىر. ول ءسىز بەن ءبىزدىڭ وتانىمىزدى «جەڭىل ءجۇرىستى ەل» دەپ اتايدى جانە ونىسىن تاپقىرلىقتىڭ شىڭى دەپ بىلەدى. ۇزاق جىلدار بويى حالىقتى قازاق ۇلتشىلدىعىمەن قورقىتۋدان شارشامايتىن «Central Asia Monitor» دەگەن اپتالىق بار. وندا قازاق ءتىلىنىڭ جاي-كۇيى تۋرالى كوپ جازاتىن، بىراق ەشقاشان ەڭ باستىنى – قازاق ءتىلىن قايتسەك كەڭەس كەزىندەگى ورىس ءتىلى سياقتى اۋاداي قاجەتتىلىككە جەتكىزۋ جايلى ەشقاشان جازبايتىن جەنيس بايحوجا دەگەن جۋرناليست بار. بىلمەگەندىكتەن ەمەس، وتە جاقسى بىلگەندىكتەن جازبايتىن. مەن ول قازاق ءتىلىنىڭ ادىمىن اشتىرماي وتىرعاندار ورىستار ەمەس، ورىس ءتىلدى قازاقتار ەكەنىن تاماشا تۇسىنەدى دەپ ويلايمىن. بىراق: «گەنوتسيد بولعان با ءوزى؟» دەپ جازاتىن (جاقىندا «گەنوتسيد تاقىرىبىنا نەگە تىم كوپ بارا بەرەمىز» دەگەن)  ادام جايلى نە ايتۋعا بولادى؟ بۇكىل حالىقتىڭ ەڭ قاسيەتتى ۇعىمىن قورلاۋ ەمەس پە بۇل؟ ءبىزدىڭ «قازاق ءۇنى» گازەتىندەگى «جەنيس بايحوجا ادام با ءوزى؟» دەگەن جاۋاپ-ماقالامىزدى ول جاۋاپسىز قالدىردى...

بىراق، ۋاقىت ءجۇرىسىن ەشكىم ارتقا قاراي بۇرا المايدى. ءبىز، قۇداي قالاسا، ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدى قۇرۋ ءۇشىن مۇمكىننىڭ دە، مۇمكىن ەمەستىڭ دە ءبارىن ىستەيمىز. قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىن قۇرۋ - وسى باعىتتاعى قادامداردىڭ ءبىرى.

ومىرزاق اقجىگىت،

تاۋەلسىز جۋرناليست.

Abai.kz