تاعى دا تالاس. ءتىل توڭىرەگىندە. وندا دا، وتاۋ ىشىندەگى ورتا قازانعا ورتاقتاس «كوپ ۇلتتىڭ» ءبىرىنىڭ ءتىلى ەمەس، مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلتتىڭ، قازاقتىڭ ءتىلى، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى توڭىرەگىندە. قر پرەزيدەنتى جانىنان قۇرىلعان ۇلتتىق سەنىم كەڭەسىنىڭ كەي مۇشەلەرى قازاقستاندا قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبە الىپ، ارنايى زاڭ بولىپ بەكىتىلگەنىنە بوتەن ويلى ەكەنىن ءبىلدىرىپتى.

بۇل تۋرالى كۇنى كەشە عانا جۋرناليست ومىرزاق اقجىگىت جازدى. بەلگىلى ەكولوگ ازاماتحان ءامىرتاي دا قازاق تىلىنە قىرىن قارايتىندارعا اشىق قارسى شىعىپ، وتكىر پىكىر ءبىلدىردى. قازاقتىلدى اقپارات قۇرالدارى دا اتالعان ماسەلەگە ءمان بەرىپ، دابىل قاقتى. ءتىل تاعدىرىنا قاتىستى تالاستا «ءتىلىمىزدى تىستەپ» قالۋ – ارىمىزعا دا، ازاماتتىعىمىزعا دا سىن! ەندەشە رەت-رەتىمەن جازايىق...

ەلدىڭ ەكىنشى سايلانعان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ەل-حالىققا ەسىم-سويى تانىمال ازاماتتاردى جيىپ، كەڭەس قۇرعانىن بىلەسىزدەر. ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى (17 شىلدە 2019 جىل. №63 جارلىق). وعان قىرىقتان اسا كىسى مۇشە بولدى.

ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ – مەملەكەتتىك تىلدەن باستالادى

سول كەڭەستىڭ العاشقى وتىرىسى ءوتىپ، وندا ءبىرلى-جارىم ادام بايانداما جاسادى. بايانداۋشىلاردىڭ ءبىرى – كەڭەس مۇشەسى، اقىن قازىبەك يسا ەدى. 6 قىركۇيەكتەگى جيىندا قازىبەك يسا: «ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ – مەملەكەتتىك تىلدەن باستالادى» دەپ سويلەدى. «قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالۋى ءۇشىن بارلىعىمىز جۇمىلا ارەكەت ەتىپ، بارلىق جەردە مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتەيتىن مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋىمىز كەرەك! ول ءۇشىن اتازاڭدا مەملەكەتتىك ءتىل ءوز مارتەبەسىن جەكە دارا يەلەنۋى ءۇشىن 7-باپتىڭ 2-تارماعىن الاتىن ۋاقىت جەتتى. بۇل حالىق تالابىن الدىمەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قولداۋى ءتيىس!» دەدى.

الىپ-قوسارىڭىز بار ما؟ اڭگىمە قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 7-بابى تۋرالى. 7-باپتىڭ 1-تارماعى: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى». 

«الىپ تاستاۋ كەرەك» دەپ وتىرعان 2-تارماقتا: «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن ءمىنايى ماسەلە بار.

ال «قر ءتىل تۋرالى» 1997 جىلعى 11 شىلدەدەگى №151 زاڭىنىڭ 4-بابىندا: «قر مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى. مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىڭ بۇكىل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن مەملەكەتتىك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت ءىسىن جۇرگىزۋ جانە ءىس-قاعازدارىن جۇرگىزۋ ءتىلى. قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ – قر ءاربىر ازاماتىنىڭ پارىزى»، - دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلسا، ءدال وسى زاڭنىڭ 5-بابىندا: «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى»، - دەپ جازىلعان.

وسى ءبىر ەكىۇشتى زاڭدار مەن مەملەكەتتىك ءتىل توڭىرەگىندەگى تالاستىڭ توقتاۋسىز ءجۇرىپ جاتقانىنا، مىنە شيرەك عاسىردان استى. بوتەن تىلگە بۋازكوڭىل بىرەۋلەر 7-باپتىڭ 2-تارماعى مەن 151-زاڭنىڭ 5-بابىنا جاتا كەپ جارماسىپ، ولىسپەي بەرىسپەستەي بولىپ كەلەدى.

«نيكتو ۆەد نە جەلاەت يدتي پو پۋتي ميحايلا گورباچەۆا»

مىنە قاراڭىز، «ۆرەميا» گازەتىنىڭ رەسمي سايتى. 10 قىركۇيەك كۇنى «پوليتولوگ دانيار اشيمباەۆ - و پەرۆوم زاسەداني نسود: پرەزيدەنتۋ نۋجەن تايم-اۋت» اتتى سۇحبات جاريالاپتى.

پرەزيدەنت قاتىسقان سول ءبىر جيىننان العان اسەرىن اقتارىلىپ-توڭكەرىلىپ ايتقان «ساياساتكەر» اشىمباەۆ «بيلىك بازىنادان گورى ناقتى ۇسىنىستى قالايدى» دەپتى. حوش! ناقتى ۇسىنىستار ايتىلمادى دەگەن جانە وتىرىك ءسوز. ساياساتكەر ايدوس سارىم، ايمان وماروۆا، ەرمەك تۇرسىنوۆ، راقىم وشاقباەۆ، قازىبەك يسا ت.ب. بىرقاتار ازاماتار سول جيىندا ءسوز الدى. ناقتى ۇسىنىستار ايتتى.

قازىبەك يسا دەمەكشى، جاڭاعى «ساياساتكەر» اشىمباەۆ مەملەكەتتىك تىلگە مارتەبە بەرىپ، زاڭ قابىلداۋدى سۇراعان قازىبەك يسانىنىڭ ۇسىنىسىن «كۇلكىلى» ءھام «قاۋىپتى» دەپ باعالاپتى.

اڭگىمەسىنىڭ القيسساسىن «راديكالدى ۇسىنىس ايتۋشىلار – گوربوچەۆتىڭ تاعدىرىن ۇمىتقان با؟» (نيكتو ۆەد نە جەلاەت يدتي پو پۋتي ميحايلا گورباچەۆا، كوگدا ناچينالي ۆرودە س حوروشيح ي نۋجنىح رەفورم، ا زاكونچيلوس ۆسە كروۆوپروليتيەم ي رازۆالوم سترانى) دەپ باستاعان اشىمباەۆ ءبۇي دەيدى:

«دوۆولنو وپاسنوە، نا موي ۆزلياد، پرەدلوجەنيە پروزۆۋچالو يز ۋست كازىبەكا يسى و نەوبحوديموستي دالنەيشەگو رازۆيتيا گوسۋدارستۆەننوگو يازىكا.

پرەجدە ۆسەگو وتمەنيت نورمۋ زاكونا و يازىكاح، سوگلاسنو كوتوروي ۆ سترانە ۋستانوۆلەن سپيسوك پروفەسسي، دليا كوتورىح زنانيە گوسيازىكا ياۆلياەتسيا وبيازاتەلنىم. تو ەست ون پرەدلوجيل سدەلات تاك، چتوبى زنانيە گوسيازىكا بىلو وبيازاتەلنىم دليا ليۋبوي پروفەسسي. ۆ ۋسلوۆياح فاكتيچەسكوگو دۆۋيازىچيا ەتا ينيتسياتيۆا ياۆلياەتسيا ديسكريميناتسيوننوي ي پروۆوتسيرۋيۋششەي وبوسترەنيە مەجناتسيونالنوي سيتۋاتسي ۆ سترانە. كرومە توگو، ون پرەدلوجيل رازرابوتات نوۆىي زاكون و گوسيازىكە ي سوزدات وتدەلنوە اگەنتستۆو پو گوسۋدارستۆەننومۋ يازىكۋ».

«ياعني، ول (قازىبەك يسا – رەد.) مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى كەز كەلگەن كاسىپ يەسىنە مىندەتتەۋدى ۇسىندى. قوستىلدىلىك جاعدايىندا بۇل ۇسىنىس – ەلدەگى ۇلتارالىق جاعدايدى ۋشىقتىرىپ، الالاۋشىلىقتى قوزدىراتىن باستاما»، - دەيدى.

مەملەكەتتىك تىلگە مارتەبە بەرۋ – «راديكالدى»، «قاۋىپتى» قادام با؟

اشىمباەۆتىڭ ايتۋىنشا -  مەملەكەتتىك تىلگە مارتەبە سۇراۋ، ونى ارنايى زاڭمەن بەكىتىپ، بارشاعا مىندەتتەۋ – ەلدەگى ۇلتارالىق ارازدىقتى تۋدىراتىن، تىلدىك الاشاۋشىلىقتى قوزدىراتىن قاۋىپتى ۇسىنىس ەكەن. مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى بارشاعا مىندەتتەۋ – ۇلتارالىق ارازدىقتى قوزدىراتىن قاۋىپتى فاكتور بولسا، اشىمباەۆ مىرزا «قر ءتىل تۋرالى» №151 زاڭىنىڭ 4-بابى – كونستيتۋتسياعا قايشى دەگەندى دە مەڭزەپ تۇرسا كەرەك... ويتكەنى، ءدال سول 4-باپتا:  «مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىڭ بۇكىل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن مەملەكەتتىك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت ءىسىن جانە ءىس-قاعازدارىن جۇرگىزۋ ءتىلى. قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ – قر ءاربىر ازاماتىنىڭ پارىزى», دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان.

ءارى قاراي، «مەنىڭشە، ماسەلەنى ونوماستيكا مەن تەرمينولوگيا كوميسسياسىنىڭ جۇمىسىنا بۇرعانى ءجون بولار ەدى. تىلدىك ماسەلەلەرگە بولىنگەن ميللياردتاردىڭ ەسەبىن سۇرايتىن، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتى باقىلايتىن ەسەپ كوميتەتى تەكسەرۋ جۇرگىزۋىن، بۇل باعدارلامالاردىڭ اسا ءساتتى بولماعىنىن ەسكەرىپ، ونى كونكۋرستىق نەگىزگە كوشىرۋ ماسەلەسىن كوتەرگەندە...»، دەپ جالعاپتى ويىن. ءتىلدى دامىتۋعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ ساتسىزدىگىن ايتقانىن اقىلعا سىيدىرساق تا، قازاق ءتىلى تۋرالى زاڭ قابىلداۋ – ۇلتارالىق ارازدىقتى قوزدىرادى دەپ سويلەگەنىن ەش اقتاپ الا المايمىز.

دانيار اشىمباەۆتىڭ سۇحباتىنا قاراپ وتىرىپ، ۇقسك-دەگى ءۇش جۇمىس توبىنان سويلەگەن التى سپيكەردىڭ ىشىندە ءىلىپ الارلىعى جوقتىڭ قاسى ەكەن دەپ وي تۇيۋگە بولادى. مىسالى، ساياساتتانۋشى ايدوس سارىمدار سويلەگەن ساياسي توپتىڭ ءسوزىن پرەزيدەنت جاي تىڭداعان. ەشبىر ۇسىنىسىن ءتۇرتىپ الماعان. كەيبىر توپ ءوز ۇسىنىستارىن سول جيىن بولاردىڭ از-اق الدىندا ازىرلەپ ۇلگەرگەن. ايمان وماروۆا ءوز جۇمىس توبىمەن اقىلداسپاي، ءوز بەتىنشە سويلەگەن. راقىم وشاقباەۆ ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتكەن. كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ اراسىندا ءبىلىم-عىلىم مەن مەديتسينا تۋرالى ايتاتىن ادام بولماعان. قازىبەك يسا ءتىپتى «قاۋىپتى» ۇسىنىس ايتقان.  ىشىندەگى ەڭ ءتاۋىرى ەرمەك تۇرسىنوۆ ەكەۋى-ءمىس.

ءجا، ايتپاعىمىز ول دا ەمەس. تىلگە ورالايىق...

ەل حالقىنىڭ 80 پايىزى قازاقتىلدى

«ءتىل تۋرالى» زاڭ العاش 1989 جىلى قا­بىل­دانعانى بەلگىلى. سودان بەرى 30 جىل. ءتىل ماسەلەسى، وسى كۇنگە دەيىن كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلەدى. ءيا، 1989 جىلمەن سالىستىرساق، تاۋبە دەرلىگى كوپ. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسى كەڭەيدى. قوعامدىق تالاپتىڭ ءتىلى، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، كەرەك دەسەڭىز، قوعامدىق ساياساتتىڭ ءتىلى قازاقىلاندى. ەلدە 18 ميلليوننان كوپ جان سانى بار دەسەك، سول 18 ميلليوننىڭ 71 پايىزى – مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلت، قازاقتار. وسىدان ەكى جىل بۇرىنعى دەرەك بويىنشا (2017 جىلعى), حالقىمىزدىڭ 80 پايىزى قازاقتىلدى. ەكى جىلدا بۇل كورسەتكىشتىڭ وسە تۇسكەنى تاعى راس. ويتكەنى، بيىلعى قاڭتار-قىركۇيەك ەسەبى بويىنشا 34,2 مىڭ ادام وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن العان ەكەن. ولاردىڭ 90 پايىزى تمد ەلدەرىنە كوشكەن. اسىرەسە، سوڭعى جىلدارى سولتۇستىكتەگى سويى بولەك جۇرت ىرگەدەگى ەلگە (رەسەيگە) كەتىپ جاتىر دەگەن اقپارات از-ازدان جاريالانا باستادى. تاۋەلسىزدىك العان 1991 جىلى ەلدەگى قازاقتاردىڭ سانى بار-جوعى 40 پايىزدى قۇراسا، قازىر 70 پايىزدان اسادى. ماسەلەن، ءبىر عانا قىزىلوردا وڭىرىندە 97 پايىز قازاقتار تۇرادى. ال 1990 جىلداردان بەرى قاراي ەلىمىزدەن جارتى ميلليون نەمىس، 2-3 ميلليون ورىس كەتتى.

«كوپۇلتتىلىق» - ساياسي مانيپۋلياتسيا قۇرالى

ارينە، ەتنوستاتيستيكا تابۋ سالىنعان تاقىرىپ دەسەك تە، رەسمي ستاتيستيكا وسى كورسەتكىشتىڭ توڭىرەگىندە ەكەنى جانە فاكت. ازدى-كەم ايىرماشىلىق بولاتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى، «كوپۇلتتىلىق» بۇل – ساياسي تەتىك. مانيپۋلياتسيا قۇرالى عانا.  ال، قازاقتى، ونىڭ ءتىلىن دومينانتتى ەتۋ – بيلىكتەگى مۇددەلى توپ ءۇشىن وتە-موتە ءتيىمسىز. بۇل ەكىنىڭ-ءبىرى بىلەتىن جايت. دەسە دە، ەكس-مينيستر (مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى) ارىستانبەك مۇحامەديۇلى استاناداعى اق جاعالىلاردىڭ ءبىر جيىنىندا 80 پايىزدى سەسكەنبەي ايتىپ قالعان. ەسىمىزدە.

شىندىعىندا، بەيرەسمي دەرەكتە قازاقستاندا ءابسوليۋتتى دومينانت ءتىل – قازاق ءتىلى، باسىم ۇلت – قازاق بولدى. ەندى وعان شەتتە جۇرگەن 5 ميلليونعا جۋىق قازاقتىلدى قازاقتى قوسا ەسەپ قىلىڭىز... دەمەك، ءبىز كوپ ۇلتتى قۇراما مەملەكەت ەمەسپىز. ءبىز - ۋنيتارلى مەملەكەتپىز. ياعني، دومينانتتى ۇلتتىڭ قالاۋى ورىندالۋى ءتيىس. انىعىندا دەمكوراتيالىق پرينتسيپ تە بۇعان قايشى ەمەس.

الايدا، وسى 30 جىلدا ءتىل ماسەلەسى تولىق شەشىمىن تاپتى دەسەك، جانە قاتەلەسەمىز. ەلىمىزدە قازاق ءتىلىنىڭ كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسى تولىقتاي بەكىمەي  - بۇل ماسەلە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيدى. بۇل – فاكت!

ال جاڭاعى «ساياساتكەر» دانيار اشىمباەۆ سىناعان «مەملەكەتتىك باعدارلامالار» نەگە ءساتسىز؟ ميللياردتار ءبولىنىپ جاتىر عوي. وعان ءبىر عانا سەبەپ بار. ول – «قوستىلدىلىك». ءيا، جاڭاعى 7-باپتىڭ، 2-تارماعى – مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ساياساتىن جۇرگىزۋگە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. ال ەندى وسىنىڭ شەشىمى رەتىندە – مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋدى ۇسىنۋ – اشىمباەۆتار ءۇشىن «راديكالدى»، «قاۋىپتى» قادام-مىس.

«ءاربىر ازامات مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە مىندەتتى». مۇنى كونستيتۋتسيا مىندەتتەيدى! جوق، ءبىز جاڭاعى اشىمباەۆ ايتقانداي، «ويباي، شۋ شىعىپ كەتەدى»، «ويباي، بىردەڭە بوپ قالماسىن» دەگەن مايموڭكەلىكپەن، ءتىلىمىزدى تىستەپ قالىپ، بوتەن مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك تىلىنە مۇقتاجدىقتى قولدان جاساپ وتىرمىز. اششى، بولسا دا شىندىعى – وسى.

قازاق تىلىنە قىرىن قارايتىندار – ءوزىمىزدىڭ ايىرتىلدىلەر

ەڭ سوراقىسى، قازاق تىلىنە قىرىن قارايتىندار «ماشا-ۆاسيالار» ەمەس، ءوزىمىزدىڭ ءايىرتىلدى الا وكپەلەر سەكىلدى. سەنبەسەڭىز، اسسامبلەيا دەيتىن ايدىك ۇيىمنىڭ كەز كەلگەن جيىنىن الىپ قاراڭىزشى. ەل باسشىلارىنىڭ الدىندا قازاقشا سويلەپ تۇرعان دياسپورا وكىلدەرىن كورەسىز... ولار قازاقشا سويلەگەندە، قوس تىلگە باسى اينالىپ، باسىبايلى قۇل قالعان بىزدىكىلەر جولدا قالادى...

سونىمەن، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىندەر كىمدەر؟ ولار قوناقتار ما، الدە وسى ەلدىڭ ازاماتتارى ما؟ 30 جىل بويى ەشكىم ولاردىڭ قۇقىعىن شەكتەگەن جوق، ءتىپتى ءوزىمىزدىڭ قۇقىعىمىزدى اياقپەن تاپتاپ تۇرىپ، ولاردىڭ قۇقىقتارىن ەرەكشەلەپ بەردىك. ەندى وسىنداي جومارتىق پەن كەڭدىكتىڭ قايتارىمى بولۋى كەرەك شىعار... جوق، بولۋى كەرەك! ەندەشە اشىمباەۆتار نەدەن قاۋىپتەنىپ وتىر؟ تۇسىنىكسىز...

ءتىل – كىمنىڭ كىم ەكەنىن انىقتايتىن ينديكاتور. وكىنىشكە وراي، ءبىز ءالى سول كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ينتەرناتسيوناليستىك ينفەكتسياسى جۇققان دەرتتىلەرمەن داۋلاسىپ كەلەمىز...

ءتۇيىن. تيگون (tiger+leon) دەيتىن ماقۇلىق جاراتىلىس بار. جولبارىس پەن ارىستاننان شىققان شاتىس. قازاقشالاساق – جولتان.

جولتاندار – جابايى تابيعاتتا مۇلدە كەزدەسپەيدى. حايۋاناتار باعىندا عانا ءومىر سۇرەدى. جاراتىلىسى دا ەرەكشە. تۇمسا تابيعاتتىڭ قۇشاعىنا بوساتىپ جىبەرسە، اشتان قاتادى. سەبەبى ءبىتىمى، سۇيەگى، بۇلشىق ەتى شابۋعا، اڭ اۋلاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى... يا جولبارىس ەمەس، يا ارىستان ەمەس، جەر باسىپ جۇرگەن ءبىر ماقۇلىق...

وكىنىشتىسى سول، بۇگىندە ءبىزدىڭ ارامىزدا دا نەبىر جولتاندار ءجۇر. نە ورىس ەمەس، نە قازاق بولعىلارى «كەلمەيدى». ولاردىڭ دا جاراتىلىسى ءدال جاڭاعى جولدانداردىكىندەي-اق... بولمىسى جولبارىستاي ءىرى بولىپ كورىنگەنىمەن، شاماسى شەكتەۋلى... ولار دا جولبارىس سياقتى ءىرى، ءبىلىمدى، سابىرلى كورىنگەنىمەن، تابيعي جاعدايدا ءومىر سۇرە المايدى. قولدا ءومىر سۇرۋگە عانا قاۋقارلى. سايكەستىكتى قاراڭىز...

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz