وتانشىل ۇلى ازامات

ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريحي جادىمىز سوۆەتتىك يدەولوگيا پرەسىمەن جانشىلىپ، تەرەڭ ۋلانعان. جاڭا بۋىن، جاس ۇرپاق بۇل دەرتتەن ارىلىپ كەلەدى. بۇل – راسىندا، جاقسى ءۇردىس. تاۋەلسىزدىككە جەتكەن قوعامنىڭ ەڭ ۇلكەن جەتىستىگى. ال قوعامدىق ومىرگە ەندى اياق باسقان ۇرپاقتىڭ تالعام-تۇسىنىگىن عىلىمي نەگىزدە قالىپتاستىرۋعا، باعىتتاۋعا، ءبىز - اعا ۇرپاق جاۋاپتىمىز. ول اتا-بابا مولاسىنا تاعزىم ەتۋدەن، ولاردىڭ بىزگە قالدىرعان اماناتىنا ادال بولۋدان باستالادى. وسى رەتتە بۇگىنگى ۇلتتىق جادىمىزدىڭ السىرەگەندىگىن كورسەتىپ تۇرعان مىنا فاكتىگە كوڭىل اۋدارۋ پارىز. 

وسىدان سەگىز جىل بۇرىن پروفەسسور ديحان قامزابەكۇلى باستاپ، قايراتكەردىڭ اعايىن-تۋىسىنان قاپار اقساقال ايتۋعانوۆ، عيماديدەن وجاروۆ، جۋرناليست جاقسىباي سامرات سىندى ەل ازاماتتارى ماسكەۋدەن استاناعا (قازىرگى نۇر-سۇلتان قالاسىنا) سماعۇل سادۋاقاسۇلى سۇيەگىنىڭ كۇلىن جەتكىزدى. وسى ەلدىك ءىستىڭ زاڭدىق نەگىزىن قوعام قايراتكەرى، قازىرگى «قاھارماندار» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى، ەكس-سەناتور سابىر قاسىموۆ جۇيەلەدى. بۇل فاكتى، ارينە، ۇلتتىڭ تاريحي  جادىن بۇگىنگى سۇرانىسقا لايىق جاڭعىرتۋ ارەكەتى ەدى. بىراق جەتكىزىلگەن سۇيەك كۇلىن جەرلەۋ ءىسى ءبىراز كەدەرگىگە تاپ بولدى. بۇل جاعدايدى، ءسوز جوق، سانالى تۇردە جاسالعان قارسىلىققا بالاۋ تۋرا بولماس. انىعىراق ايتقاندا، ول قوعامنىڭ بۇگىنگى رۋحاني ومىرىنە تىكەلەي قاتىناسى بار تاريحي فاكتىنى ءوز دارەجەسىندە تۇسىنە الماۋشىلىق دەپ توپشىلاعان ءجون شىعار. ءبىراز ۋاقىت مەشىتتىڭ جانازا شىعارۋ بولمەسىندە 4 ايداي ساقتالىپ، «الاش ارىسى سۇيەگىنىڭ ماسەلەسى» پارلامەنتتە ءسوز بولىپ... اقىرىندا س.سادۋاقاسۇلى سۇيەگى قالاداعى ەسكى زيراتقا ەلدىك داستۇرگە لايىقتى قويىلدى. وعان دا شۇكىر! كوپ كەشىكپەي ەلوردا زيالىلارى قاۋىمداسىپ، باسىنا جاقسى بەلگى دە قويدى. قۇلپىتاسقا «ارتىمىزعا – انىق كوڭىلمەن، الدىمىزعا – اشىق كوزبەن قارايىق!» دەگەن قايراتكەردىڭ ءوز ءسوزى جازىلىپتى. مۇنى بۇگىن مەن بولاشاققا امانات دەپ تۇسىنەيىك!..

سماعۇل سادۋاقاسۇلى كىم؟ بۇل ارادا «ەدى» دەگەن ءسوزدى سانالى تۇردە ايتپاي وتىرمىن. ويتكەنى كەزىندە قالىپتاسىپ كەلە جاتقان سوۆەتتىك وتارلاۋ جۇيەسىنە تەوريالىق تۇرعىدان نەگىزدى، پراكتيكالىق تۇرعىدان ساۋاتتى، قارسىلىق كۇرەسىن باستاعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ ايتقان پىكىرى، كورسەتكەن ۇلگىسى بۇگىن دە وزەكتىلىگىن جويعان جوق.  

بۇل ارادا مەن كەزىندە سماعۇل تاراپىنان ايتىلىپ، كەيىنگى ءومىر تۋرالىعىن كورسەتىپ بەرگەن ەكى-ءۇش فاكتىگە عانا جۇگىنەيىن. 1923 جىلى ورىنبور قالاسىندا وتكەن ءىىى پارتيا كونفەرەنتسياسىندا كەلىمسەك، گاسترولەر-باسشىسىماق ۆاينشتەين دەگەن (سول كەزدە ۇكىمەت توراعاسىنىڭ ورىنباسارى) قازاقستاندا قۇرىلۋعا ءتيىس بولعان سوتسياليستىك قوعامنىڭ ماتەريالدىق تەحنيكالىق بازاسىن قۇرۋ جولدارى تۋرالى بايانداماسىن جاساپ، «جول كورسەتكەندە، سماعۇل وعان جاۋاپ سوزىندە «جولداس ۆاينشتەين، ءسىز ارقىلى ايتىلىپ وتىرعان «بازا» دەگەن ءسوزدى تەرىس وقىساق «ازاب» بولىپ شىعادى. سول ءسوتسياليزمنىڭ بىزگە ازاپ بولىپ كەلمەۋ جاعىن كىم قاراستىردى ەكەن؟» دەگەن سۇراۋ تاستاعان. 

اراعا ءۇش-اق جىل سالىپ، ياعني 1926 جىلى پارتيانىڭ ءىى پلەنۋمىندا كەلەسى گاسترولەر-كەلىمسەك گولوششەكين «قازاق اۋىلى ۇستىنەن «كىشى وكتيابرمەن» قايتا ءجۇرىپ ءوتۋ قاجەت» دەپ ۇران تاستاپ، ي.ءستاليننىڭ قولداۋىن العاندا، وعان سماعۇل تاعى دا «گولوششەكين سوزىندە دەماگوگيادان باسقا ەشتەڭە دە جوق. ونداي رەۆوليۋتسيالىق شارالارعا ەشقانداي دا قاجەتتىلىك جوق. ءبىزدىڭ قازاق قوعامىنداعى ەندىگى كەزەڭدەگى ۇستانىمىمىز ازاماتتىق سوعىس جولى ەمەس، ازاماتتىق بىرلىك تۇتاستىق جولى بولۋعا ءتيىس!» دەپ، جاداعاي كونفيسكاتسيا، توتەنشە وتىرىقشىلاندىرۋ، ۇلتتىق مادەنيەتكە شابۋىل، زيالىلاردى جويۋ كۋرسىنا اشىق قارسىلىق تانىتتى. 

1928 جىلى ول ماسكەۋدەن شىعاتىن «كوممۋنيست» جۋرنالىنا ماقالا جاريالاپ، سوۆەتتىك يندۋسترياليزاتسيا ساياساتىنىڭ قازاق ءۇشىن جاڭا وتارلاۋ ساياساتى ەكەندىگىن ناقتى دالەل ارقىلى اشكەرەلەدى. مۇنداي مازمۇنداعى ونىڭ كەمەلدىك جانە كەمەڭگەرلىك ۇلگىسىن تىزبەلەپ ايتا بەرۋگە بولادى.

سماعۇل سادۋاقاسۇلى 1927-1928 جىلدارى ف.گولوششەكيندى قازاقستانداعى باسشىلىقتان كەتىرۋ ارەكەتىن باستاپ، تروتسكي جانە زينوۆەۆ سياقتى وپپوزيتسيالىق ۇستانىمداعى توپپەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، ەلگە ءتونىپ كەلە جاتقان اپاتتى (1929-1933 جج.) بولدىرماۋعا جانۇشىرا كىرىسىپ، سوۆەتتىك ەسسىز رەفورمالارعا اشىق قارسىلىق كۇرەس جۇرگىزدى. 

ال سول سماعۇل سۇيەگىنىڭ كۇلى ءبىراز ۋاقىت ءوز ورنىن تابا الماي، جەتىمسىرەپ تۇرعانى قانداي وكىنىشتى؟ ايتەۋىر تاعى دا سول ءازيز سۇيەك كۇلىن جەتكىزگەن ازاماتتاردىڭ پاراساتتى ارەكەتى ارقاسىندا قالاداعى ەسكى زيراتقا جەرلەندى. ويتكەنى مۇندا ءبىر كەزدەرى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ ايگىلى كوشباسشىسى، سوڭعى قازاق حانى كەنەسارى قاسىمۇلى ساربازدارىنىڭ دا سۇيەگى جەرلەنگەن بولاتىن. 

ۇلت قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسۇلى سۇيەگىنىڭ ەلگە جەتكىزىلىپ، داستۇرگە ساي قايتا جەرلەنۋى - ءبىزدىڭ جاڭا ساياسي ومىرىمىزدەگى اسا ماڭىزدى جاڭالىق ەدى. بىراق سول تاريحي وقيعا بيلىك تاراپىنان قولداۋ تاپپاعاندىعى ەلدىڭ ويلى ازاماتتارىنىڭ كوڭىلىنە كۇدىك ۇيالاتقانىن جاسىرۋعا بولادى ما؟ ونى جاسىرۋ كىمگە پايدالى، كىمگە زيان؟ وسىنى اجىراتا الماي، ەكى اعاشتىڭ اراسىندا اداسقانداي كۇيدەمىز. وكىنىشتى-اق! 

ەگەر بۇل ماسەلە ءالى دە رەسمي نەگىزدە ەسكەرمەسە، وسى ءىستى استاناداعى زيالىلار مەن جاستار ۇيىمى قوعامدىق نەگىزدە قولعا الىپ، جىل سايىن جەلتوقساننىڭ ءبىر كۇنى (سماعۇلدىڭ ومىردەن وزعان كۇنى) وتانشىل ۇلى ازاماتتىڭ باسىنا تاعزىم ەتىپ، دۇعا باعىشتاۋدى نەگە داستۇرگە اينالدىرمايدى؟! بۇل ەلدىك-وتانشىل ارەكەتتەن الدەبىر قۇپيا ساياسي استار ىزدەۋگە ەشقانداي دا نەگىز جوق. مۇنداي ارەكەتتەن كومەسكىلەنگەن، لايلانعان جادتى ارشىپ تازارتۋ ارەكەتىن عانا كورگەن ءجون.

مامبەت قويگەلديەۆ،

اكادەميك.

Abai.kz