IV

تاماقتانىپ الىپ قالاعا شىقتىق، ءسابيت كەلىسكەنىمىز بويىنشا مەنىڭ قاسىمدا بولادى. استاناعا دەيىن قاشىق ەمەس، اۆتوبۋسپەن ءبىر ساعات قانا جول.ءسابيت جول ۇستىندە كەشەگى كەشتە ۇمىت قالعان مايدا-ءشۇيدا ايتپاعاندارىن ايتىپ كەلەدى.

قازاقستاندا قازىر 25,5 ميلليون حالىق تۇرادى ەكەن، ونىڭ 13 ميلليونى عانا قازاقستاندىقتار. ءسابيتتىڭ ايتۋىنشا، 12,5 ميلليون شەتەلدىكتەردىڭ جارتىسى وسى جەردە تۋعاندار بولعاندىقتان قازاقستاندىق ازاماتقا يە. بىراق، بۇل تسيفرلار ناقتى ەمەس، 2029 جىلعى دەرەكتەر. ونىڭ ءتۇسىندىرۋى بويىنشا، ساناق جۇرگىزىلگەن كەزدە وڭتۇستىكتىڭ، اسىرەسە باتىس ايماقتىڭ كوپتەگەن ادامدارى جاسىرىنىپ قالعان نەمەسە شەت ەلگە شىعىپ كەتكەن. بۇلاي ەتۋدىڭ باستى ماقساتى  -  جالدىق كەلىسىم بويىنشا، جالعا بەرىلگەن مەرزىمدە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سانى (قازاقتار مەن قازاقستاندىق ازاماتتىعى بارلار، ولاردان تۋعان بالالار) سول وردانىڭ حالقىنىڭ كەم دەگەندە 50 پايىزىن قۇراۋى ءتيىس. ساناق قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستاندىقتار ەلدە ءسال عانا جارتىسىنان كوبىن قۇرايدى ەكەن، بىراق  ايماقتاردى ارالاعانىمدا، كۇدىگىم كوبەيە ءتۇستى.

IV

تاماقتانىپ الىپ قالاعا شىقتىق، ءسابيت كەلىسكەنىمىز بويىنشا مەنىڭ قاسىمدا بولادى. استاناعا دەيىن قاشىق ەمەس، اۆتوبۋسپەن ءبىر ساعات قانا جول.ءسابيت جول ۇستىندە كەشەگى كەشتە ۇمىت قالعان مايدا-ءشۇيدا ايتپاعاندارىن ايتىپ كەلەدى.

قازاقستاندا قازىر 25,5 ميلليون حالىق تۇرادى ەكەن، ونىڭ 13 ميلليونى عانا قازاقستاندىقتار. ءسابيتتىڭ ايتۋىنشا، 12,5 ميلليون شەتەلدىكتەردىڭ جارتىسى وسى جەردە تۋعاندار بولعاندىقتان قازاقستاندىق ازاماتقا يە. بىراق، بۇل تسيفرلار ناقتى ەمەس، 2029 جىلعى دەرەكتەر. ونىڭ ءتۇسىندىرۋى بويىنشا، ساناق جۇرگىزىلگەن كەزدە وڭتۇستىكتىڭ، اسىرەسە باتىس ايماقتىڭ كوپتەگەن ادامدارى جاسىرىنىپ قالعان نەمەسە شەت ەلگە شىعىپ كەتكەن. بۇلاي ەتۋدىڭ باستى ماقساتى  -  جالدىق كەلىسىم بويىنشا، جالعا بەرىلگەن مەرزىمدە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سانى (قازاقتار مەن قازاقستاندىق ازاماتتىعى بارلار، ولاردان تۋعان بالالار) سول وردانىڭ حالقىنىڭ كەم دەگەندە 50 پايىزىن قۇراۋى ءتيىس. ساناق قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستاندىقتار ەلدە ءسال عانا جارتىسىنان كوبىن قۇرايدى ەكەن، بىراق  ايماقتاردى ارالاعانىمدا، كۇدىگىم كوبەيە ءتۇستى.

- قالعان 3 ميلليون قازاقستاندىقتار قايدا؟ - دەدىم شىداماي. سۇيتسەم، اقشاسى بار ادامدار باسقا ەلدەرگە كوشىپ كەتىپتى. ايتپاقشى، قازاقستاندى باسقارۋشىلار لوندوندا تۇرادى، سول جاقتا تۇرىپ ەلدى باسقارادى. ەلدىڭ ءار سالاسىندا ءوزىنىڭ ۇلەسى بار ادامدار، ىستەرىن اتقارۋشى ىسكەرلەرگە تاپسىرىپ قويعان، وزدەرى ساياسي تۇراقتى، تابيعاتى بۇزىلماعان، الەۋمەتتىك جاعىنان اۋقاتتى ەلدەردە ءومىر سۇرەدى، باي ادامدار سانالادى. ولاردىڭ بالالارى دا قازاقستاندا تۇرمايدى، بىراق قازاقستاننىڭ بايلىعىنىڭ ارقاسىندا اۋقاتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن بىلەدى. ءتىپتى ورتاڭ قول اۋقاتتى كىسىلەردىڭ وزدەرى شەتەلدەردە ءومىر سۇرەدى. بۇل ءداستۇر قازىر جاپپاي موداعا اينالعان.

جاستار جاعى جاپپاي دەرلىك دەۋگە بولادى، شەتەلدىك ءبىلىم العاندار. كوپ جاعدايدا سول جاقتا قالىپ قويادى. نەگە ولاي ەكەنىن كەيىن ءوزىڭ تۇسىنە جاتارسىڭ دەدى ءسابيت. زەينەتكەرلەر از، كوپشىلىگى زەينەت جاسىنا جەتپەي ولەدى. بالا تۋ كۇرت تومەندەپ كەتتى، ءار وتباسىندا ءبىر عانا بالادان تۋادى، ەكى بالانى تۋ  -  سيرەك جاعداي.

اقمولا وبلىسىندا نەمەسە قازىرگى اتىمەن ايتقاندا، قازاق ورداسىندا 1 ميلليون حالىق تۇرادى، ونىڭ 100 مىڭى شەنەۋنىكتەر، 350 مىڭى ءارتۇرلى قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىندەر، 50 مىڭى  -  پەداگوگ پەن دارىگەرلەر، 100 مىڭى  -  ءوزىن ءوزى اسىراۋشىلار. بۇل ادامداردى كىشكەنتاي قازاقستاننىڭ بەلسەندى بولىگى دەپ ساناساق، قالعان بولىگىنىڭ 300 مىڭى  -  بالالار، 50 مىڭى  -  زەينەتكەرلەر، 50 مىڭى -  مۇگەدەكتەر، ونىڭ ىشىندە مۇگەدەك بولىپ تۋعاندار كوپ. ەلدە جۇمىسسىزدار جوق، ولار ءوزىن ءوزى اسىراۋشىلار ساناتىندا.

ءسابيت بۇرىنعى بيلىكتە بولعان بارلىق  absentee دەيتىندەردى بوقتاپ كەلەدى. ولار دەموكراتيالىق مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرۋدىڭ قانشالىقتى جاقسى ەكەنىن بىلە تۇرا، مۇمكىندىكتەرى بولا تۇرا قازاقستاندى سونداي ەلگە اينالدىرۋعا تۇك ىستەمەدى. ەلدەگى دۇنيەنى تۇگەلىمەن قيراتىپ، ءىشىپ-جەپ، ءوز حالقىن قالدىرىپ داپ-دايىن شەتەلدەگى سالتاناتتى سارايلارىنا كەتتى دە قالدى.

شەتەلدە تۇراتىن ەل باسشىلارى ەلدە نە بولىپ جاتقانىنان ەش حابارى جوق، ول جاعىنىڭ ولارعا قاجەتى دە جوق. جالگەرلەر ءتيىستى جالدىق پۇلدارىن ۋاقىتىلى تولەپ وتىر. جالعا بەرۋدەن تۇسكەن اقشانىڭ باسىم بولىگى سىرتقا كەتىپ جاتىر، قالعان بولىگى مەملەكەتتىك اپپاراتقا، جاردەماقى مەن زەينەتاقىعا، قالعان اقشالار 15 جىلعا دەيىن الىنعان ەل قارىزىن تولەۋگە جۇمسالادى. تاعى ءبىر بولىگى، كەزىندە اتى شىققان بولاشاق ۇرپاقتىڭ قورىنا تولەنەدى. مەكتەپ، كلينيكالار جەكە مەنشىكتە، ياعني مەملەكەت حالىققا ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ ماسەلەسىمەن اينالىسپايتىن بولدى. ءسابيتتىڭ ايتۋىنشا قازاق ورداسىندا ەشتەڭە وندىرىلمەيدى، وسىرىلمەيدى، بارلىعى باسقا وردالاردان تاسىلادى.

مەن ۇندەمەي تىڭداپ كەلەمىن، ولاردى وي ەلەگىنەن كەيىن جالعىز وتىرعاندا وتكىزەمىن. اۋەلى بۇل شالداردىڭ ايتقاندارى راس پا، جوق پا، سوعان كوزىمدى جەتكىزىپ الايىن. ەندى ءسابيتتىڭ ەلىمىزدىڭ مۇنداي قۇلشىلىققا قالاي جەتكەنى جايلى اڭگىمەسىن كۇتىپ وتىرمىن.

يكس ساعاتى تۋىپ، جاپپاي تازالاۋ بىتكەن سوڭ ەلدى قايتا ءبولۋ، وزگەرتۋ باستالدى. ءبولىپ الاتىن ەشتەڭە قالماپتى، ءبارىن بيلىكتە وتىرعاندار الدەقاشان ءبولىپ العان، تاعى ءبىر بولىكتەردى شەتەلدىكتەرگە ساتىپ جىبەرگەن. جەر ساتۋ باستالدى. ونى مايدا-ءشۇيدا ەمەس، ءىرى دەڭگەيدە جۇرگىزدى: شۇرايلى ەگىستىك، جايىلىمدىق، شابىندىق، ورماندى شاتقالدار ءبىرىنشى بولىپ ساتىلدى، سوسىن اۋدانداردى ساتا باستادى. ودان سوڭ شەكاراداعى جەرلەردى ولارمەن شەكتەسىپ  جاتقان كورشى مەمەلەكەتتەرگە ساتۋ باستالدى. بيلىكتەگىلەر ەلدى بىرنەشە ورداعا ءبولىپ الىپ جەكە - جەكە بيلەمەكشى بولىپ ەدى، بارىنە كونگىش حالىق نارازىلىق بىلدىرە باستادى. بىراق، ودان ەشتەڭە شىقپادى. ەلدە كوشباسشى بولاتىن ەشكىم قالمادى. شەتەلدە جۇرگەن رەجيمنىڭ قارسىلاستارى بيلىكتىڭ مۇنداي اۆانتيۋراسىنا قارسى الەمدىك قاۋىمداستىقتى قارسى قويدى. بيلىك امالسىزدان بۇرىننان ساقتاپ كەلە جاتقان ۆاريانتتى  -  «ايماقتاردى دامىتۋ» باعدارلاماسىن ۇسىندى. بۇل باعدارلامانىڭ ءمانى  -  ەندى شەتەلدىكتەرگە تەك قانا قازبا بايلىقتارعا باي اۋدانداردى ەمەس، وبلىستاردى ىشتەرىندەگى ازىپ-توزعان اۋىل، اۋداندارىمەن قوسىپ تۇگەلىمەن جالعا بەرۋ. حالىققا  -  بۇل جۇمىس ۋاقىتشا شارا، بۇل شارانىڭ ناتيجەسىندە ايماقتارعا قارجىلىق ارنالار اقشا توگىپ، بۇل ايماقتاردىڭ قارقىنداپ دامۋى باستالادى دەپ ءتۇسىندىردى. كوپشىلىك بۇعان كوندى، سەبەبى ەلدىڭ ءوز بيلىگىنىڭ قولىنان ەشتەڭە كەلمەيتىنىن بىلەتىن. دامىعان ەلدەردەن كەلەتىن باسقارۋشىلارعا سەندى. جالعا بەرۋدىڭ شارتى حالىق اراسىندا تالقىلانعان جوق. بۇل ىسكە شەتەلدەردەن شاقىرىلاتىن اتاقتى ساراپشىلار كەلسە جاقسى بولار دەپ ءۇمىت ارتتى. كەيىنىرەك بيلىك باسىنداعىلار جالدىق كەلىسىم-شارتتىڭ كەيبىر ەرەكشە ارتىقشىلىقتارىن جاريا قىلدى. مىسالى، قازاقستاندىق جۇمىسشىلار مەن قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىسىنىڭ شەتەلدىكتەرمەن تەڭەستىرىلەتىندىگى، ءار ايماقتاعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سانى 50 پايىزدان كەم بولماۋى، ساپالى ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتىن قامتاماسىز ەتۋ. قازاق ەلىنىڭ جەرىن جالعا بەرۋ  جونىندە كەلىسسوزدەر باستالعاننان كەيىن 20 جىلدىق ۇزىلىستەن  سوڭ  بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى جانىنداعى قامقورلىق كەڭەسى جۇمىسىن جالعاستىردى.

جوق، بۇل جەردە ءبىر كادىك بار، بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس نارسە، بۇكىل ءبىر ەلدى حالقىمەن قوسىپ ەلۋ جىلعا جالعا بەرۋ مۇمكىن ەمەس دەيمىن ىشىمنەن ءسابيتتى تىڭداپ وتىرىپ. تەلەۆيزوردى كورەمىن، ەسكى گازەتتەردى وقىپ شىعامىن، سوسىن بارىپ ءبىر قورىتىندى جاسايمىن. مەن كۇدىكتى بولىپ بارا جاتقاندايمىن.

قالادا كوشەلەردى ارالاپ ۇزاق جۇردىك. بارلىق جەردەگى جازۋلار باقىرايىپ اعىلشىن تىلىندە جازىلعان. استانانى ءبىر جاعىنان تانىعاندايمىن دا، ەكىنشى جاعىنان تانىماي دا قالدىم. ءبىراز جەرلەرى وزگەرە دە قويماپتى، توزىپ ەسكىرگەن، كۇڭگىرت باسقان سياقتى. بىراق، ادامدارى جارقىراپ «مەن مۇندالاپ» كيىنگەن بوپ كورىندى. كوشەلەردە تەك قانا ادەمى ماشينالار ءجۇرىپ جاتقانىن كوردىم. ەرتىستىڭ سول جاعىندا كەزىندە ماقتانىش قيقۋمەن  سالىنعان ۇيلەر ونشا كوبەيمەگەن. «استانا ماقتانىشى» جانە مينيسترلەر   ۇيلەرىن  ورنىنان تابا المادىم. ءسابيت ولاردىڭ 10-ى جىلدارى ورتەنىپ كەتكەنىن  ايتتى. اقوردا مەن قازمۇنايگازدىڭ دا عيماراتتارىن كورمەدىم، بايتەرەك قانا ورنىندا قالىپتى. ءسابيت بايتەرەككە كوتەرىلۋگە ۇسىنىس جاسادى. مەن بۇرىن ول عيماراتتا بولماعانىمدى،  راديۋسى جارتى كيلومەتر كەڭىستىكتى كورۋ ءۇشىن عانا 100 مەتر بيىكتىككە كوتەرىلمەيمىن دەپ باس تارتتىم. ەگەر وسى كەڭ دالادا جان-جاعى بىرنەشە كيلومەترگە سوزىلاتىن ۇلكەن قالانى سالعان بولسا، ادامزات بالاسىنىڭ ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن تاڭدانا ماقتانۋ ءۇشىن شىعۋعا بولار ەدى. قازىرگى  وتە قايعىلى كورىنىستىڭ قانداي قىزىعى بار.

قالاعا ونشا كوڭىلىم تويمادى. قالانىڭ بۇرىنعى كەزدە ءجيى كەزدەسەتىن سىرتقى جىلتىرلىعى، وتىرىك جەلبۋازدىعى قازىر جوق. كوكتەم ايى بولىپ تۇرسا دا قالادان جاسىل اعاش پەن جەردى كومكەرگەن كوكتى كورە المادىم، كۇڭگىرتتىك باسىم. كوشەلەردە اتاۋ دەگەن جوق، ءبارى نومىرلەنگەن. قالاداعى  كوشەلەر مەن الاڭدارعا اتاۋلارىن بەرىپ ماڭگى ەستە ۇستاۋعا لايىق تاريحي تۇلعالاردىڭ بولماعانى ما؟ تاعى ءبىر ەرەكشەلىك: كوشەلەردە ادامدار وتە از، الىستا ورنالاسقان كىشكەنتاي قالاشىق پا دەپ قالاسىڭ. سابيتكە وسى ويلارىمدى ايتتىم. ونىڭ ايتۋىنشا قالادا نەگىزىنەن شەنەۋنىكتەر مەن قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنىڭ  ادامدارى تۇرادى، ءبارى  جۇمىستا، بالالار بالا باقشا مەن مەكتەپتەردە. قالا حالقىنىڭ سانى جارتى ميلليون شاماسىندا. - ادامى كوپ جەرگە - «كوك بازارعا» الىپ بارايىن. ول جەردە نەشە ءتۇرلى ادامداردى كورەسىڭ -  دەدى ءسابيت.

بازار الاڭىندا توپىرلاعان حالىق، ءبىز شەت جاعىنان ءبىر ورىنعا كەلىپ وتىردىق. جاستاردى، ونىڭ ىشىندە بالالاردى كورۋ قانداي عانيبەت. مەن تەك قانا شالداردىڭ اراسىندا ءومىر ءسۇرىپ سوعان ابدەن ۇيرەنىپ قالسام كەرەك. ەندى جان-جاعىمدا جۇگىرىپ جۇرگەن بالالار مەن جاستاردى، ايەلدەردى كورىپ تۇسىنىكسىز تولقۋعا ءتۇستىم، كوڭىل-كۇيىم كوتەرىلە باستادى.

ءبىز جۇرتتىڭ اراسىنا بارىپ جۇرەيىك، كورەيىك، سويلەسەيىك دەپ بازاردىڭ ورتاسىنا قاراي جۇردىك. اندا-ساندا مەنى  ۇيالى تەلەفونداردىڭ داۋىسى سەلك ەتكىزىپ تاڭ قالدىردى. جاستاردىڭ تەلەفوندارىندا  ۇشىپ كەلە جاتقان بومبانىڭ، نايزاعايدىڭ داۋىسى، جولبارىستىڭ ىرىلى، ءبىر ءۇيىر جىلقىنىڭ اياعىنىڭ ءدۇرسىلى، قاتىرلاعان قاردىڭ سىقىرلاۋى سياقتى داۋىستار ەستىلەدى. تالعامدارىڭا بەرەكە بەرسىن دەيمىن ىشىمنەن.

ادامداردىڭ ءوزارا نەشە ءتۇرلى تىلدە سويلەگەنىن بايقادىم. نەگىزىنەن قىتاي، نەمىس، ورىس، اعىلشىن، وزبەك تىلدەرىندە. قازاق ءتىلى باسقا تىلدەردىڭ اراسىنان عانا ەستىلەدى. قازاق جاستارى ءوزارا تەك «قوسپا» تىلدە عانا - قازاق، اعىلشىن، قىتاي جانە ورىس تىلدەرىمەن ارالاستىرىپ سويلەيدى. مۇنىسى نەسى دەگەندەي تاڭدانىپ سابيتكە قارادىم. ونىڭ ايتۋىنشا جۇرت تەك قانا اعىلشىن مەن قىتاي ءتىلىن عانا ۇيرەنەدى ەكەن، سەبەبى شەتەلگە ءبىلىم الۋ ءۇشىن كەتۋدى  ارماندايدى. كەتە قالسا، قايتىپ كەلمەسى انىق.

-  سوندا، ەلدە كىم قالادى؟

ءسابيت مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ بەرىپ ۇلگەرمەدى، جاقىن جەردەن قاتتى داۋىسپەن ۇرىسىپ جاتقان ادامداردىڭ سوزدەرى ەستىلدى. - كىرىسپە، اۋەلى نە جانجال ەكەنىن ءبىلىپ الايىق دەپ ءسابيت مەنى ەسكەرتىپ جاتىر. شۋ شىققان جەرگە جاقىنداعانىمىزدا، ۇستەرىندە ۇلتتىق كيىمدەرى بار قازاقتىڭ ءۇش قارياسى جاس جىگىتتەرگە نەگە قازاقشا ەمەس، اعىلشىن تىلىندە سويلەيسىڭدەر دەپ ۇرىسقاننان كەيىنگى جانجال ەكەن. قاريالار جاستارعا ۇرىسىپ، ولاردىڭ بارلىق قاسيەتتى دەگەن نارسەلەردەن ادا بولعانىن، وتانىن ساتىپ جاتقانىن ايتىپ كەيىپ جاتىر. جاستار ءتىلى سىنباعان بالا سياقتى جارتىسى قازاقشا تىلمەن شالدارعا، ولاردىڭ كەزىندە شەتەلدىكتەردى ۇلگى ەتكەنىن، سول كەزدە بولاشاقتى ويلاماعانىن، ەندى جاستاردى ۇيرەتپەك بولعاندارىن بەتتەرىنە باسىپ جاتتى. ۇزىنتۇرا جاس جىگىت: «سول كەزدەگى وزدەرىڭنىڭ ۇراندارىڭ مەن يدەالدارىڭدى ەسكە تۇسىرىڭىزدەرشى  - «نان  -  بارىمىزگە حان!»، «پايعامباردىڭ قاسىنان تابىلايىق!»، «بايىپ ال دا، ەلدەن قاش!» دەپ اقىل ايتقان سىزدەر ەمەس پە ەدىڭىزدەر؟ ءوز قالتاڭ مەن وڭەشىڭدى تولتىرىپ، تەك قارا باستارىڭىزدى ويلادىڭىزدار ەمەس پە؟ ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزدەرشى؟ وتاندى وسىلاي سۇيۋگە ءبىزدى ۇيرەتكەن كىم؟ ەندى  سول وتاندارىڭىز قايدا؟ مىناۋ بازاردىڭ ورتاسىندا ما؟ ءبىزدىڭ تۇگىمىزدى قالدىرماي وسىدان 50 جىل بۇرىن ساتىپ جىبەرگەن وزدەرىڭىز. سىزدەردىڭ توپاستىقتارىڭىز بەن ساتقىندىقتارىڭنان ءبىز قۇل بولىپ تۋدىق! ەندى بىزدەن نە كۇتەسىزدەر؟». جاستار شالداردىڭ ەڭ جاندى جەرلەرىن اياماي سوققىلادى.

-  شالداردى بۇل جاستار بەكەر ايىپتاپ وتىر، بۇل قاريالار كەزىندە نان مەن ونىڭ قاسىنداعىلارعا قارسى كۇرەسكەندەر، ال مىنا جاستار كولونيادان بوسانعاندار. ونى جاستار بىلمەيدى جانە بىلگىسى دە كەلمەيدى. ولار بارلىق قاريالاردى بىردەي باعامەن ولشەپ وتىر.

- الدىمەن كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ الماي ما!  بۇل ماسەلەدە ەلدە قالعاندار مەن كولونيادا وتىرعانداردىڭ ەش كىناسى جوق قوي. كولونيادا وتىرعانداردىڭ جالعا بەرۋ ماسەلەسىنە قانداي قاتىسى بار؟

- قالاي تۇسىنەدى، كىم تۇسىندىرەدى؟ ديرەكتورلار كەڭەسى مە؟ بۇل شالدار جارتى جىل بولدى، وسىندا كۇندە كەلىپ جاستارمەن تەكەتىرەستە ۇتىلسا دا قايسارلىقپەن  سوزبەن ۇگىتتەۋىن جۇرگىزىپ كەلەدى.

- سونداعى ماقساتى قانداي؟

- ءوز سوزدەرىن جۇرتقا جەتكىزۋ.

تەزىرەك بۇل جەردەن كەتۋگە اسىقتىم. يىعىم دىرىلدەپ، دەنەم سەلكىلدەپ بارادى. ءسابيت  ساكىگە وتىرعىزىپ ءبىر تابلەتكانى ىشكىزىپ جاتىر. - نە دەگەن سۇمدىق. قاريالاردى سىيلاسا ەتتى.

- كەيبىر سۇراقتارعا جاۋاپ تابۋ مۇمكىن ەمەس. قاراپايىم جاۋاپ تابۋ، وڭاي سوزبەن ءتۇسىندىرۋ قيىن. نە سەبەپتەن بۇل جاستاردىڭ سونشاما رۋحاني توپاس بولعاندارىن جۇرە-جۇرە كورەسىڭ، سوسىن ءوزىڭ-اق تۇسىنەسىڭ. مەن دە العاشقى كەزدە سەن سياقتى ولاردى جەك كورۋشى ەدىم، قازىر ايايمىن. ولاردىڭ وتكەندى تۇسىنگەنىنەن نە پايدا، بولاشاقتارى جوق قوي. بۇل جاستار ومىردەن وتكەننەن كەيىن دە ەلىمىز بوستاندىققا جەتە المايدى. مەملەكەت، وتان، حالىق دەگەن ولشەمدەر ولاردىڭ ساناسىندا جوق، سەبەبى  ۇيرەتپەگەن. ولار ومىرگە  جەكەلەپ نەمەسە توپ بولىپ جول سالادى. اقىلىمەن وزعاندارى ءبىلىم الىپ، سوسىن شەتەلدەن جۇمىس تاۋىپ كەتسە، قالعاندارى وسىندا قالادى دا ءار جەردەن جۇلىپ، جۇلقىپ ءومىر سۇرەتىن بولادى. مۇمكىن ولاردىڭ بالالارىنىڭ جولى بولىپ ەركىن ەلدە ءومىر سۇرەر. بىراق، ول قانداي ەل بولادى؟ سول سەبەپتەن دە بۇل جاستار، بىزدەردى  -  ءبىزدىڭ كەزىمىزدە قولدى بولعان قازاقستاننىڭ ادامدارىن جەك كورەدى. ال ول شەشىم قابىلدانعان كەزدە وعان قارسى بولدىق پا، بولمادىق پا، ونى انىقتاعىسى دا كەلمەيدى. ەندى ول ماسەلەگە ورالۋدىڭ  قاجەتى بار ما؟

ماس بولعىم كەلىپ كەتتى. تويىپ الىپ ەشتەڭەنى سەزبەسەم، كورمەسەم، بىلمەسەم، ويلاماسام. قايتار جولدا ۇلكەن سۋپەرماركەتكە كىردىك. تاۋارلاردىڭ اتتارى مەن باعالارى اعىلشىن تىلىندە. العاشقىدا قازاق ءتىلى لاتىن ارپىنە كوشكەن ەكەن دەپ ويلاسام، ولاي ەمەس ەكەن. قىزمەت كورسەتۋ ءتىلى دە اعىلشىن ءتىلى. ءسابيتتىڭ ايتۋىنشا مۇنداي جاعداي تەك ۇلكەن ماگازيندەردە، شەتەلدىكتەرگە ىڭعايلى بولۋى ءۇشىن. استانا بولعاندىقتان وسىلاي بولۋى ءتيىستى. شاعىن دۇكەندەردە ورىس ءتىلى پايدالانىلادى.

- قازاق ءتىلى قاي جاقتا پايدالانىلادى؟

-  اۋىلدا.

- اۋىل ءتىرى مە؟

- امان قالعان اۋىل عانا.

- ايتپاقشى ايتىس اقىندارىنىڭ تاعدىرى نە بولدى؟ - دەدىم بازارداعى شالدار مەن جاستاردىڭ ءسوز تالاسى ەسىمە ءتۇسىپ.

-  ولاردى كەزىندە جۋرناليستەردى قاماعان سياقتى  تۇرمەلەرگە جاپتى. حالىقتىڭ شىندىقتى ايتاتىن ەڭ سوڭعى جولىن وسىلاي قۇرتتى. بىراق، ايتىسقا قاتىسقانى ءۇشىن ەمەس، باسقا جەلەۋمەن. كەيبىرەۋلەرى قاشىپ ۇلگەردى، بىراق باسقا ەلدەردەگى قازاق دياسپورالارى قازىر قاۋقارسىزدانىپ كەتكەن، ايتىستارىندا سىن جوق. كەيبىر قازاق دياسپورالارى ايتىس دەگەندى ءتىپتى ۇمىتقان دەسە بولادى. ايتىس ءداستۇرى ءوز حالقىنىڭ ورتاسىندا عانا، ءوز تامىرىنان ءنار العاندا عانا ءومىر سۇرە الادى. ءوز حالقىنىڭ جاعدايىنا دەگەن ىستىق سەزىم مەن ىقلاسى بولعاندا عانا ول قۋات الادى، وركەندەيدى.

ازىن-اۋلاق تاماق جانە اراق ساتىپ الىپ ۇيگە قايتتىق. ءسابيت جولدا كولونيادان قايتىپ كەلگەندەردىڭ كەيبىرىنىڭ ىشتەگى  الاساپىرانىن اراقپەن تۇنشىقتىرماق بولعانىن، بىراق ودان ەشتەڭە شىعارا الماعانىن ايتتى. - ءومىر ءسۇرۋ كەرەك - دەدى ول.

- نە ءۇشىن؟ قانداي ماقسات ءۇشىن؟ - دەدىم.

- بالالارىڭ مەن نەمەرەلەرىڭ بار، سەن ولارعا كەرەكسىڭ.

- مەن ولارعا نە بەرە الامىن؟ مۇنداي جاعدايدا بىردەڭە ىستەۋگە بولا ما؟ ءبارى شەشىلگەن، قايتار جول جوق.

- قايتار جول دەپ نەنى ايتىپ وتىرسىڭ؟ - دەدى ءسابيت.

- بۇرىنعى قازاقستانعا، ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە.

- مىنە، وسى ماقساتتى وزىڭە قويىپ وتىرسىڭ عوي. سەن ءۇشىن ەڭ قۇندى نارسە سول.

- كۇلدىرمە مەنى. مەن قويعان ماقسات  -  ۋتوپيا.

- ءبىر كەڭەس بەرەيىن. بىزدە كولونيادان قايتقاندار جايلى دەرەكتەر بار. سولاردىڭ اراسىنان كولونيادا بىرگە بولعان، وزىڭە سەنىمدى ادامدار بولۋى مۇمكىن. سولاردى تاۋىپ سويلەس. ومىرگە دەگەن ماعىنالى ماقساتتى تابۋعا سونىڭ كومەگى بولىپ قالار. ەگەر ودان دا كومەك تابا الماساڭ، وسى اڭگىمەگە قايتا ورالارمىز. قازىر سەن جوسپار قۇرۋعا دايىن ەمەسسىڭ، سەبەبى از بىلەسىڭ.

كەشكە سول توبىمىزبەن تاماق باسىندا كەزدەستىك. مەنىڭ ورالۋىمىدى اتاپ وتپەك بولدىق. ورالۋ قۋانىشى كەۋدەمدى ەش كەرنەپ تۇرعان جوق، كولونيادا قالعانىم جاقسى ەدى. وتكەن ومىردەن كوپ نارسەنى قوزعاپ، ءبىراز اڭگىمەنىڭ باسىن شالدىق. كوپشىلىگىمىزدىڭ تاعدىرىمىز ۇقساس ەكەن. مۇنداي ەستەلىكتەر كوڭىلدى ۋايىمعا تولتىرادى، اڭگىمە-دۇكەنىمىز ولگەن ادامنىڭ ۇيىندە، ءوتىپ كەتكەن ءومىردى، و دۇنيەلىك بولعان قازاقستاننىڭ جانازاسىن شىعارىپ وتىرعانداي اسەر ەتتى.

ەس-ءتۇسسىز ماس بولۋ قولىمنان كەلمەدى. پاتەرىمدەگى تەلەۆيزوردى قوستىم. جاڭالىق بەرەتىن ارنالار ونەركاسىپتەگى تابىستاردى بەرىپ جاتىر. بارلىق وردالارداعى وندىرىلگەن ءونىم ءبىر قازانعا قۇيىلىپ جالپى تابىس دەپ سانالادى ەكەن. قازاقستان ءوندىرىپ جاتىر، شىعارىپ جاتىر، دامۋ ۇستىندە دەگەنى عوي. كۇلكىلى جاعدايعا ءوزىن سالىپ قويعانى نەسى؟ ۇناعانى  -  بىلىمدىك، تانىمدىق باعدارلامالار كوپ ەكەن. فيلمدەر ءارتۇرلى  - ەسكىسى بار، جاڭاسى بار، تەك ءبىزدىڭ زامانىمىز جايلى لەنتالار جوق. ول جاعى تۇسىنىكتى نارسە، سەبەبى ءبىز قازاقستاننىڭ 20 جىلدىق تاۋەلسىزدىگى جايلى كينو تۇسىرگەن جوقپىز. ەلىمىزدىڭ قيىن قىستاۋ، تاعدىرلى جىلدارى كىمدى قىزىقتىرماق؟

ەرتەڭ قىزىمنىڭ ۇيىنە جولعا شىعامىن. بۇل جەردە بۇدان ارتىق تۇرا الار ەمەسپىن. مەن ءۇشىن بۇل جەر قورقىنىشتى جاڭالىقتاردى ەستيتىن تۇرمەدەن ەش ايىرماشىلىعى جوق. 2 كۇنىم، 2 جىلداي بولىپ كورىندى. ەشكىمدى، ەش جاڭالىقتى ەستىگىم كەلمەيدى. ءبارىن ۇمىتقىم كەلەدى، ەشتەڭە ەسىتۋگە دارمەنىم قالمادى. جوق بولسام دەيمىن.

روماننىڭ باسىن مىنا جەردەن وقي الاسىز: http://old.abai.kz/content/aktan-tokish-meng-rtstan-roman, ال جالعاسىن مىنا جەردەن تابۋعا بولادى: http://old.abai.kz/content/aktan-tokish-meng-rtstan-zhalgas

جالعاسى بار

«اباي-اقپارات»