بولات جۇنىسبەكوۆ. ەلىمنىڭ «مەن» دەگەن ەكى مۇحتارى
بولات جۇنىسبەكوۆ،
قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
ولاردىڭ تالانتتى ءارى تاۋەلسىز تۇلعالارى ويعا - ءورىس، قيالعا - قانات
مەن... «مەن، مەن ەدىم، مەن ەدىم...» ماحامبەت، اباي، شاكارىم، مۇحتار اۋەزوۆ، ماعجان، جۇسىپبەك، قاسىم، جۇبان، قانىش... ونەرگە ولار جان-تانىمەن بەرىلىپ، وسى جولدا «جانپيدا» ەدى. وزدەرىنىڭ تۋما تالانتتارى ارقىلى تۋعان حالقىنىڭ مارتەبەسىن اسپانداتتى. بۇل - ىلۋدە بىرەۋدىڭ عانا ماڭدايىنا جازىلعان تاعدىر. قازاقتا، شۇكىر، ونداي ءبىرتۋار تۇلعالار بارشىلىق. اتالعان قايراتكەرلەر ساپى زامانالار كوشىندە ششوقتىقتانا تۇسۋمەن كەلەدى... ءانۋار، ولجاس، مۇقاعالي، ماعاۋين، شاحانوۆ... بۇل - التى الاشتىڭ ابىرويىن ءوز مەنىمەن اسقاقتاتقان مارقاسقالاردىڭ ءبىر شوعىرى عانا.
مەن دە، البەتتە، پەندە باپ تىلەيدى. ول ەگەر قوعامدا لايىقتى باعاسىن الا الماسا، ءوزىنىڭ تۋا ءبىتتى تابيعاتىن ساقتاپ قالۋى قيىن-اق. تالانتىڭ وتباسىنا تالعاجاۋعا تاتىماسا، ياكي جابىعا جابىلعان قۇرمەت پەن اتاقتان جۇرداي قالساڭ، امال نە! بۇل - تۇلپارعا تۇساۋ، سۇڭقارعا سىنعا اينالادى. بىراق سول پەندەشىلىك پەن كۇندەلىكتى كۇيبەڭنەن بيىك تۇرعان تۇعىرلى تۇلعالار ءبارىبىر الدەقايدا كوپ. نەبىر قىستالاڭ شاقتا دا ءوزىنىڭ مەنىنەن اينىماي وتەتىن مىنەزدى ازاماتتار قانشاما! ەلىمنىڭ «مەن» دەگەن ەكى مۇحتارىنىڭ - ماعاۋين مەن شاحانوۆتىڭ تاپ سونداي تۇلپار تۇلعالار ەكەنى الاش مويىنداعان اقيقات. ولاردىڭ ونەگەسى ويعا - ءورىس، قيالعا - قانات ەكەن.
ادامدىق ءمانى
بولات جۇنىسبەكوۆ،
قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
ولاردىڭ تالانتتى ءارى تاۋەلسىز تۇلعالارى ويعا - ءورىس، قيالعا - قانات
مەن... «مەن، مەن ەدىم، مەن ەدىم...» ماحامبەت، اباي، شاكارىم، مۇحتار اۋەزوۆ، ماعجان، جۇسىپبەك، قاسىم، جۇبان، قانىش... ونەرگە ولار جان-تانىمەن بەرىلىپ، وسى جولدا «جانپيدا» ەدى. وزدەرىنىڭ تۋما تالانتتارى ارقىلى تۋعان حالقىنىڭ مارتەبەسىن اسپانداتتى. بۇل - ىلۋدە بىرەۋدىڭ عانا ماڭدايىنا جازىلعان تاعدىر. قازاقتا، شۇكىر، ونداي ءبىرتۋار تۇلعالار بارشىلىق. اتالعان قايراتكەرلەر ساپى زامانالار كوشىندە ششوقتىقتانا تۇسۋمەن كەلەدى... ءانۋار، ولجاس، مۇقاعالي، ماعاۋين، شاحانوۆ... بۇل - التى الاشتىڭ ابىرويىن ءوز مەنىمەن اسقاقتاتقان مارقاسقالاردىڭ ءبىر شوعىرى عانا.
مەن دە، البەتتە، پەندە باپ تىلەيدى. ول ەگەر قوعامدا لايىقتى باعاسىن الا الماسا، ءوزىنىڭ تۋا ءبىتتى تابيعاتىن ساقتاپ قالۋى قيىن-اق. تالانتىڭ وتباسىنا تالعاجاۋعا تاتىماسا، ياكي جابىعا جابىلعان قۇرمەت پەن اتاقتان جۇرداي قالساڭ، امال نە! بۇل - تۇلپارعا تۇساۋ، سۇڭقارعا سىنعا اينالادى. بىراق سول پەندەشىلىك پەن كۇندەلىكتى كۇيبەڭنەن بيىك تۇرعان تۇعىرلى تۇلعالار ءبارىبىر الدەقايدا كوپ. نەبىر قىستالاڭ شاقتا دا ءوزىنىڭ مەنىنەن اينىماي وتەتىن مىنەزدى ازاماتتار قانشاما! ەلىمنىڭ «مەن» دەگەن ەكى مۇحتارىنىڭ - ماعاۋين مەن شاحانوۆتىڭ تاپ سونداي تۇلپار تۇلعالار ەكەنى الاش مويىنداعان اقيقات. ولاردىڭ ونەگەسى ويعا - ءورىس، قيالعا - قانات ەكەن.
ادامدىق ءمانى
مەن - جەكە جانە دەربەس قانا ەمەس، ەركىن تۇلعا. ول ءوز سوزىنە سەرگەك، اينالاسىنا ادال، قولىنداعى شارۋاسىن شىر دوڭگەلەتىپ وتىرعان ازامات. وزىندىك كوزقاراسى مەن وي-پىكىرى بار جانە ءوزىنىڭ ءسوزى مەن ىسىنە «مەن» دەپ، قاسقايا قاراپ تۇرىپ، جاۋاپ بەرە الادى. مۇنسىز ءسىز كوپ پەندەنىڭ ءبىرى عانا بولىپ قالاسىز. كوپشىلىكتىڭ باسىنداعى جاي - وسى. ال ماعاۋين مەن شاحانوۆتىڭ «مەنى» ۇلت ماقتانىشى جانە ۇرپاققا ۇلاعات.
مەننىڭ الايدا قوعام قايراتكەرى، تانىمال تۇلعا، قاناتتى ونەر جۇلدىزى نەمەسە بەلگىلى باسشى، ياكي ەرەكشە دارىن، باپ پەن باق يەسى بولۋى - شارت ەمەس. ول ەڭ باستىسى - تاۋەلسىز، پاراساتتى، ىسكەر ازامات. ءتىپتى قايتالانباس دارىن يەلەرىنىڭ وزدەرىنىڭ دە مەنىن ساقتاپ قالۋ ۇنەمى قولدارىنان كەلە بەرمەيدى. كەڭەس تۇسىنداعى ءبىر عانا 37-ءنىڭ لاڭى جەتىپ جاتىر.
مەن، ولاي بولسا، ەڭ اۋەلى، ادامدىق ءمانى. وزىندىك كوزقاراسى مەن پىكىرى جوق جاننىڭ «مەن» ءۇش ۇيىقتاسا دا تۇسىنە كىرمەيدى. ول - شوشىمالى، ايتەۋىر كوپشىلىكتىڭ كولەڭكەسىندە، كوشتەن قالماي، ەلدىڭ ەتەگىنە ەرىپ، ءومىر اعىسىنا ىلەسكەنىنە ءماز. وندايلار - اسا قاۋىپتى، تىنىش جۇرمەيدى، قۇر بوسقا قوپاڭداعىش كەلەدى. سىرتتارىن كۇجىرەيتىپ، دامەلەرى زور. شاما-شارىقتارىنا قاراماي، بىلەك سىبانا باسەكەگە تۇسەدى. ايلارى وڭىنان تۋىپ، جولدارىنىڭ بولاتىن كەزدەرى دە از ەمەس. ايانبايدى، ارامتەر بولادى. امال نە، ءبىزدىڭ كوپشىلىگىمىز ءۇشىن، ءومىر ءسۇرۋ - كۇرەس. تاعدىر ماڭدايىمىزعا جازعان ءبىر ساتتىك قانا نۇر-ساۋلە - ۇلى تىرلىك ءمانىن تەرەڭ ءتۇيسىنىپ، زەردەلەي الماعان سوڭ، شارا جوق. ال اۋەزوۆ الەمىنە سامعاعان ەكى مۇحتاردىڭ تاعدىرلارى تۋعان ەلىنىڭ ارمان-ماقساتىمەن ەگىز. ولار تابيعي دارىندارىن اينالايىن الاشىنا ارناۋ ارقىلى اللا تاعالانىڭ وزدەرىنە دەگەن اسقان مەيىرىمىنىڭ تەرەڭ مۇراتىن پاش ەتۋدە.
مەننىڭ جەتەگىندەگىلەر بولسا، وسىناۋ جارىق دۇنيەگە، ءتىپتى نە ءۇشىن كەلگەنىمىزدى دە ۇعىنباي، كەۋدەدەن «كوكالا ۇيرەك قوش» دەپ ۇشقاندا بارىپ، جالعاندى قيماي جانتالاسامىز. ول كەزدە بىراق ءبارى دە كەش. سەبەبى «تۇرمىس بيلەگەن سانا» قارىنىنىڭ توق، كويلەگىنىڭ كوك بولعانىنا رازى. بۇل جولدا ەشتەڭەدەن دە تايىنبايدى. «داۋىلپاز داۋىل ىزدەپ، شارق ۇرادى» دەلىنبەۋشى مە ەدى، الگى ءبىر بۇلىكشىل جىردا. جۇرەكتى تىڭداماي، باسقا قۇلدىق ۇرعان سوڭ، ىندىنىڭ كەۋىپ، باقاي ەسەپتىڭ جەتەگىنە ەرەسىڭ. قىلىشىڭدى جالاڭداتا سۋىرىپ، كۇرەسكە ىزدەنەسىڭ. جان جاعىڭنان جاۋ ىزدەپ، ۇرىنارعا قارا تاپپاي، مايدان اشاسىڭ. تىرلىك مانىنە بويلاماي، قۇردىمعا كەتەسىڭ. جوق، جاقسىلىققا ۇمتىلۋ، البەتتە - ادامي قاسيەت، بىراق جانتالاسۋ - قاسىرەت. ال زامانىنان وزعان - مۇحتارلاردىڭ جەكە باستارىن ۇمىتىپ، ەلدىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا اراشا ءتۇسىپ، ۇلت مۇراسىنىڭ جىرشىسى، نامىسىنىڭ نايزاعايى بولعالى قاشان!
مەنىن تاپ سول ەكەۋىندەي ەل مۇراتىنا ارناۋ قولىنان كەلمەگەنىمەن، بىلايعى جۇرتتىڭ ونى تىم قۇرىسا جوعالتىپ الماعانىنا نە جەتسىن. قاتەلەسپەيتىن جان جوق، الايدا ءوزىڭنىڭ بولمىس-ءبىتىمىڭدى ساقتاپ قالۋ ەكىتالاي. ول ءتىپتى ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولى جەتپەس شىڭ، ويى بويلاماس شىڭىراۋ. سەبەبى ۇڭگىردى پانالاعان، كۇشتىنى جاعالاعان، ال ودان اسسا، ءبىر جاننىڭ ەكىنشى ءبىر جاندى دەرتەگە جەككەن زاماننىڭ «قامىتى» ءالى كۇنگە موينىمىزدان تۇسپەي-اق قويدى. ەڭسەمىزدى قانشا تىكتەمەك بولعانىمىزبەن، ەڭبەكتەگەن تورتتاعان شاعىمىزدان تۇرەگەلىپ كەتكەنىمىز شامالى. سوندىقتان كورىپكەلدەر اقىرزاماندى قانشا جاقىنداتقانىمەن، بىزدىڭشە، ادامزات ءوزىنىڭ ءسابي شاعىنان ءالى دە بولسا اسا قويعان جوق.
مەن تار قۇرساقتان شىر ەتە ءتۇسىپ، دۇنيە ەسىگىن اشقاندا كەڭىستىكتىڭ سونشالىقتى كەڭدىگىنەن، لاپ قويعان تەلەگەي جارىق پەن الاپات اۋادان تۇنشىعا جازداپ، جانى مۇرىنىنىڭ ۇشىنا كەلەدى. شىرىلداپ قويا بەرەسىڭ. ءسابي شاعىندا ادامنىڭ حايۋاننىڭ كۇشىگىنەن ەش ايىرماسى جوق. ەكەۋى دە نارەستە، اسا سۇيكىمدى. كەلە كەلە عوي، جاڭاعى ءبۇلدىرشىن كۇرەس ىزدەپ، بىرتە-بىرتە سۇيكىمى قاشادى. ال ازىرگە ءسابي دە، جولبارىستىڭ كۇشىگى دە سونشالىقتى پاك، ءارى بەيكۇنا. اينالاسىن ەكەۋى دە اۋىزدارىمەن تاني باستايدى. قولىنا ىلىنگەندى، سوسىن كوزىنە تۇسكەندى قاقشىپ تۇسۋگە قۇمار-اق. قۋ قارىننىڭ قامى دا. تاڭعالارلىق: كوزدەرى بار - كورەدى، قۇلاقتارى بار - ەستيدى، مۇرىندارى بار - سەزەدى. الايدا اقىل-ەسى اۋزى ارقىلى ەسەيىپ، سول «ارانى» ارقىلى تولىسادى. ەسىن بىلگەنىنشە، جاڭاعى «قارىن ينستينكتىنەن» ارىلعانشا، ادامعا اسقازان - باس. «تۇرمىستىڭ سانانى بيلەيتىن» كەزى دە وسى، بىراق قارىننىڭ «قۇرىعى» ۇزارىپ، قۇقايى سوزىلىپ كەتسە، نە شارا!
مەن... تۇرمىس تۇقىرتقان زاماندا ەل تاعدىرىمەن ەگىز بولۋ - تەك مۇحتارلار سياقتى ساناۋلىلاردىڭ عانا پەشەنەسىنە بۇيىرعان. ال كوپشىلىگىمىز ءۇشىن جاڭاعى قارىنباي تىرلىك قايتا توپىراققا اينالعانىمىزشا يىعىمىزدان تۇسپەي قويادى. اللا تاعالا سانا بەرگەن پەندەڭنەن، ەندى مەنىن جوعالتىپ، مەنمەنسىگەن قۇر مىسكىن، قۋىس كەۋدە عانا قالادى. تىرلىك شارتىنان اداسقان سوڭ، ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا كۇن كەشەسىڭ. كەيبىرەۋلەر، ءتىپتى پەندەشىلىگى اسقىنا كەلە، قاناعاتتى ابدەن ۇمىتىپ، باردىڭ باعاسىن بىلۋدەن قالادى. ادامگەرشىلىك، ەڭ اۋەلى تۋىستىق سەزىم دە، قارىننىڭ تارازىسىنا تۇسەدى. اۋىز ءدام سەزۋدەن قالىپ، اراق-شاراپتىڭ اسقا اينالاتىنى دا - وسى تۇس. قارىن ەندى ار-ۇياتتى دا جۇتا باستايدى. بالا-شاعا قامىن بەتكە ۇستاپ، قامپيعان ۇستىنە قامپيا بەرەدى...
مەن - ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرماعان تاعدىر. اپىر-اۋ، اقىلسىز دا ەمەس سياقتى ەدى. بىراق پەندەڭنىڭ باسى مۇلدە جوق بولسا شە؟ وندايلار دا از ەمەس. جاڭاعىداي مولاق مويىنداردىڭ باسسىزدىعىن تالاي كورگەن سوڭ عانا بۇعان كوزىڭ جەتە تۇسەدى. بىراق ءوزىڭ سەكىلدى پەندە بولعان سوڭ، پەندەشىلىگى شىعار دەپ، قولدى ءبىر سىلتەيسىڭ دە جۇرە بەرەسىڭ. سويتسە، باسى جوقتار شىنىندا دا بولادى ەكەن. كوزدەرى مەن قۇلاقتارىنىڭ تۇعىرى بار، ءتىپتى ءتىلى دە - مايدا: ءجون-جوبا سىلتەپ، الەككە تۇسەدى. بىراق باس بولماعان سوڭ، نە ايتقانىن باسقا تۇگىلى ءوزى دە ونشا ۇعا قويمايدى جانە ونىسى باقايىنان كەلمەيدى: دىگىرلەپ، دىڭكەلەتۋگە دوكەي. «تۇك بىلمەيمىن» دەپ، قۇلاقتارىن قايشىلاپ، جۇتقىنشاعى ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرىپ، ءتىپتى كيىز قازىقتى جەرگە قاعۋدان دامەلى. بىراق «توقپاعى» كەلىسپەگەن سوڭ، شارۋانىڭ بەرەكەسىن قاشىرادى. كۇرەسكەرلەر دە وسىندايلار. قاراپتان-قاراپ مايدان اشىپ، ماڭايىنىڭ بەرەكەسىن الادى.
مەن قاراباستىڭ قامى ءۇشىن ءوزىنىڭ ەكى يىعىن جۇلىپ جەمەيدى، ەشكىمگە قارسى كۇرەسپەيدى، قايتا ءوزىن-ءوزى قاتال سىنعا قايراپ سالادى. جان مەن ءتان تازالىعى ءۇشىن، تۋعان ەلى ءۇشىن، انا ءتىلىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن جۇرەگى شانشيدى. رۋحىن بيىك ۇستايدى. ولار - مۇحتارلار، ارينە، وتە از. وزگەمىز پەندەمىز، ءوز مەنىمىزدى باياعىدا-اق ۇمىتقانبىز. كۇنكورىستىڭ قۇلدارى. بىراق «ءومىر - كۇرەس» دەگەن قاعيدا ءبارىبىر كوڭىلگە قونا قويمايدى. نە ءۇشىن جانە كىممەن كۇرەسۋىمىز كەرەك؟!
ەل تىرەگى
مەن - ەلىنىڭ قاسيەتىن جالپاق الەمگە ءماشھۇر ەتەدى. وتانى ءۇشىن وتقا تۇسۋگە دايار، حالقىنا بىلىمىمەن دە، بىلەگىمەن دە قالقان. ەلىنىڭ جان-جاقتى الەۋەتىنەن قۋات الادى. ۇلتتىق رۋحتان ايبىندانا جانە ايدىنا تۇسەدى. دەمەك، مەن - ەل تىرەگى. بۇل - مۇحتارلار مەن سولار سىندى بيىك مۇرات يەلەرى. تۇلپارلار مەن سۇڭقارلار، ادامنىڭ سىرتتاندارى ولار. ال بىزگە جاۋدى سىرتتان ەمەس، ءوز بويىمىزدان تاۋىپ، جەڭە بىلسەك، ءومىر دە سولعۇرلىم نۇرلانا تۇسەدى ەكەن. ونداي ادام ءۇشىن جاۋ جوق، قىزعانشاقتار مەن كۇنشىلدەر عانا بار. بىراق ءوزىنىڭ مەنىن جوعالتپاعان جان سونىڭ بارىنەن دە بيىك. ۇلى اباي بۇل تۋرالى وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن اشىنا جازدى. «ادام بالاسى جىلاپ تۋادى، كەيىپ ولەدى. ەكى ورتادا بۇل دۇنيەنىڭ راقاتىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەي، ءبىرىن-ءبىرى اڭدىپ، بىرىنە-ءبىرى ماقتانىپ، ەسىل ءومىردى ەسكەرۋسىز، بوسقا، جارامسىز قىلىقپەن، قور وتكىزەدى دە، تاۋسىلعان كۇنىندە ءبىر كۇندىك ءومىردى بار مالىنا ساتىپ الۋعا تابا المايدى. قۋلىق ساۋماق، كوزىن ءسۇزىپ، تىلەنىپ ادام ساۋماق - ونەرسىز ءيتتىڭ ءىسى. اۋەلى قۇدايعا سىيىنىپ، ەكىنشى ءوز قايراتىڭا سۇيەنىپ ەڭبەگىڭدى ساۋ، ەڭبەك قىلساڭ، قارا جەر دە بەرەدى، قۇر تاستامايدى» (5-سوزدەن), - دەپ امانات ەتەدى دانىشپان. ولمەس ونەر يەسى اباي ەشكىمدى دە كۇرەسكە شاقىرمايدى، ءوزى دە وعان بەيىلسىز. وزىڭە-ءوزىڭ سەن دە، قايراتىڭا سۇيەن - دەگەن تەرەڭ ۇلاعات ايتادى.
مەن، دەمەك، توپتان وزا شاپپاسا دا، جەكە جانە ەركىن تۇلعا. ول جان-جاعىن زەردەلەپ، ىشتەي تولىسادى. شاتاق ىزدەپ، باسقامەن بەلدەسۋ ارقىلى ەمەس، ءوزىن-ءوزى مەڭگەرۋ، ءوزىن-ءوزى رۋحاني بايىتۋ ارقىلى ەسەيەدى. اينالاسىن شۋاعىنا ورايدى. بىراق ەلىمنىڭ «مەن» دەگەن مۇحتارلارى سياقتى تابيعاتى تازا ازاماتتاردىڭ جۇرەگىنىڭ جىلۋىن كۇندەلىكتى كۇيبەڭ قۇيرىعىنا ماتالعان پەندەلەر اڭعارا قويمايدى. شىركىن، ءسال-ءپال عانا تاعات تاۋىپ، جان-جاعىنا زەر سالسا، بايقاپ، جانى نۇرلانا تۇسەر ەدى-اۋ! وعان، وكىنىشكە قاراي، ۋاقىت جوق، قىم-قۋىت تىرشىلىك كوشىنەن قالماۋعا تىرىسىپ، قامشىنى توپەلەيسىڭ-اۋ، كەلىپ.
مەن، ول باسەكەگە بەيىلسىز، بايگەگە ءتۇسىپ، بىرەۋدەن وزىپ، العا شىعۋدى ماقسات ەتپەيدى. جانتالاسپايدى. بىراق ءبارىبىر «مەن» دەگەن تۇلعالاردىڭ سامعاۋىنا ەشكىم دە، ەشتەڭە دە بوگەت بولا المايدى. ولار كوك جۇزىندە ءجۇزىپ، تۋعان ۇلتىن ۇلىقتاۋ جانە ۇلىقتاتۋ ءۇشىن جاراتىلعان. وزگە «باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار» ءۇشىن... باسەكە ءومىر زاڭى. تابيعي قۇبىلىس. تىرشىلىك اتاۋلى دا كۇنگە تالاسا-تارماسا تىنىستايدى. ءتىپتى وسىمدىكتىڭ بيىگى گۇلدەپ، الاساسى ءبۇرىسىپ قالادى. سۋعا دا تاپ سولاي، وسىمدىك اتاۋلى جارىسا تامىر جايادى. پەندەڭ دە تىرلىكتە جاقسىلىققا ۇمتىلادى. تۇرمىستا دا، قىزمەتتە دە. لايىقتى ءومىر ءسۇرگىڭ كەلەدى، بىراق ونىڭ ولشەمى قايسى. سوسىن كورپەڭە قاراي كوسىلۋدى دە ەستەن شىعاراسىڭ. الايدا ادىلدىكتەن اتتاۋعا قالايشا ءداتىڭ بارادى؟! وكىنىشكە قاراي، بەلدەن باساتىن بەيباستاقتار مەن بەيپىلدەر كوبەيدى. قالاساڭ دا، قالاماساڭ دا جاڭاعى كۇنگە باس يگەن حالدەسىڭ. ارينە، باسەكەنىڭ دە ءتۇر-ءتۇرى بولادى. كەيبىرەۋلەر ۇنەمى جارىسىپ، ۇدايى جاعالاسۋمەن وتەدى. قىزمەتتە، تۇرمىستا، توي وتكىزگەندە، ءتىپتى قارالى كۇندەردە دە.
مەن، ەگەر ول باسەكەگە سۇلەسوق بولسا، كەيبىرەۋلەر ويلايتىنداي، «ونداي تىرلىك زاڭىن تۇسىنبەيتىن جاننان نە قايىر؟!» جاڭاعىلاردىڭ ءفالسافاسى بويىنشا، ءبىر-اق رەت بەرىلەتىن ءومىردى «كۇيىپ-جانىپ»، مازداپ وتكەرمەگەن سوڭ، ونداي تىرلىكتە نە ءمان بار؟ كەيبىرەۋلەر ءۇشىن سولاي. ولار تۋرالى ۇلى اباي:
«ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس،
ول بىراق قايتىپ كەلىپ، ويناپ-كۇلمەس.
«مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ» ايرىلعانىن،
«ءولدى» دەپ ات قويىپتى وڭكەي بىلمەس» - دەپ، ءتان راقاتىنىڭ قۇلىنا اينالىپ، جان عۇمىرىن ۇمىتقاندارعا وي سالادى.
مەنگە قاراپ تۇرىپ، وي تالاستىرماق بولاتىندار از ەمەس. حالىق جازۋشىلارى ەكى مۇحتاردىڭ مەن دەگەن تۇلعالارىن، تەرەڭ فيلوسوفياسىن تۇسىنە المايتىنداردىڭ پەشەنەسىنە جازىلعانى - سول. تۇسىنبەيتىندەرىن قويشى، وندايلارعا اسىل ءسوزدى قور قىلماي، قولدى ءبىر-اق سىلتەۋگە بولار ەدى. بىراق جاڭاعى شىركىندەر تاپىراقتاپ شاۋىپ، قۇر بوسقا شاڭداتقاندارىنىڭ دالباسا ەكەنىن، وزدەرىنىڭ سونشالىقتى تايازدىعىن مويىنداعىلىرى كەلمەي، قاراپتان قاراپ قورلانادى، شابالانادى. ەندەشە ماعاۋيننىڭ «مەنى» قۇداي ەرەكشە دارىن بەرىپ، تاماشا تاعدىر جازعان ەركىن ءارى ەرىك-جىگەرى كۇشتى تۇلعانىڭ ءوزىن-ءوزى جەتە مەڭگەرىپ، ونەردى يگەرۋى، ياعني وسى جولداعى ازاپتى ساپارى تۋرالى وزەكجاردى سىر. ارينە، جانعا باتىرىپ، اششىراق ايتاتىن تۇستارى دا جوق ەمەس. بىراق بۇل - تەرەڭ سىر مەن قاناتتى جىر ەشكىمگە قارسى باعىتتالماعان. ونىڭ بار مۇراتى ءوز مەنىن، ياعني ءوزىنىڭ ومىرلىك ۇستانىمىن جاريا ەتۋ، ادام رۋحىن اسقاقتاتۋ.
مەننىڭ جولى - اسا اۋىر، ازاپتى ساپار. شىركىن، ءاربىر ادامنىڭ ءومىرى ماعاۋيننىڭ مەنىندەي تالماس ىزدەنىس ۇستىندە وتسە، ارمان نە؟! ماعىنالى ءومىر، ۇزىلمەس عۇمىر. ارينە، مەن دۋشار بولعان «دۇمشە دۇنيە»، اپاق-ساپاق زامان ونىڭ جانىن ارپالىسقا سالدى. وتقا دا، سۋعا دا ءتۇستى. جانبادى، باتپادى. قايرالا، قايراتتانا ءتۇستى. ەلىنىڭ تاريحىن تاۋىپ، جاۋھار ونەرىن جالپاق دۇنيەگە ءماشھۇر ەتتى. سول ارقىلى قايران ەلىنىڭ ەڭسەسىن كوتەردى، ەل ەگەمەندىگىنە زور ۇلەس قوستى.
مەن - قازاق ادەبيەتىندەگى كورنەكتى، تۇلپار تۇلعالاردىڭ زامان جانە ادام تۋرالى تولعانىسى. اللا تاعالا ەكى مۇحتاردىڭ «مەن»-ىنە ەرەكشە تاعدىر جازدى، ءبىرتۋار دارىن بەردى. جاراتۋشىنىڭ سول اماناتىن ولار اقتادى دا. ايانباي ەڭبەك ەتىپ، ۇلت تاريحى مەن تابيعاتىن جارقىراتا كورسەتىپ قانا قويماي، وعان جان-تانىمەن قورعان بولدى. سونىمەن قاتار بۇل «مەندەر» - ادام قىزىعارلىق، ۇرپاققا ونەگە بولارلىق تاعدىرلار. تىرلىك ءمانىن كۇرەستەن ىزدەمەگەن، ءوز مەنىن تابۋدى مۇرات ەتكەن ۇرپاق ءۇشىن، ارينە.
«مەن» دەگەن ابايدان سوڭ، قازاق ادەبيەتى مۇحتارلارى مەن ماعجان، ءىلياستارى، قاسىمى مەن جۇبانىنىڭ، ولجاس پەن مۇقاعاليى سياقتى «مەن» دەگەن تەكتى دە تەگەۋرىندى ۇرپاقتىڭ قاجىر-قايراتىنىڭ جەمىسى. ول تۇلعالاردىڭ مەنى - بۇل جاي عانا وت ەمەس، شاپاعى شارتاراپقا تارايتىن، جول نۇسقايتىن نۇر-ساۋلە. ءبىرتۋارلار ەشقاشان ايداۋعا جۇرمەدى، العان بەتىنەن قايتپادى. عىلىمدا دا، كوركەم ادەبيەتتە دە، ازاماتتىق ساپتا دا.
مەن دار الدىندا تۇرسا دا ءوز ميسسياسىن تايسالماي، ابىرويمەن اتقاردى. ءوز جولىن، ءوز ءىزىن قالدىردى. ول مۇنافيكتەردىڭ توبەسىندە جاي وتىنداي ويناپ، جالپاق دۇنيەگە بۇل ەل مەن جەردىڭ يەسى قازاق ەكەنىن ۇقتىردى. بۇل مەن-ءنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ەلگە تىرەك بولاتىن دا مەن دەپ، قاۋىپ-قاتەرگە قاسقايىپ، قارسى تۇرا الاتىن ەركىن ءارى ەرىك-جىگەرى كۇشتى ۇرپاق. دەموكراتيا جەلىگىمەن كۇپسىنگەن، شالا ساۋاتتى، وزدەرىنىڭ جالاڭ ۇلتشىلدىقتىڭ ۇردا-جىق تاسىنان تۇرعىزعان توبەلەرىن ولجاستاي تاۋ تۇلعالارمەن جاعالاستىرماق بولىپ اۋرەگە ءتۇسىپ جۇرگەندەر مەننەن ساداعا كەتسىن. مەن تۋعان ۇلتىن ۇلىقتاي تۇرىپ تا، ادامعا، ءتىپتى كولەڭكەسىن دە تۇسىرمەيتىن تۇلعالار، قاشاندا زامانىنان ەرتەرەك تۋىپ، ەلىن العا تارتاتىن كوشباسشىلار.
تىرلىك شارتى
مەن - ەلدىكتىڭ تىرەگى عانا ەمەس، ول سونىمەن قاتار تىرلىك شارتى. ادام ەكەنسىڭ، ازات رۋحتىڭ يەسى بولۋ ابزال. ايتپەسە، قۇر سۇلدە، قۋىس كەۋدە بولاسىڭ دا قوياسىڭ. تەگىندە، كومپارتيا «جاڭا ادام» تاربيەلەيمىن دەپ، جانتالاسقاندا سونداي رۋحى بيىك ادامدى مەڭزەسە كەرەك. بىراق ادامعا ەركىندىك بەرمەيىنشە، ونداي تۇلعانىڭ قالىپتاسۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندىقتان ول زاماندا «مەن» بولامىن دەۋ - مەنمەنسۋ رەتىندە قابىلداندى. «زامانىمىزدىڭ اقىل-ويى مەن ار-وجدانى - كومپارتيانىڭ» الدىنا شىعۋ، جۇمساقتاپ ايتقاندا، بيلىكتى استامشىلىق رەتىندە تىكسىندىردى. ال كەڭەس حالقىنىڭ كوشباسشىسى «مەن» دەپ، «مەنمەنسىگەندەردى» تەز-اق تاۋبەسىنە كەلتىرەتىن. كورنەكتى اقىن، جەردى مەنگە تابىندىرعان ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا-سىنىڭ» ساباعى جەتىپ جاتىر. قايراتكەر اقىننىڭ مەنىنە بۇل وڭاي سوققى بولمادى.
مەن ءۇشىن ەل تاعدىرى مەن ءتىل تاعدىرى ەگىز. بىراق وسى اششى شىندىقتى گورباچەۆتىڭ قايتا قۇرۋىنان كەيىن عانا اشىق ايتا الدىق. 85-تەگى ءساۋىردىڭ سامالى تۇرمىس تۇگىلى سانادان وشۋگە اينالعان سالت-داستۇرلەرىمىزدى قايتا جاڭعىرتتى. قوعامدا زور سەرپىلىس تۋدى. ەركىندىك قالامگەر قاۋىم، ونىڭ ىشىندە جۋرناليستەر ءۇشىن شىعارماشىلىققا تىڭ شابىت بەردى. جاريالىلىق باق باسىنا قونعان باق ەدى. تۋعان ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرىن ويلاپ، قالام تارتقاندا ول شىركىن قاناتتانىپ قويا بەرەر ەدى. وسىدان 21 جىل بۇرىن سول ءتىل جاناشىرلارى ساپىندا «ويانعان ولكەم ويلانتقان، ەسىنەمە ەندى، ەلىم!» - دەپ، جار سالدىق. تالاي ۋاقىت نامىسى تاپتالىپ، شەرمەندە كۇي كەشكەن اعايىن ەگەمەندىكتىڭ جەمىسىن قاشان كورگەنشە اسىقتى. ونى، ءتىپتى ەشكىممەن دە بولىسكىمىز جوق بولاتىن. «بيىل سەمەيدەگى نەبارى ەكى مەكتەپتە، ياعني 16-شى مەن 5-ءشى قازاق مەكتەپتەرىندە ءبىرىنشى كلاسس بۇرىنعىداي ءبىر-بىردەن ەمەس، بەس-التىدان اشىلىپتى، - دەپ قۋانىشىمىز ەرەكشە. - شىركىن، حالقىمىزدىڭ ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆ سياقتى قاھارمان ۇلدارى جالپى ادام اتاۋلىعا باس ۇرىپ، جالپىادامزاتتىق اپات - اتوم ازابى مەن ەسىرىك ەكولوگياعا، ءتىپتى ارال بولسا دا، جاندارى شىرقىراعانشا، ەڭ الدىمەن انا ءتىلىنىڭ جوعىن جوقتاماس پا؟!» - («سەمەي تاڭى»، 1989 ج.) اسىققان ەكەنبىز، ايتپەسە، مۇحاڭداردىڭ دا سولاي ويلايتىندارىنا كۇمان قايسى؟! شاحانوۆ «نامىسسىز دارىن ساتقىندىعى نەمەسە ءبىرىنشى مەن ونىنشى كەزەكتى ءىستى شاتاستىرعاندار» دەپ، ەل نامىسى ءۇشىن كۇرەسپەيتىن ماڭگۇرتتەردى سويىپ سالدى: «...ەل باسىنا تونگەن شاقتا ۇلى سىن، ءوز ۇلتىمەن بىرگە الماسى تىنىسىن، ءارى ونىڭ نامىسى ءۇشىن، ءتىلى ءۇشىن، كۇرەسپەسە ونداي دارىن قۇرىسىن!».
«مەن» دەگەن قازاعىمىزدىڭ دارابوز دارىندارى انا ءتىلىمىزدىڭ ايبارىنا اينالدى. تىلدەردى دامىتۋدىڭ 2020-شى جىلعا دەيىنگى باعدارلاماسىنىڭ جوباسىن تالقىلاۋعا قاتىسقان بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى امانگەلدى ايتالى، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، ومىرزاق ايتباەۆ، ءۋاليحان قاليجان مەن مىرزاتاي سەرعاليەۆتاردى تۇساۋكەسۋ راسىمىنە قاتىسۋشىلاردىڭ تەرەڭ ريزاشىلىقپەن تىڭداعاندارى ەسىمىزدە. ال اقىندىق دارىنىن قايران قازاعىنا باسى ءبۇتىن ارناپ، وسى جولدا ايانباي مايدان اشقان مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءۇنى اسقاق ەستىلدى. سوناۋ جەلتوقساندا دا ايبارلى اقىننىڭ الاش نامىسىنا ءبىرىنشى بولىپ ارا تۇسكەنى بارشاعا ءمالىم. ەتەكتەن تارتقان «ەرگەجەيلىلەر» قانشا كوكەزۋلەگەنىمەن، «قازاقتى قازاق دەسە، ماقتاناتىن دا، الىستان الاش دەسە، اتتاناتىن دا» وسىنداي مارقاسقالار ەمەس پە؟! سوناۋ 1991-ءشى جىلى جەلتوقساندىق ءۇش جىگىتتى اقتاۋ جولىندا «حالىقتىڭ قايسار رۋحى» بولىپ، جارقىلداعان تاعى دا وسى شاحانوۆ ەدى («حالىق كەڭەسى» 1991ج، 13 جەلتوقسان.)
مەن - تەگىندە، قازاقتىڭ ءوزىنىڭ تابيعاتى بولاتىن. ەشكىمدى دە، ەشقاشان دا مەنمەنسىتپەيتىن، ەرەكشە تاعدىرلى «مەن» دەگەن قاھارماندار تۋعان حالقىن قاي زاماندا دا توبەلەرىنە كوتەرۋمەن كەلەدى. ولار «دارىن ەلەسىن» قۋعان كەيبىرەۋلەر سياقتى كوشەدە كوسەمسىمەي، ەلدىكتىڭ ءسوزىن القالى باس قوسۋلاردا قاسقايا تۇرىپ جەتكىزۋدە. شاحانوۆ اتالمىش باعدارلاما جوباسىن تالقىلاعان جيىندا دا ءوز ويىن اششىلاۋ بولسا دا اشىق ايتتى. مينيستر مۇحتار قۇل-مۇحاممەد اقىن اعانى ىلتيپاتپەن تىڭداي وتىرىپ تا داۋىلپاز نامىس سەلدەتە اقتارىلعاندا، ونىڭ ەرنەۋىنەن اسىڭقىراعان تۇستارىن ىنىلىك تەرەڭ ىزەتپەن ارناسىنا سالدى.
مەننىڭ، انا ءتىلىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتۋ ءۇشىن ەلىمىزدە اتقارىلعان شارۋاعا سىن كوزىمەن قاراۋى زاڭدى. راس، 1989-1990 وقۋ جىلىندا 910 مىڭ وقۋشى قازاقشا ءبىلىم السا، قازىر ولاردىڭ سانى 1,5 ميلليوننان اسىپتى. حالىقارالىق مەكتەپ وليمپيادالارىندا جەڭىمپاز اتانىپ جۇرگەندەردىڭ دە 64 پايىزى سول قازاق مەكتەپتەرىنىڭ وقۋشىلارى. رەسپۋبليكا بويىنشا ىسقاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرۋ ءىسى قيىندىقپەن بولسا دا مەجەسىنە جاقىنداپ كەلەدى. تاياۋدا تولىق باسىلىپ شىعاتىن جانە انا ءتىلىمىزدىڭ 150 مىڭ جاۋھارىن جيناقتاعان قازاق ءتىلىنىڭ 15 تومدىق تۇسىندىرمە سوزدىگى مادەني ءومىرىمىزدىڭ اسىل مايەگى ەكەنى دە ايقىن. بىراق ول جايناتا جيناپ قويىپ، تامسانا قاراپ وتىراتىن «كورسەقىزار» دۇنيە ەمەس. ول - ءيىسى الاشقا اتا-بابانىڭ قاسيەتتى اماناتى. ول سونداي-اق ۇلى دالانىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسار اسىل مۇراسى جانە وزدەرىن وسىناۋ دوسقا - دارحان، جاۋعا - جانساۋعا ەلدىڭ پەرزەنتىمىز دەپ بىلەتىندەردىڭ - مەملەكەتتىك ءتىلى. الايدا انا ءتىلىمىز ساحنادا اجارلانىپ، توم-توم كىتاپ بولىپ تولىسىپ، تەحنيكاعا «باس بىلدىرگەنىمەن»، امال قايسى، قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسۋگە اسىعا قويار ەمەس.
«مەن» دەگەن ەلجاندى ەرلەردى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ «مومىن مىنەزىنىڭ» ەرەۋىلدەتۋى دە سودان. ەگەمەندىگىمىزگە جيىرما جىل تولعاندا ارنايى باعدارلاما دايىندالىپ، الداعى ون جىلدىڭ مىندەتتەرىنىڭ ناقتىلانۋى اسا قاجەتتى شارا، بىراق جاناشىر قاۋىمدى ونىڭ قاجىتاتىنى دا شىندىق. مۇنىڭ سونىمەن قاتار قازاقتىڭ ءوز باسىنداعى ولقىلىعىنىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىنان تۋعانى دا انىق. ارينە، مەملەكەتتىك قازاق ءتىلى تۋرالى جەكە زاڭ دا قابىلدانار، بىراق حالىقتىڭ ءوزى قارەكەتكە كوشپەسە، ونىڭ دا قاعازدا قالۋى مۇمكىن. قازاقپىز دەسەك، تۋعان ءتىلىمىزدى ەرەكشە قاستەر تۇتىپ قانا قويماي، ونىڭ ايبىندانا ءتۇسۋى اقىن-جازۋشى مۇحتارلار مەن مينيستر مۇحتاردىڭ ورتاق ارمانى. سونداي-اق بارشامىزدىڭ پەرزەنتتىك پارىزىمىز.
الاش ارمانى
«مەن» دەگەن الاش ارىستارى ەلدى ازامات سوعىسىنىڭ وتى شارپىعان الاساپىران شاقتا ۋاقىتتىڭ قولعا تيگەن مۇمكىندىگىن پايدالانىپ قالۋعا تىرىستى. ءتىپتى ەگەمەن ەل بولۋعا قاي ۇكىمەت بەيىل تانىتسا، سونى قولدادى. جارىمجان قوعامنىڭ توڭكەرىستەردەن كوز اشپايتىنى بەلگىلى. ونىڭ تۇبىنە جەتەتىن دە وسى توڭكەرىستەر. دامۋدىڭ تابيعي ۇردىسىنەن جاڭىلىپ، «داۋىلپاز» دىمكاسىنە شالدىققانداردىڭ ماڭدايىنىڭ سورى - بۇل.
«مەن» دەيتىن ەرلەرى جوق ەلدىڭ بولاشاعى بۇلدىر. ەلدى العا تارتاتىن دا سول ءبىرتۋار ارىستار. 1917-ءنىڭ اقپان توڭكەرىسىنىڭ مونارحيالىق پاتشا ۇكىمەتىن قۇلاتىپ، قوعامدى رەفورمالار ارقىلى ەۆوليۋتسيالىق جولمەن وزگەرتۋدى كوزدەگەنى بەلگىلى. بىراق رەسەيدى تۇرالاتقان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋال ابدەن ۋشىعىپ، بيلىك دەمىگىپ قالعان ەدى. مەڭدەگەن دەرتكە شيپا تابىلمادى. ءبىرىنشى جاھاندىق سوعىستىڭ اپاتى اۋرۋدى ودان بەتەر اسقىنتىپ جىبەردى. بولشەۆيكتەر «كىسەننەن» باسقا قيمايتىن ەشتەڭەسى جوق، جالاڭاياق پرولەتارياتتى كوشەگە ارانداتتى.
مەنمەنسىپ، «داۋىل ىزدەگەن» دۇلەي كۇش سول جىلعى كۇزدە تاعى دا توڭكەرىس جاسادى. بۇل - وتارلىق ەزگىدەگى الاش جۇرتىنا دا زور قاسىرەت اكەلدى. «مەن» دەگەن قايسار حالىقتىڭ بەتى قاعىلدى. وسى ورايدا جازىقسىز جازالانعاندار «ءبىرىن-ءبىرى ۇستاپ بەرىپتى، ساتىپتى» دەگەن ءسوز ۇشقارى ايتىلعان، جالعان قاۋەسەت. ۇكىمەتتىڭ قىرىنا ىلىككەندەردىڭ ءوز قولدارىمەن جازىپ قالدىرعان تۇسىنىكتەمەلەرىنە زەر سالساق (ماسەلەن، د.امانجولوۆانىڭ «نا يزلومە» زەرتتەۋى، 2009 ج.), الاش «مەن» دەگەن ارىستارىنىڭ وزدەرىنە تاڭىلعان ايىپقا مۇلدە سەنگىلەرى كەلمەگەنىن كورەمىز. ولار جازىقسىز جالاعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىقتى، كىناسىز كۇيمەيتىندەرىنە ۇمىتتەرىن ۇزبەدى. ال اقتالۋ كەزىندە ازاماتتاردىڭ ءوز تاعدىرلارىنا قاتىسى بار تانىستارىن ايتپاي تۇرا المايتىنى بەلگىلى جانە اۋىزدارىنان شىققاننىڭ ءبارى «قارالاۋعا» اينالاتىنى قاپەرلەرىنە كىرمەدى.
«مەن» دەگەن زيالى قاۋىم الاشوردا مەن تۇركىستان اۆتونوميالارىن قۇرۋ جولىندا ەرەكشە قاجىر-قايرات تانىتتى. ولار ءتىل ماسەلەسىندە دە ءوز ساياساتتارىن باتىل جۇرگىزدى. كەڭەس قۇرىلىسى جونىندەگى 1925-ءشى جىلعى بۇكىلقازاقتىق ءماسليحاتتىڭ ماتەريالدارى مۇنى تاعى دا دىتتەي تۇسەدى. ەلىمىزدىڭ اۆتونوميالى وبلىستان اۆتونوميالى رەسپۋبليكاعا اينالىپ، ءوزىنىڭ تاريحي اتاۋىن يەمدەنۋى تاپ سول جىلدىڭ ەنشىسىنە تيەدى. اۋمالى-توكپەلى زاماننىڭ وزىندە-اق، تۋعان ءتىلىمىز مەملەكەتتىك مارتەبە الىپ، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ اپپاراتتارىن قازاقىلاندىرۋ ماسەلەسىنىڭ كوتەرىلۋى «مەن» دەگەن اعا بۋىننىڭ رۋحىنا ءالى سان مارتە باس يگىزەدى. ولاردىڭ بار وي-نيەتى مەن ارمانى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ بولدى. سول جانپيدا ارەكەتتەرى ارقىلى ءوز باستارىن قالاي وققا بايلاعاندارىن دا بىلمەي قالدى. بۇگىنگى قازاقستان - سول جازىقسىز جاپا شەككەن ەلجاندى ارىستاردىڭ ورىندالعان ارمانى.
مەننىڭ ءبىرى - شاحانوۆ حالىقتىڭ ءسوزىن ايتادى، ارزان ابىروي جيناۋ ءۇشىن ايتپايدى. ول - وردانى وتىزىندا-اق بۇزىپ، قىرىق جاسىنا جەتپەي-اق قامال العان قاھارمان. مۇحاڭداي تۇلپارمەن جابىلار عانا جاعالاسۋى مۇمكىن. بىراق ءبىز بىلەتىن مۇحاڭ، سوناۋ جەلتوقساندا نايزاعاي بوپ جارقىلداعان، كەيىن ارال بولىپ اقتارىلعان اقىن اعا بىرەۋلەرگە ۇناۋ ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن جوق. اللا تاعالانىڭ وزىنە جازعان تالانتى مەن تەگەۋىرىنىن تۋعان حالقىنا ارناۋدان جازبايدى.
«مەنىمەن» سول ءبىر كەرجاق زاماندا-اق قازاعىن اسقاقتاتقان ولجاس تا، ەكى مۇحتار، ءاسانالى مەن اقسەلەۋ دە سونداي ەلدى ەرەن دارىنىمەن العا تارتقان، حالقىن جات جۇرتقا تانىتقان قاھارماندار ەكەنىنە ءسوز بار ما؟! شاحانوۆ ايتپاقشى، كەيبىرەۋ ءتىلدىڭ اداممەن بىرگە جارالاتىن ەگىز قۇبىلىس ەكەنىن بىلمەيدى. «شەتەلدىڭ ءبىر پەرزەنتحاناسىندا ءۇش ءتۇرلى ۇلتتىڭ دۇنيەگە جاڭا كەلگەن سابيلەرىن ءبىر پالاتاعا جيناپ ارنايى سىناق جاساپتى، - دەيدى مۇحاڭ. - سوندا ولار ءوز انا تىلىندەگى «اينالايىنعا» عانا ۋىلدەپ، ۇندەستىك تانىتقان كورىنەدى». دەمەك، انا تىلىنەن ايىرىلۋ تۋعان ۇلتىڭنان، اتاتەگىڭنەن كوز جازىپ قالۋ دەگەن ءسوز.
مەننىڭ قازىر كۇنى تۋدى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسى قازاق حالقىنىڭ سان عاسىرلىق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قۇقىقتىق، تاريحي جالعىز دارا مۇراگەرى جانە ونىڭ ساياسي، مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ تابيعي جالعاسى»، مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ «...اركىمنىڭ پارىزى مەن مىندەتى» - دەپ، «ۇلت بىرلىگى» دوكتريناسىندا تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ، جازىلىپ قويىلعان. ەندىگى مىندەت - وسى قاعيدانى قازاقستاندىقتاردىڭ بۇگىنگى عانا ەمەس، كەلەشەك ۇرپاعىنىڭ دا ساناسىنا مىقتاپ ءسىڭىرۋ بولىپ تابىلادى. مەملەكەتىمىزدىڭ بارشا ازاماتى كوپتەگەن قايعىلى وقيعالاردى باستان كەشىپ، اسا اۋىر سىناقتاردان امان وتە وتىرىپ ءتول مەملەكەتىن قۇرعان قازاق حالقىنىڭ تاريحي ميسسياسىن ءسوزسىز قابىلداۋى جانە ونىڭ توڭىرەگىنە توپتاسۋى پارىز.
مەن قاي زاماندا دا جاۋاپكەرشىلىكتى وزىنە الا ءبىلدى جانە ءوزىن-ءوزى سىنعا قايراپ سالدى. جاھاندانۋ زامانى ەلدەر مەن ۇلتتارعا اسا قاتال تالاپ قويىپ وتىر. وسى تۇستا ءوز قۇندىلىقتارىن، تۋعان ءتىلىن جوعالتپايتىن، باسەكەگە دايىن ۇلت قانا ءوزىن-ءوزى ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالا الادى. عالىمداردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، قازىر دۇنيەجۇزىندەگى تىلدەردىڭ 40 پايىزى قۇرىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇرسا، ءاربىر ەكى اپتا سايىن سونىڭ بىرەۋى جوعالادى ەكەن. سوندىقتان ەلباسى ايتقانداي، ەڭ الدىمەن قازاقتاردىڭ وزدەرى ءبىر-بىرىمەن قازاقشا سويلەسۋى قاجەت. سەبەبى ەندى ون جىلدا قازاق تىلىمەن ونسىزدا باسەكەلەس ورىسشاعا اعىلشىن ءتىلى اعايىنداسپاق بولىپ وتىر. اسا قيىن دا جاۋاپتى مىندەت: قازاعىمىزدىڭ سارىتاپ شىدامىن سارقىپ الماي، ءۇمىتى اقتالۋى ءتيىس.
مەن... ەلىنىڭ «مەن» دەگەن ەگىز مۇحتارىنىڭ ارمان-ماقساتى دا وسى، قازاعىنىڭ باقىتى! مەن سونىمەن ادامدىق ءمانى، ەل تىرەگى، تىرلىك شارتى، الاش ارىستارىنىڭ ارمانى. جارىق دۇنيەگە ادام بوپ كەلگەن سوڭ، ءوز مەنىڭدى تاپقاننان اسقان باقىت جوق. بىراق ەگەڭدى (وزىڭە-ءوزىڭنىڭ يەلىگىڭدى), ياكي ەگە...مەنىڭدى ساقتاپ قالۋ قيىن-اق. سوندىقتان مەننىڭ تامىر جايىپ، ءورىس اشۋىنا قوعام قامقور بولۋى ءتيىس. سەبەبى قوعامنىڭ دامۋىندا، ەلدىڭ وركەنيەتتەن لايىقتى ورىن الۋىندا مەننىڭ اتقارار ميسسياسى ەرەكشە. بىراق ونىڭ، تاعى دا قايتالاپ ايتامىز، ەرەكشە تۇلعا بولۋى - شارت ەمەس، ول - تاۋەلسىز، پاراساتتى، ىسكەر ازامات. ەلدىڭ تىرەگى دە، سۇيەنىشى دە، كەلەشەگى دە وسىنداي قاراپايىم، بىراق ەشكىمگە باس يمەيتىن، قۇلدىق قامىتىن كيمەگەن ازاماتتار.
مەن بالا جاستان قالىپتاسادى. ايتپەسە، كەشتىك ەتەدى. الايدا مەننىڭ قالىپتاسۋىنا قاي-قايسىمىز-اق ابدەن اتسالىسا الار ەدىك. ايتالىق، ءبىر عانا ناشار ادەتتەن ارىلۋعا، مۇنى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ەرتە باستان سىڭىرۋگە بولادى. قوعامدى جايلاپ، پەندەلەردى ەرتتەپ ءمىنىپ العان دەرت از با؟ دۇنيەقوڭىزدىق، جاعىمپازدىق، ماسكۇنەمدىك... سونىڭ بىرەۋىنەن عانا باس تارتۋ ارقىلى ۇرپاققا تىم قۇرىسا، ءبىر ونەگەنى امانات ەتسەك، قانداي!
مەن ەلدىڭ ءوسىپ، وركەندەۋى مەن گۇلدەنۋىنىڭ كەپىلى، الاش ارىستارىنىڭ ارمانى، دەمەك...
ادامدىق ءمانى - مەن.
http://anatili.kz/?p=7274#more-7274
