نويابر كەنجەعاراەۆ. اباي ولەڭدەرىنىڭ جاڭا جانرلىق قىرلارى
قازىرگى تاڭداعى ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا جاڭا ارنالار بولىپ تابىلاتىن ديسكۋرستىق پوەتيكا، تەورەتيكالىق پوەتيكا شەڭبەرىندە، كوركەم انتروپولوگيالىق ادىستە كوركەم شىعارماشىلىق ۇدەرىسىنە بايلانىستى نەۆروتيكالىق، شيزوفرەنيالىق، ەكزيستەنتسيانالدىق، پسيحوتەراپەۆتىك سىندى ديسكۋرس تۇرلەرى قولدانىلىپ، زەرتتەلىنىپ ءجۇر. پسيحولوگيالىق ديسكۋرستىڭ زەرتتەۋ نىسانى ادەبي ديسكۋرسكە بايلانىستى قولدانىلىپ جۇرگەن جوعارىدا اتالعان ديسكۋرس تۇرلەرىنەن وزگەشە ەكەندىگىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك.
پوەزيا، ونىڭ ىشىندەگى ليريكا جانرى سۋبەكتيۆتى جانر ەكەندىگى بەلگىلى. ليريكادا اقىننىڭ وي-سەزىمى، تولعانىسى ىشكى جان الەمىنىڭ ەلەگىنەن ءوتىپ، تەبىرەنىسى ارقىلى سىرتقا شىعادى. اقىننىڭ پسيحولوگيالىق تۇلعا رەتىندە پسيحيكاسى، ەموتسياسى، كوڭىل-كۇيى، رەاكتسياسى ولەڭ تۇرىندە ورنەكتەلىپ بەرىلەدى. دەمەك ءبىز كوركەم شىعارماشىلىقتى، ونەردى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋدىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، كورنەكتى عالىم ك.گ.يۋنگتىڭ مىنا پىكىرلەرىمەن كەلىسۋىمىز كەرەك: «يسكۋسستۆو ۆ سۆوەي حۋدوجەستۆەننوي پراكتيكە ەست پسيحولوگيچەسكايا دەياتەلنوست ي ۆ كاچەستۆە تاكوۆوي موجەت ي دولجنو بىت پودۆەرگنۋتو پسيحولوگيچەسكومۋ راسسماترەنيۋ» [1, 214]. ءسوز ونەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ليريكانىڭ تابيعاتىنا ساي، پسيحوەموتسيالىق سەزىمدەرسىز پوەزيا بولمايتىنى دا زاڭدىلىق.
قازىرگى تاڭداعى ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا جاڭا ارنالار بولىپ تابىلاتىن ديسكۋرستىق پوەتيكا، تەورەتيكالىق پوەتيكا شەڭبەرىندە، كوركەم انتروپولوگيالىق ادىستە كوركەم شىعارماشىلىق ۇدەرىسىنە بايلانىستى نەۆروتيكالىق، شيزوفرەنيالىق، ەكزيستەنتسيانالدىق، پسيحوتەراپەۆتىك سىندى ديسكۋرس تۇرلەرى قولدانىلىپ، زەرتتەلىنىپ ءجۇر. پسيحولوگيالىق ديسكۋرستىڭ زەرتتەۋ نىسانى ادەبي ديسكۋرسكە بايلانىستى قولدانىلىپ جۇرگەن جوعارىدا اتالعان ديسكۋرس تۇرلەرىنەن وزگەشە ەكەندىگىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك.
پوەزيا، ونىڭ ىشىندەگى ليريكا جانرى سۋبەكتيۆتى جانر ەكەندىگى بەلگىلى. ليريكادا اقىننىڭ وي-سەزىمى، تولعانىسى ىشكى جان الەمىنىڭ ەلەگىنەن ءوتىپ، تەبىرەنىسى ارقىلى سىرتقا شىعادى. اقىننىڭ پسيحولوگيالىق تۇلعا رەتىندە پسيحيكاسى، ەموتسياسى، كوڭىل-كۇيى، رەاكتسياسى ولەڭ تۇرىندە ورنەكتەلىپ بەرىلەدى. دەمەك ءبىز كوركەم شىعارماشىلىقتى، ونەردى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋدىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، كورنەكتى عالىم ك.گ.يۋنگتىڭ مىنا پىكىرلەرىمەن كەلىسۋىمىز كەرەك: «يسكۋسستۆو ۆ سۆوەي حۋدوجەستۆەننوي پراكتيكە ەست پسيحولوگيچەسكايا دەياتەلنوست ي ۆ كاچەستۆە تاكوۆوي موجەت ي دولجنو بىت پودۆەرگنۋتو پسيحولوگيچەسكومۋ راسسماترەنيۋ» [1, 214]. ءسوز ونەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ليريكانىڭ تابيعاتىنا ساي، پسيحوەموتسيالىق سەزىمدەرسىز پوەزيا بولمايتىنى دا زاڭدىلىق.
كلاسسيكالىق تالداۋدا كوڭىل-كۇي ليريكاسى دەپ ايدار تاعىلىپ تالداناتىن ءادىستىڭ شەڭبەرى ديسكۋرستىق تالداۋدىڭ اۋقىمىنا جەتە المايدى. ديسكۋرستىق تالداۋ اۋقىمى وتە كەڭ جانە ءبىزدىڭ ليريكالىق شىعارمانى، ليريكالىق شىعارما تابيعاتىن تالداۋدى ەلەۋلى كەڭىنەتىن جاعدايى بار. نەۆروتيكالىق، شيزوفرەنيالىق ديسكۋرستەردى ءسوز ەتكەندە، سانادا پسيحيكالىق اۋرۋ تۇرلەرىنىڭ قىلاڭ بەرەتىنى عاجاپ ەمەس. ال ودان جۇيكەسى اۋرۋعا ۇشىراعان اقىن-جازۋشىلار شىعارماشىلىعىن زەرتتەيدى دەگەن جالعان تۇسىنىك قالىپتاسپاعانى ءجون. ديسكۋرستىق تالداۋعا پاتالوگيالىق نەۆروز بەن پسيحوز ەمەس، شىعارماشىلىق نەۆروز بەن پسيحوز ارقاۋ بولادى. ادامنىڭ كۇندەلىكتى ومىردەگى قۋانىش، رەنىش، جاقسى كورۋ، جەك كورۋ، اشۋ، ىزا، سۇيىسپەنشىلىك، ريزا بولۋ، نارازى بولۋ، ت.ب.س.س. تولىپ جاتقان پسيحوەموتسيالىق كۇيلەر سۋبەكتيۆتى ونەر ليريكاداعى اقىن شىعارماشىلىعىندا دا ورىن الاتىن ادەبي-پسيحولوگيالىق جاعدايلار. تەك ايىرماشىلىعى پسيحوفيزيولوگيالىق رەاكتسيا عانا ەمەس، الەۋمەتتىك ينتەراكتسيالارعا جاۋاپ رەتىندە، يدەيا، تۇجىرىم، كوزقاراس، دۇنيەتانىم، ۇستانىم رەتىندە تۋىندايتىن سەزىمدەر بولىپ ورتاعا شىعادى.
اقىننىڭ ءوزىنىڭ ورتاسىنا، قوعامىنا، زامانىنا دەگەن قارىم- قاتىناسى، باعاسى، رەاكتسياسى ولەڭدەرى ارقىلى كورىنىس تابادى. ليريكاداعى اقىننىڭ كوڭىل-كۇي سەزىمدەرى ونىڭ تەك جەكە باسىنىڭ جاعدايى، جەكە ەموتسياسى عانا ەمەس، ول ونىڭ قوعام جاعدايىنا، قوعامداعى الەۋمەتتىك، ەتيكالىق، ساياسي جاعدايلارعا بەرگەن باعاسى بولىپ سانالادى.
ادامنىڭ راتسيونالدى جانە يرراتسيونالدى اركەتتەرىنىڭ بارلىعىن باسقارۋشى ورتالىعى - مي دەسەك، ءميدىڭ بارلىق ۇدەرىستەرى نەرۆ جاسۋشالارى ارقىلى ىسكە اساتىنى دالەلدەنگەن. مي مەن جۇرەكتىڭ بەلسەندى ارەكەتىنىڭ جەمىسى بولىپ سانالاتىن ءسوز ونەرىندە اقىننىڭ ينتەللەكتۋالدى الەمى ارقىلى قابىلدانعان وبەكتيۆتى شىندىق ىشكى الەمى، پسيحيكاسى ارقىلى قوردالانىپ، ەموتسياسى مەن قاتار ادەبي-شىعارماشىلىق ۇستانىمى، ديسكۋرسى ءماتىن دەڭگەيىندە پايدا بولىپ، سىرتقا شىعىپ، الەۋمەتتىك قاتىناسقا جول تارتادى.
بەلگىلى زەرتتەۋشى ب.و.كورماننىڭ مىنا سوزدەرى ليريكاداعى ەموتسيانىڭ، كوڭىل-كۇيدىڭ وزگەشەلىگىن انىقتاپ بەرەدى: «ناستروەنيە ۆ ليريكە - ەتو نە پروستو ناستروەنيە. ەتو ۆسەگدا وپرەدەلەننايا يدەينايا پوزيتسيا، وپرەدەلەننىي ۆزگلياد نا مير.
وسنوۆنوي ەموتسيونالنىي تون - ەتو وپرەدەليامىە ميروۆوززرەنيەم ەموتسيونالنىە رەاكتسي، ليريچەسكوە ساموسوزنانيە ساميح رازليچنىح ليۋدەي. ەتيم پونياتيەم وبوزناچاەتسيا سودەرجانيە ليريچەسكوگو سپوسوبا يزوبراجەنيا چەلوۆەكا» [2, 68].
اقىن ءومىر سۇرگەن قوعامداعى جاعدايعا، دالىرەك ايتساق ونىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك قالىبىنان باستاپ، تۇرمىستىق، اكىمشىلىك، رۋحاني-مورالدىق، ءدىني-دۇنيەتانىمدىق، عىلىم-مادەني جاعدايلارىنا دەيىن نازارىنان تىس قالدىرماي، باعا بەرەتىن تۇستارى جوق ەمەس. پوەزيانىڭ ەرەكشەلىگىنە ساي بۇل قوعام مەن حالىق تىنىسى تۋرالى «سالماقتى»، «راتسيونالدى» باعالار ەمەس، پوەتيكالىق سانادان، پوەتيكالىق ويلاۋدان تۋىنداعان ەموتسيونالدى، ەكسپرەسسيۆتى باعالار. قوعامداعى جاعدايدىڭ، زامان بەينەسىنىڭ اقىنعا اسەرى، اقىن پسيحيكاسىنا اسەرى، ولەڭدەرىندە اشىق، وتكىر تۇرىندە ورىن الادى.
ابايدىڭ 1886 جىلى جازعان «كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا» دەگەن ولەڭىنەن باستاپ بىرقاتار ولەڭدەرىندە اقىننىڭ ءوز قوعامىنا، قابىلداۋشىلارىنا رەاكتسياسى ەموتسيونالدى تۇردە كورىنىس العان.
اقىنىڭ ءوز بەينەسىن سومداۋ بارىسىندا قوعاممەن كۇرەسىپ كۇيزەلگەن، ونىڭ جاماندىق ءىس-ارەكەتتەرىنەن جەرىگەن، قاجىعان ادامنىڭ بەينەسى سومدالۋى تەگىن ەمەس. «ءىشىم ولگەن، سىرتىم ساۋ» دەگەن شىعارماسىندا ولەڭنىڭ اتاۋى بولىپ تۇرعان وسى تارماققا پسيحولوگيالىق تۇرعىدان تالداۋ جاسايتىن بولساق، ادامنىڭ ءىشىن ولدىگە ساناۋى، نە ىشكى الەمى جالعىزدىقتان، تۇسىنىسپەۋشىلىكتەن، قابىلداماۋشىلىقتان، ءوز بىلگەنىن، تۇيگەنىن ورتاسىنا ايتىپ ودان ەشقانداي ارەكەت شىققانىن كورە الماۋ، ياعني اقىن ونەردىڭ «اسەر ەتۋشى» قىرىن پايدالانعانىمەن، ودان ەش ناتيجە شىقپاعانىنا قامىعۋ سىندى پىكىرلەر ورتاعا شىعاتىنا انىق.
«سەگىز اياق» ولەڭى ەموتسيالىق بوياۋلارعا، تەبىرەنىستەرگە تولى ولەڭ.
اۋىرماي ءتانىم،
اۋىردى جانىم،
قاڭعىرتتى، قىستى باسىمدى.
تارىلدى كوكىرەك،
قىسىلدى جۇرەك،
اعىزدى سىعىپ جاسىمدى.
ءبىر كىسى مىڭعا،
ءجون كىسى سۇمعا،
ءالى جەتەر زامان جوق.
قادىرلى باسىم،
قايراتتى جاسىم
ايعايمەن كەتتى، امال جوق.
بولماسقا بولىپ قارا تەر،
قورلىقپەن وتكەن قۋ ءومىر [3, 112]،-
دەگەن جولدارىندا ءوز ومىرىنە، ءوز جاعدايىنا باعا بەرىپ وتىر. ارينە، باعا جاعىمدى ەمەس. اقىننىڭ قان قىسىمىن كوتەرىپ، باسىن قىسىپ، جۇرەگىن اۋىرتقان نە نارسە؟نەمەسە، فيزيولوگيالىق، تەراپەۆتىك تۇرعىدان ادامنىڭ قانداي جاعدايدا قان قىسىمى كوتەرىلىپ، باسى قىسىپ، جانى اۋىرادى؟ اۆتور وسىنداي ءتان مەن جان اۋرۋلارىنا الىپ كەلگەن دەرتتىڭ باسى - رۋحاني دەرت، رۋحاني تۇسىنىسپەۋشىلىك ەكەندىگىنەن حابار بەرىپ وتىر. رۋحاني دەرتكە ادام قاي جاعدايدا ۇشىرايدى؟ « دۋحوۆنىە سترادانيا نە ەست ەششە دۋشەۆنايا بولەزن، نەۆروز، نو موجەت بىت پريچينوي نەۆروزا.
دۋحوۆنوە سترادانيە - ەتو كوگدا چەلوۆەك پەرەجيۆاەت وتسۋتستۆيە كاكيح-ليبو تسەننوستەي، كوتورىە موگلي بى دەلات ەگو جيزن وسمىسلەننوي، تسەلەناپراۆلەننوي. ەتو سوستويانيە پولنوي اپاتي كو ۆسەمۋ، ك جيزني ۆووبششە. چەلوۆەك موجەت نە وسوزناۆات پريچينۋ يلي يستوكي ەتوگو سۆوەگو سوستويانيا، ەتي يستوكي چاستو سكرىتى ۆ سفەرە بەسسوزناتەلنوگو» [4, 121]،- دەگەن عالىم ويلارى ايقىنداپ وتىرعانداي، اباي ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ دەرتىنەن، نە ءوز بولمىسىنا قاتىستى كەمشىلىكتەردەن كۇيزەلىپ وتىرعان جوق. ابايدى دەرتتى ەتىپ وتىرعان - قوعام مەن تۇزەلەرلىك نيەت تانىتپاعان حالقى. حالقىن تۇزەتۋدىڭ جولىنداعى قارۋ ەتىپ ونەردى تانداپ العان اقىننىڭ سوزىنە قۇلاق اسپاعان، بويىڭا سىڭىرمەگەن، بويىڭا سىڭىرەرلىك دەڭگەيى دە جوق بولعان حالىقتىڭ تەرىس امالدارىن تىزبەكتەپ تە ايتىپ وتەدى:
جاياۋى قاپتى،
اتتىسى شاپتى،
قايرىلىپ ءسوزدى كىم ۇقسىن.
ىشتە دەرت قالىڭ،
اۋىزدان جالىن
بۇرق ەتىپ، كوزدەن جاس شىقسىن.
كۇيدىرگەن سوڭ شىداتپاي،
قويا ما ەكەن جىلاتپاي؟
اۆتور وسىنداي وتكىر سوزدەر ارقىلى ءوز جان جاعدايىن ءبىلدىرۋى نەۆروتيكالىق ديسكۋرس اياسىندا جۇزەگە اسقان. اقىننىڭ ءوز قايعىسىمەن تورىعىپ، توماعا تۇيىقتالىپ قالماي، جانىن جەگەن دەرتىن ولەڭگە ارقاۋ ەتۋى - بۇل دا كۇرەستىڭ ءبىر ءتاسىلى رەتىندە باعالانسا كەرەك. ءوزىنىڭ رۋحاني دەرتىن، جالعىزدىعىن، حالقىنىڭ تۇسىنبەيتىندىگىن، قابىلدامايتىندىعىن اشىنا ايتۋ - ادرەساتىنا قايتارا اسەر ەتۋدىڭ جولى، ادرەساتقا پسيحوتەراپيالىق ىقپال ەتۋ ءتاسىلى بولىپ تانىلادى. اقىلمەن ايقانعا، باستان سيپاپ، ءىش تارتىپ ايتقانعا كونبەدى، ەش ناتيجە شىعارمادى، ەندىگى ءتاسىل بەتىنە شىجعىرىپ، وتكىر ايتۋ، اۋىر ايتۋ قالىپ وتىر. پسيحوتەراپيالىق، نەۆروتيكالىق ديسكۋرس نىسانىنداعى ءاربىر ايتىلعان ءسوز، ءبىزدىڭ جاعدايىمىزداعى پوەزيالىق شىعارما جايدان-جاي ايتىلمايدى: «ۆەد ۆ پسيحوتەراپي گوۆوريت - ەتو نە ستولكو وبمەنيۆاتسيا ينفورماتسيەي، سكولكو وسۋششەستۆليات ۆمەشاتەلستۆو، ۆوزدەيستۆوۆات نا سوبەسەدنيكا، ۆلادەت كوممۋنيكاتيۆنوي سيتۋاتسيەي، مەنيات سيستەمۋ پرەدستاۆلەني كليەنتا، ەگو مىسلي ي پوۆەدەنيە» [5].
...مولاسىنداي باقسىنىڭ
جالعىز قالدىم - تاپ شىنىم!
ا.قۇنانباەۆقا دەيىنگى قازاق پوەزياسىندا رۋحاني جالعىزدىق تۋرالى ءسوز ەتكەن احمەت ياساۋي بولسا، اباي رۋحاني جالعىزدىق سارىنىن پسيحولوگيالىق قاتپارلارمەن تەرەڭدەتىپ، ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسى، سىرى، ادام ءومىرىنىڭ ماقساتى، ەلدىڭ، ۇلتتىڭ ماقساتى، ادامزات بالاسىنىڭ ادامگەرشىلىك مۇراتتارى تۇرعىسىنان بايىتىپ، جالعىزدىق تاقىرىبىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرەدى.
اقىننىڭ «كەلدىك تالاي جەرگە ەندى» ولەڭىندە دە نەۆروتيكالىق ديسكۋرس ورىن العان. قان قىسىمى جوعارى، اشىنعان اقىن تايسالماي جالعىز باسى قاراڭعى قالىڭ كوپشىلىككە قارسى شىعادى. اشۋى ۋ بولعان اقىن وسى سوزىمە تىم قۇرىعاندا سەلت ەتەرسىن دەگەندەي، ءمىردىڭ وعىنداي وتكىر ءسوزىن ايتادى:
ادام دەگەن داڭقىم بار،
ادام قىلماس حالقىم بار،
وتىرىك پەن وسەككە
بايگە اتىنداي اڭقىلدار [3, 157].
ابايدىڭ حالقىنا قاراتىپ ايتقان وسىنداي اۋىر سىندارىنان كەيىن كەيدە كوپشىلىك اراسىندا اقىندى سىناعان پىكىرلەر دە ەستىلىپ قالىپ جاتادى. «اباي حالىقتان ۇلكەن ەمەس، نەگە سونشا قاتتى اۋىر سوزدەر ايتادى» دەگەن سياقتى سوزدەردى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان ءجيى كەزدەستىرەمىز. بۇل سىندارعا جاۋاپتى بىلايشا بەرۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى، اباي حالىق تۋرالى نە ايتسا دا، كوزى جەتكەندىكتەن جانە اقيقاتتى بىلگەندىكتەن ايتقان. ەكىنشىسى، اقىننىڭ وسىنشاما وتكىر سىناي وتىرىپ ايتۋى، تىڭداۋشىعا اسەر ەتۋدىڭ ءتاسىلى رەتىندە قولدانىلعان دەپ تالداساق بولادى.
«مەنسىنبەۋشى ەم ناداندى»، «جۇرەگىم، ويباي، سوقپا ەندى!»، «قۋاتتى وتتاي بۇرقىراپ»، «ولسەم، ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما؟»، «جۇرەكتە قايرات بولماسا»، «جۇرەگىم مەنىڭ قىرىق جاماۋ»، ت.ب. ولەڭدەرىندە نەۆروتيكالىق ديسكۋرس ورىن العان. اقىن بۇل ولەڭدەرىندەگى ءوز باسىنداعى رۋحاني دەرتتى ءسوز ەتىپ، قابىلداۋشىمەن اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ماسەلەسى ءسوز بولادى. اقىن بۇل ولەڭدەرىندەگى ەموتسيونالدىق تون اشىنۋ، جالعىزدىق زاردابىن تارتۋ، تۇسىنبەستىك اياسىندا بولعانىمەن، اۆتور اشۋ-ىزاسىن تەجەپ وتىرعاندىعى بايقالادى.
ابايدىڭ كوڭىل-كۇي تاقىرىبىندا جازعان ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە اقىن ەموتسياسى ايقىن بىلدىرىلگەن ولەڭى - «وزگەگە كوڭىلىم، تويارسىڭ».
وزدەرىڭ دە ويلاڭدار،
نەشە ءتۇرلى جان بارسىڭ.
عىلىم دا جوق، مي دا جوق،
دالاداعى اڭدارسىڭ [3, 158]،-
دەگەن جولدارىنان اقىننىڭ قوعامنىڭ دەگەن وكپەسى ىزاعا اينالىپ، پسيحيكالىق جاعدايى نەۆروتيكالىق قالىپتان شيزوفرەنيالىق حالگە ۇلاسقان. نەۆروتيكالىق ديسكۋرستە جازىلعان كوپتەگەن ولەڭدەرىندە اقىن وزىمەن اقىرىن سىرلاسىپ، فيلوسوفيالىق ويعا بوي الدىرىپ، سالقىن اقىلعا جەڭدىرىپ بىلاي دەپ جىرلاپ:
مەن - قاجىعان ارىقپىن،
قاتىن-بالا قوناعى.
سەندەرگە دە قانىقپىن،
جۇرتىڭ اناۋ باياعى.
مۇنداي ەلدەن بويىڭ تارت،
مەن قاجىدىم، سەن قاجى!
ايتىپ-ايتىپ ءوتتى قارت،
كونبەدى جۇرت، نە ىلاجى! -
تاعدىرعا مويىنسۇنعان، قاجىعان، شاراسىزدىق تانىتقان سىندى سىڭاي بىلدىرگەندەي بولادى. ال «وزگەگە كوڭىلىم توياسىنداعى» ويلار اقىننىڭ ناداندىق پەن جاماندىققا، ادىلەتسىزدىك پەن يمانسىزدىققا توزبەيتىندىگىن، مويىنسۇنبايتىندىعىن اڭعارتىپ، اگرەسسيۆتى كوركەم ءتاسىلدى پايدالانادى. ءتىپتى اگرەسسيۆتى ءتاسىل دەگەنىمىز دە ورىنسىز بولار، شىنتۋايتقا كەلگەندە اقيقات اقىن جاعىندا سىڭايلى. اقىن ول بايلامىن تاريحي سالىستىرۋ ادىسىمەن كوز جەتكىزىپ ايتىپ وتىر، كورشى ەلدەرمەن سالىستىرعاندا ءحىح عاسىردىڭ ءىى جارتىسىنداعى قازاق ەلىنىڭ مادەني-عىلىمي جاعدايى اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق جاعدايدا ەمەس ەدى.
«كۇلىمسىرەپ اسپان تۇر» ولەڭىندە ەكزيستەنتسيالىق ديسكۋرستىڭ بەلگىلەرى بارشىلىق. وزىنە، ومىرىنە كوڭىلى تولماۋ، دۇنيەنىڭ ءمانىن جوعالتۋ، مانسىزدىككە، جالعىزدىققا، بوستىققا، ابسۋردكە بوي الدىرۋ سارىندارى ەكزيستەنتسيالىق ديسكۋرستىڭ نەگىزگى بەلگىلەرى بولىپ تابىلاتىن بولسا، اقىننىڭ مىنا ولەڭ جولدارىنان وسى ايتىلعان قاسيەتتەردىڭ ءبارىن بايقاۋعا بولادى:
قاپامىن مەن، قاپامىن،
قۋانىش جوق كوڭىلدە.
قايعىرامىن جاتامىن،
نەنى ىزدەيمىن ومىردە؟ [3, 185].
ەكزيستەنتسيالدىق ادەبيەت، باعىت باتىس ەۆروپادا حح عاسىردا پايدا بولدى دەپ ايتىلادى. الايدا ءبىز اباي ولەڭدەرىنەن مودەرنيستىك دەپ سانالاتىن ەكزيستەنتسيالدىق سارىنىن كورەمىز، ەكزيستەنتسيالدىق ادەبيەتتىڭ باستاۋىندا تۇرعان الەمدىك دەڭگەيدەگى كلاسسيك اقىن دەپ ساناۋىمىزعا بولادى.
قايتتى ما كوڭىل بەتىمنەن،
ياكي ءبىر قاپىل قالدىم با؟
وتكەن كۇنگە وكىنبەن،
ءام ءۇمىت جوق الدىمدا.
رۋحانيات پەن ءدىلدىڭ، جاننىڭ تاماعىن ويلاپ الىس-جاقىنعا، وتكەن-كەتكەنگە شولۋ جاساعان اقىن ءومىرىنىڭ ءمانىن ۇعىنۋعا بەل بايلاپ، باعالاۋعا تىرىسادى. پوەتيكالىق سانا شەڭبەرىندە سىرلى الەم جەتەگىندە جان تەبىرەنتكەن اقىن تياناقتى، تۇراقتى، باياندى ەشنارسە تاپپاعانداي. الايدا ءبىز بۇل ەكزيستەنتسيالدىق ديسكۋرستىڭ دە اۆتوپسيحوتەراپيالىق كوركەمدىك ءتاسىل ەكەندىگىن ەسكەرۋىمىز كەرەك.
ا.قۇنانباەۆ ءبىرلى-جارىمدى ولەڭدەرىندە عانا بولماسا، ەكزيستەنتسياعا كوپ بوي الدىرا بەرمەيدى. اباي ولەڭدەرىنىڭ كوپشىلىك بولىگىندە كۇرەسكەر، پراگماتيك.
اقىننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭدەرىندە قوعامدىق تارتىستىڭ، جەكە باس دراماسىنىڭ شيەلەنىسە تۇسكەندىگى بەلگىلى. ابايدىڭ ءومىرىنىڭ كەنەتتەن 59 جاسىندا ءۇزىلۋى دە، ونىڭ قوعامدىق، شىعارماشىلىق قايراتكەرلىگىنىڭ جۇرەككە، جۇيكەگە سالماق تۇسىرگەندىگىن دالەلدەيتىندەي. جوعارىدا تالدانعان اقىن ولەڭدەرىنىڭ تۋ تاريحىن تاريحي-فۋنكتسيانالدىق تۇرعىدان تاراتىپ تالداپ، تۇسىنىكتەر بەرىتىن بولساق، كوپ نارسەگە قول جەتكىزەر ەدىك. اۆتور ولەڭدەرىنىڭ قانداي جاعدايدا، قانداي ينتەراكتىلەردىڭ سەبەبىنەن تۋىنداعانىن زەرتتەۋدى ءالى كۇندە دە قولعا الۋىمىز كەرەكتەي كورىنەدى. كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى ت.ەسەمبەكوۆتىڭ مىنا ويلارى دا ابايتانۋدا كەمشىن قالىپ تۇرعان ماسەلەنى ايقىندايتىنداي: «ا.قۇنانباەۆتىڭ ولەڭ ورىمدەرىن جۇيەلەپ زەرتتەۋ كوركەم ماتىنمەن عانا شەكتەلمەۋى كەرەك، اقىن ءومىر سۇرگەن ورتاداعى ادەبي ءداستۇر مەن ساباقتاستىق، جالعاستىق، اقىننىڭ ىشكى سەزىمى، سىرتقى دۇنيەگە قاتىسى، شىعارماشىلىق ماقساتى مەن ناتيجەسى سياقتى ماسەلەلەر دە عىلىمي ويتۇرتكى بولا الاتىنىن بىلگەن ءجون» [6, 35]
ابايدىڭ سوڭعى ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن «جالىن مەن وتتان جارالعان» دەپ اتالاتىن ولەڭىنىڭ سوڭعى شۋماعىنىڭ:
نەسى ءومىر،
نەسى جۇرت؟
وڭشەڭ قىرت،
باس قاڭعىرت! [7, 116]-
دەپ اياقتالۋى جاي كەزدەيسوقتىق پا ەكەن؟ بۇل جولداردا دا باعالاۋ جاتىر، ساركازم سارىنى بايقالعانىمەن، يدەيالىق جاعىنان وتە اۋىر، تەبىرەنىستى، تەرەڭ، پسيحولوگيالىق جۇگى اۋىر وي. اقىن ءوز شىعارماشىلىعىنىڭ سوڭعى اككوردتارىن نەۆروتيكالىق ديسكۋرستە اياقتاپ وتىرۋى دا، قوعامىنا كوڭىلى تولماعان اقىننىڭ تىلەگىن بولاشاق ادرەساتى تۇسىنەر، باعالار دەگەن نيەت جاتىرعانداي وي قالدىرادى. اباي ۇنەمى ءوزىنىڭ «قيالداعى وقۋشىسىمەن»، سيمۋلياكرىمەن سويلەسىپ، تىلدەسىپ، سوعان يەك ارتىپ وتىراتىنداي. اقىن بۇل تۇرعىدان دا ءوزىنىڭ كلاسسيك اقىندىعىن، ءسوز ونەرىنىڭ، پوەزيانىڭ، ليريكانىڭ تابيعاتىن عاجاپ شەبەر بىلدەندىگىن كورسەتەتىندەي. دانىشپان، حاكىم ابايدىڭ ماڭگىلىك تاڭ قالىپ، تاڭىرقاپ جارىسا جازىپ، ايتىپ جاتاتىن عۇلامالىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى دە بولار.
ادەبيەتتەر
1. يۋنگ ك.گ. وب وتنوشەني اناليتيچەسكوي پسيحولوگي ك پوەتيكو-حۋدوجەستۆەننومۋ تۆورچەستۆۋ. ۆ كنيگە: زارۋبەجنايا ەستەتيكا ي تەوريا ليتەراتۋرى ءحىح-حح ۆۆ. تراكتاتى، ستاتي، ەسسە. موسكۆا: يزد.موسكوۆسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا، 1987. - 512 س.
2. كورمان ب.و. يزۋچەنيە تەكستا حۋدوجەستۆەننوگو پرويزۆەدەنيا. موسكۆا: پروسۆەششەنيە، 1972.
3. قۇنانبايۇلى ا. شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق جيناعى. ت.1. -الماتى: جازۋشى، 1995.
4. ابيشەۆا ا.ك. پروبلەمى تسەننوستنوگو سمىسلا ۆ فيلوسوفي ي پسيحواناليز. الماتى: نيتس عىلىم، 2002.
5. اناليز پسيحوتەراپەۆتيچەسكوگو ديسكۋرسا. [WWW-دوكۋمەنت] URL. ەلەكتروندى رەسۋرس. http: // culture. niv.ru/doc/psychology/kalina/040.htm.
6. ەسەمبەكوۆ ت.ۋ. كوركەم ءماتىندى تالداۋ نەگىزدەرى. - الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2009.
7. قۇنانبايۇلى ا. شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق جيناعى. ت.2. -الماتى: جازۋشى، 1995.
رەزيۋمە
بۇل ماقالادا قازاقتىڭ كلاسسيك اقىنى ا.قۇنانباۆتىڭ ولەڭدەرى ديسكۋرستىق پوەتيكا شەڭبەرىندە تالدانادى. ليريكالىق شىعارمالار ادەبي ديسكۋرستىڭ اياسىنداعى نەۆروتيكالىق تاسىلمەن سارالانادى.
ۆ داننوي ستاتە يسسلەدۋەتسيا وسوبەننوستي ي فۋنكتسي نەۆروتيچەسكوگو ديسكۋرسا ۆ ليريچەسكيح پرويزۆەدەنياح ۆەليكوگو كازاحسكوگو پوەتا-كلاسسيكا ا.كۋنانباەۆا.
نويابر كەنجەعاراەۆ،
اباي اتىنداعى قازۇپۋ-ءنىڭ
«ابايتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ
ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، ف.ع.ك.
«اباي-اقپارات»
