جاسارال قۋانىشالى. مىندەتتەمەيتىن زاڭ - زاڭ ەمەس (جالعاسى)
مىندەتتەمەيتىن زاڭنىڭ زاڭ ەمەس ەكەندىگى كەز كەلگەن كوزى اشىق ادامعا بەلگىلى بولۋعا ءتيىس .
وسىنداي اكسيومانى دالەلدەۋگە ءماجبۇر بولعان ەكەنبىز، امال جوق، ونى راستاۋ ءۇشىن بەلگىلى تاريحي فاكتىگە، اتاپ ايتقاندا - وسىدان جارتى عاسىر بۇرىن پالەستينالىق ارابتاردىڭ قالىڭ ورتاسىندا يزرايل مەملەكەتىنىڭ پايدا بولۋ فاكتىسىنە جۇگىنەلىك. مۇنداي فەنومەن قالايشا مۇمكىن بولدى؟ جاۋابى ءتىپتى قاراپايىم: جويىلىپ كەتكەنىنەن بەرى بىرنەشە مىڭ جىل وتكەن سوڭ (!) ەۆرەي مەملەكەتىن قايتادان قۇرۋ، دالىرەك ايتقاندا - ءتىرىلتۋ كەزىندە ۇلتتىق، ءدىني جانە باسقا ەرەكشەلىكتەرىنە قاراماستان ونىڭ بارلىق ازاماتتارى ءاۋ باستان-اق ەش بۇلتاقسىز ورىنداۋعا مىندەتتى ايقىن، تاستاي زاڭ اكتىلەرى قابىلدانۋىنىڭ ارقاسىندا. ايتپەگەندە، ءسوز جوق، بۇگىنگىدەي الەم مويىنداعان قۋاتتى مەملەكەتكە اينالماق تۇگىل، يزرايل "بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ-اق" جويىلىپ كەتەر ەدى!
تەك ومىرشەڭ ءتىل زاڭىنىڭ كومەگىمەن عانا كونە ەۆرەي ءتىلى - يۆريت تە، ەسكى ەۆرەي جازۋى دا ءتىرىلتىپ الىڭدى. تەك ومىرشەڭ كوشى-قون زاڭىنىڭ كومەگىمەن عانا ميلليونداعان ەۆرەيلەر بۇكىل الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن "ۋادە ەتىلگەن جەرگە" قايتا ورالدى (رەپاترياتسيا). بۇگىنگى يزرايل مەملەكەتى قۇرىلعان 1948 جىلى ونىڭ حالقىنىڭ، قاتەلەسپەسەم، بار بولعانى 20 پايىزى شاماسىن قۇراعان (قالعان 80 پايىزى، دەمەك، پالەستينالىق ارابتار بولاتىن) بىرنەشە ءجۇز مىڭ عانا ەۆرەيدىڭ سانى قازىر 4785 مىڭعا جەتىپ، ەل حالقىنىڭ 80 پايىزىنان استى!
مىندەتتەمەيتىن زاڭنىڭ زاڭ ەمەس ەكەندىگى كەز كەلگەن كوزى اشىق ادامعا بەلگىلى بولۋعا ءتيىس .
وسىنداي اكسيومانى دالەلدەۋگە ءماجبۇر بولعان ەكەنبىز، امال جوق، ونى راستاۋ ءۇشىن بەلگىلى تاريحي فاكتىگە، اتاپ ايتقاندا - وسىدان جارتى عاسىر بۇرىن پالەستينالىق ارابتاردىڭ قالىڭ ورتاسىندا يزرايل مەملەكەتىنىڭ پايدا بولۋ فاكتىسىنە جۇگىنەلىك. مۇنداي فەنومەن قالايشا مۇمكىن بولدى؟ جاۋابى ءتىپتى قاراپايىم: جويىلىپ كەتكەنىنەن بەرى بىرنەشە مىڭ جىل وتكەن سوڭ (!) ەۆرەي مەملەكەتىن قايتادان قۇرۋ، دالىرەك ايتقاندا - ءتىرىلتۋ كەزىندە ۇلتتىق، ءدىني جانە باسقا ەرەكشەلىكتەرىنە قاراماستان ونىڭ بارلىق ازاماتتارى ءاۋ باستان-اق ەش بۇلتاقسىز ورىنداۋعا مىندەتتى ايقىن، تاستاي زاڭ اكتىلەرى قابىلدانۋىنىڭ ارقاسىندا. ايتپەگەندە، ءسوز جوق، بۇگىنگىدەي الەم مويىنداعان قۋاتتى مەملەكەتكە اينالماق تۇگىل، يزرايل "بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ-اق" جويىلىپ كەتەر ەدى!
تەك ومىرشەڭ ءتىل زاڭىنىڭ كومەگىمەن عانا كونە ەۆرەي ءتىلى - يۆريت تە، ەسكى ەۆرەي جازۋى دا ءتىرىلتىپ الىڭدى. تەك ومىرشەڭ كوشى-قون زاڭىنىڭ كومەگىمەن عانا ميلليونداعان ەۆرەيلەر بۇكىل الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن "ۋادە ەتىلگەن جەرگە" قايتا ورالدى (رەپاترياتسيا). بۇگىنگى يزرايل مەملەكەتى قۇرىلعان 1948 جىلى ونىڭ حالقىنىڭ، قاتەلەسپەسەم، بار بولعانى 20 پايىزى شاماسىن قۇراعان (قالعان 80 پايىزى، دەمەك، پالەستينالىق ارابتار بولاتىن) بىرنەشە ءجۇز مىڭ عانا ەۆرەيدىڭ سانى قازىر 4785 مىڭعا جەتىپ، ەل حالقىنىڭ 80 پايىزىنان استى!
تەك وسىنداي قاتاڭ العىشارتتار ارقاسىندا عانا ءتىپتى ەۆرەيلەردىڭ ءوزى يۆريت ءتىلىن بىلمەيىنشە نە جۇمىسقا (تەك مەملەكەتتىك قىزمەت ەمەس، جالپى جۇمىس اتاۋلىعا!) تۇرا المايتىن، نە وقۋعا ءتۇسۋ قۇقىعى جوق ەۆرەي ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ عاجايىپ ءتىرىلۋى مۇمكىن بولدى. بۇعان ۇقساس وزگە مىسالدى ادامزام تاريحى بىلمەيدى!
ال، قازاقستاندا مۇنىڭ بارىنە ءتىپتى جۋىقتايتىن دا ەشتەڭە كورمەيمىز: نە سول ءتارىزدى قاتاڭ زاڭدار جوق، نە، تىم قۇرىعاندا، قولدا بار ءالجۋاز زاڭداردىڭ ءوزىن قاتاڭ ورىنداۋ جوق، نە ءبىر ىلگەرىلەۋ بايقالمايدى، ويتكەنى سول باعىتتا جاسالعان كەز كەلگەن قادامعا جوعارىدا كورسەتىلگەن "قۇلاق-مۇرىن شۇنتيتۋ" ستسەناريى بويىنشا دەرەۋ توسقاۋىل كويىلادى دا تۇرادى! ونىڭ ەسەسىنە ۇنەمى ەستيتىنىمىز - "ورىس تىلىنە قازاقستاندا قىسىم كورسەتىلىپ، ولاردىڭ قۋدالانىپ، قۋىلىپ، ىعىستىرىلىپ، جانىشتالىپ جاتقانى" جونىندە "ورىس وتانشىلدارىنىڭ" جانى ىشقىنا بايبالامداعان اششى داۋىستارى. ال، ەندى، ءتىل جانە كوشى-قون تۋرالى اسا قاتال زاڭدار نەگىزىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تاپ سول يزرايل نەمەسە گەرمانيا، فرانتسيا ءتارىزدى مەملەكەتتەردى ايىپتاماق تۇگىل، ولارعا قىرىن قاراۋ دا ەشكىمنىڭ باسىنا كەلمەيدى. ول از بولسا، ءبارى ءتىپتى كەرىسىنشە - اتالعان مەملەكەتتەر وسى سالادا "ۇلگى-ونەگە" بوپ ەسەپتەلەدى، ال يزرايل اناۋ-مىناۋ ەمەس، بۇگىنگى دەموكراتيانىڭ "تاسقامالى" - امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ەڭ جاقىن دوسى ءھام ارىپتەسى سانالادى.
وسىنىڭ ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرىپ، مىناداي كوڭىلسىز قورىتىندىعا كەلەسىڭ: شاماسى، ءبىزدىڭ سونشاما ۋاقىت (ال، ون جىل قازىرگى بۋىرقانعان-بۇرقانعان وزىق تەحنولوگيالار زامانى ءۇشىن - تۇتاس ءبىر تاريحي كەزەڭ!) ءوزىمىزدىڭ اياعىمىزعا تۇساۋ سالىپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىز بەيشارا قىلىپ، ءتىلىمىزدى كىم كورىنگەنگە مازاق ەتىپ جۇرگەنىمىزدىڭ جالعىز سەبەبى - وتارشىلدىق كەزدەن بويىمىزعا ابدەن سىڭگەن قۇلدىق پسيحولوگيادان, سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، ءوز كولەڭكەسىنەن ءوزى ۇركەتىن اسىرەساقتىقتان ارىلا الماي جۇرگەنىمىز بولسا كەرەك. ايتپەسە، "جۋاس تۇيە جۇندەۋگە جوندەم" دەيتىن اتا-بابا دانالىعىن مانسۇقتاماس ەدىك قوي!
ءبىزدىڭ بۇل وسالدىعىمىزدى "ورىس وتانشىلدارى" دا جاقسى ءبىلىپ العان. ءوز ۇلتتىق مۇددەلەرىنە بەكەم وزگە مەملەكەتتەردە بۇرىنعى يمپەريالىق ارتىقشىلىقتارىنان تۇگەل جۇرداي بولىپ، كوپتىڭ ءبىرى عانا بولىپ وتىرسا دا، جۇمعان اۋزىن اشپايتىن بۇلاردىڭ بىزدە قيت ەتسە قوقاڭداپ شىعا كەلەتىنى دە سوندىقتان.
مەنىڭشە، ۋاقىتتىڭ ءوزى "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى" زاڭنىڭ ەندىگى جەردە كادەگە تولىق جارامايتىندىعىن، وزگەرگەن زامان تالاپتارىنا ساي وزگەرتىلۋگە تيىستىگىن ايقىن دالەلدەپ بەردى. ەشكىمدى ەشتەڭەگە مىندەتتەمەگەندىكتەن ونىڭ، جانە دە، ءبىز ءۇشىن التىننان دا قىمبات، ەشقانداي باعا جەتپەس قازاقتىڭ اسىل ءتىلىن كەمسىتكەنى سونشالىق، ونى كولدەنەڭ كوك اتتىلارعا قالاي "وتكىزۋدىڭ" امالىن تاپتىرمايتىن "جاتىپ قالعان تاۋار" جاعدايىنا اكەلىپ وتىر! وسىعان ءتوزىپ جۇرگەن بىزدەر "جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى" دەپ، ءسىرا، انشەيىن قىزىل ءسوز ءۇشىن عانا ايتامىز-اۋ دەيمىن!..
مۇنداي ماسقارا جاعدايدان ابىرويمەن شىعۋدىڭ جالعىز جولى - قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قازاقستاننىڭ بۇكىل ازاماتتارى بىلۋگە مىندەتتى دەگەن تالاپتى زاڭ جۇزىندە بەكىتۋ جانە تاجىريبە جۇزىندە ىسكە اسىرۋ! بۇل - مەن ويلاپ تاپقان جاڭالىق ەمەس، الەمدىك تاجىريبەدەن شىققان، حالىقارالىق نورمالار مەن ستاندارتتارعا سايكەس كەلەتىن تالاپ. مۇنى يزرايل، گەرمانيا، فرانتسيا مىسالدارى ارقىلى جەتكىلىكتى دارەجەدە دالەلدەدىك قوي دەيمىن.
تەك وسى شارا عانا قازاق ءتىلىنىڭ ەش تالاسسىز، تولىققاندى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى بولاشاعىنا كەپىلدىك بەرە الادى. ار مەن نامىستى ءجۇن قىلاتىن جالىنىپ-جالپايۋ تۇگىل، ۇگىت-ناسيحات جانە باسقا ەنجار، بويكۇيەز (پاسسيۆ) ءىس-ارەكەتتەردىڭ ءوزى (ال، قازىر ءبىزدىڭ اينالىسىپ وتىرعانىمىز - تەك وسى عانا) - اتالمىش شاراعا قوسىمشا، ونىڭ وزىندە وعان بەلگىلى ۋاقىتقا دەيىن ەرىپ قانا جۇرەتىن كومەكشى امالدار عانا...
ءوز ءتىلىمىزدى ءوزىمىز قورلاتپايىق!
ايتپاي كەتۋگە بولمايتىن جانە ءبىر پروبلەما - قازاقشا توپونيميكالىق اتاۋلاردى، ۇيىمداردىڭ اتاۋلارىن، سونداي-اق، ادامداردىڭ اتى-ءجونىن ورىسشا ايتىپ، جازۋعا بايلانىستى زاڭ ەرەجەلەرى. بۇل سالاداعى، كەشىرىڭىز، بىلىقتار دا وزگەلەردىڭ قازاقتاردى ءوزىنىڭ ءتول وتانىندا ۇلت رەتىندە قورلاپ، مازاق قىلاتىن جاعدايعا قويىپ ءجۇر.
زاڭعا سايكەس "تاريحي قالىپتاسقان قازاقشا اتاۋلار" ورىس تىلىندە ترانسليتەراتسيا ەرەجەسىنە سايكەس، باسقاشا ايتقاندا، ورىس ەمىلەسىندە بار ارىپتەرمەن قازاقشا تۇپنۇسقاعا مەيىلىنشە جاقىن جازىلۋعا ءتيىس. ال، قازاقشا كىمى ەسىمدەرىنە بايلانىستى قۇجاتتا بۇل دا جوق.
نەگە بۇلاي بولۋعا ءتيىس؟ بۇرىن، وتارشىلدىق كەزىندە وسىلاي قالىپتاسقاندىقتان با؟ ولاي بولسا، ءبىز تاۋەلسىزدىكتى نە ءۇشىن الدىق، "تاۋەلسىز مەملەكەتپىز" دەپ نەسىنە اۋىزىمىزدى قومپايتامىز؟ نەگە ءبىز كەزىندە جۇيكەمىزدى ءجۇن قىلىپ، قۇتىلدىرماي قويعان، ونسىز دا ابدەن مەزى قىلعان، شارشاتقان، ابدەن قورلاپ بىتكەن وتارشىلدىق داستۇرلەردى بۇگىنگى وزگەرگەن زاماندا دا سارى مايداي ساقتاپ، ءتىپتى زاڭ كۇشىمەن بەكىتۋگە ءتيىسپىز؟..
ءوزىڭىز-اق ويلاپ قاراڭىزشى: بىزدەر، قازاقتار، ءوز اتامەكەنىمىزدە ءجۇرىپ انا تىلىمىزدە دە، ورىس تىلىندە دە ورىسشا قانداي دا بولسىن اتاۋلار مەن ەسىمدەردى ورىستاردىڭ وزدەرى قالاي ايتىپ، جازسا، تاپ سول قالپىندا، تۇپنۇسقا تۇرىندە، ەش وزگەرىسسىز ايتىپ، جازامىز. ماسەلەن، ۆلاديۆوستوك، ۋليانوۆسك، ارحانگەلسك، يۋجنو-ساحالينسك، بلاگوۆەششەنسك جانە باسقا ەلدى مەكەن اتاۋلارى، فەدوروۆ، ەگور افاناسەۆيچ ءتارىزدى اتى-جوندەر قۇرامىندا قازاق تىلىنە جات دىبىستار، ارىپتەر بولسا دا، ءبىز ولاردى قازاق ءتىلى زاڭدىلىقتارىنا ساي، ايتالىق، شودىرىب، جاگور اپاناسۇلى دەپ بۇرمالاپ ايتپايمىز دا، جازبايمىز دا، تاپ سول قالپىندا قولدانامىز عوي.
ەندەشە نەگە باسقالار قازاقتىڭ ۇلتتىق اتاۋلارى مەن ەسىمدەرىن ءبىزدىڭ ءوز وتانىمىزدا كوزىمىزدى باقىرايتىن قويىپ... زاڭدى نەگىزدە بۇرمالاپ، بۇزىپ ايتۋعا، جازۋعا قۇقىقتى بولۋعا ءتيىس؟!
كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇيكەمىزدى جۇقارتىپ كەلە جاتقان وتارشىلدىق سارقىنشاقتارى - بوروۆوە، ەمبا ءتارىزدى ەلدى مەكەن، جەر-سۋ اتاۋلارىن، يسينگارين (نەگە ەكەنىن، تاپ وسى "زاڭدىلىققا" سايكەس ەسەنيندى "يسينين" دەپ جازىپ، ايتقان بىرەۋدى كورسەم، كوزىم شىقسىن!), ۋمەرباەۆ ء("ومىردى" ءوز ماعىناسىنا تىكەلەي قاراما-قايشى "ۋمەر" نۇسقاسىنا اۋىستىرعان "داستۇرگە" نە دەرسىز!) سىندى كىسى ەسىمدەرىن بىلاي قويعاندا (سول نىسپىلار يەلەرىنىڭ وزدەرى قالايشا بۇعان ءتوزىپ ءجۇر - ول، ارينە، ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە), ورىس تىلىندە تەك قازاق تىلىنە عانا ءتان ء(ا، ع، ق، ڭ، ءو...) دىبىستار مەن ارىپتەردىڭ بولماۋىنا وراي ورىسشا قانشا جاقىنداتىپ جازام دەسە دە، قازاق سوزدەرى ءبارىبىر بۇرمالانىپ، وزگەرىپ، كەيدە ءبىر ءارپىتىڭ عانا باسقاشا بەلگىلەنۋىنە بايلانىستى ماعىناسى مۇلدە "قيسايىپ" كەتەتىنىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر عوي.
ال، ەندى، قازاق سوزدەرىنىڭ ورىسشا قالىپپەن ايتىلۋىنان... قۇداي ساقتاسىن! قۇلاققا تۇرىپىدەي تيەتىن ناعىز سوراقىلىقتار الدىڭنان ءورىپ شىعا كەلەدى... جانە دە مۇنىڭ كوبىسى "ورىسشا" ەكپىنسىز بۋىندا تۇرعان قازاقتىڭ "و" دىبىسى بار سوزدەرىنە بايلانىستى "ساپقا تۇراتىنى" بار عوي: وتانىمىز - اتانعا، ولجاسىمىز - الجاسقا، ورمانىمىز - ارمانعا، وسپانىمىز - اسپانعا، ورازىمىز - ارازعا، وردامىز - ارداعا، ورالىمىز - ارالعا نەمەسە قوستانايىمىز - قاستانايعا اينالىپ كەتە بارادى! ەرتەڭ كەزەگى كەلىپ ۋرالسكىنى ورالعا تۇزەتە قالساق، "ارال دەمە، ورال دە!" - دەپ، جالىنىپ جۇرەتىن شىعارمىز!
جانە ءبىر قىزىعى، بايقاعان بولساڭىز، ورىس گازەتتەرىندە ءتۇرلى شەتەلدىك اتاۋلار (مۋزىكا انسامبلدەرى، ءتۇرلى فيرمالار، ت.ب.) كوبىنە تۇپنۇسقا تۇرىندە، لاتىن ارىپتەرىمەن جازىلادى، ال، راديو مەن تەلەديداردان ايتقان كەزدە دە ولاردى سول شەتەل تىلىندەگى قالپىن بۇزباي، دۇرىس ايتۋعا جانىن سالىپ جاتادى! سوندا قالاي - شەتەلدىكتەردىڭ ءتىلىن قۇرمەتتەۋ كەرەك تە، ال، وزدەرى نانىن جەپ، سۋىن ءىشىپ وتىرعان ەل، مەملەكەت حالىقىنىڭ ءتىلىن قۇرمەتتەمەي، كەرىسىنشە، ونىڭ اناۋ-مىناۋ ەمەس، مەملەكەتتىك ءتىل ەكەنىنە دە قاراماستان، بەلىنەن باسىپ جۇرە بەرسە دە بولا ما؟! جانە، قايتالاپ ايتام، نە سەبەپتەن مۇلدە اقىلعا سىيمايتىن مۇنداي "قۇقىقتى" ولارعا تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنىڭ ءوزى زاڭداستىرىپ بەرۋگە ءتيىس؟!
مەنىڭشە، بۇلاي بولمايدى، سوندىقتان ۇسىناتىنىم: قازاق سوزدەرىن اۋىزشا ايتقان كەزدە دە سول ەرەجەنىڭ (قازاقتاردىڭ ورىس سوزدەرىن وزگەرتپەي ايتۋىنا سايكەس) ساقتالۋىن تالاپ ەتەتىن زاڭ نورماسىن ويلاستىرعان ءجون. البەتتە، بۇل تالاپ تولىق مانىندە تەك وزگەلەر قازاق ءتىلىن قازىرگى قازاقتار ورىس ءتىلىن يگەرگەندەي دارەجەدە ۇيرەنگەن كەزدە عانا ورىندالاتىنى بەلگىلى، سوندىقتان ازىرشە جوعارىدا كەلتىرىلگەندەي وسپادارلىقتارعا جول بەرمەۋ ءۇشىن، ماسەلەن، ەڭ الدىمەن ورىس ءتىلدى ەلەكتروندى اقپارات قۇرالدارىنىڭ جۋرناليستەرىنەن، اسىرەسە ديكتورلارىنان، قازاق سوزىندەگى ەكپىنسىز بۋىنداعى (ال، قازاق تىلىندە ەكپىن ءسوزدىڭ تەك قانا سوڭعى بۋىنىنا تۇسەتىن بولعاندىقتان، سودان وزگە بۋىنداردىڭ بارىندەگى) "و" دىبىسىن ورىسشا قالىپقا سالماي، سول قازاقي قالپىندا ايتۋدى تالاپ ەتكەن ابزال. ولارعا ورىس سوزدەرىندەگى ەكپىنسىز بۋىنداعى "و" - "ا"-عا اينالعان كەزدە ءسوزدىڭ ماعىناسى بۇزىلمايتىندىعىن، ال، قازاق سوزدەرىندە ءجيى بۇزىلاتىنىن ارنايى ءتۇسىندىرۋ قاجەت.
اتالمىش پروبلەمانى شەشۋ ءۇشىن، بالكىم، تىم قۇرىعاندا ورىس ءتىلدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى رەداكتسيالارىنداعى كومپيۋتەرلەرگە قازىرگى قازاق ارىپتەرىن كىرگىزۋ قاجەت بولار. ارينە، بۇل شارۋا قوسىمشا قاراجاتتى تالاپ ەتەتىنى بەلگىلى، بىراق نەگە مەملەكەتتىك تىلگە بايلانىستى ماسەلەلەردى تەك تەگىن اتقارىلتىن بولسا عانا قولعا الىپ، باسقا جاعدايدا دوعارىپ قويۋ كەرەك؟! مۇنداي شارالار، اقىر اياعى، قيت ەتسە قازاق ءتىلى ەسەبىنەن ۇنەمدەۋگە داعدىلانىپ العان قازىرگى كوپشىلىك پسيحولوگياسىن ءتۇپ-تامىرىمەن وزگەرتىپ، مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن قۇرمەتتى قۇرت ارتتىرۋ ءۇشىن دە قاجەت.
ءتىل زاڭىندا نازار اۋداراتىن باپتاردىڭ ءبىرى - 21-ءشى باپ بىلاي دەيدى: "كورنەكى اقپاراتتىڭ بارلىق ءماتىنى مىناداي رەتپەن: مەملەكەتتىك تىلدە - سول جاعىنا نەمەسە جوعارعى جاعىنا، ورىس تىلىندە وڭ جاعىنا نەمەس تومەنگى جاعىنا ورنالاستىرىلادى".
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە، وكىنىشكە قاراي، وسى تالاپتى بەينە ءبىر وزىنە بەرىلگەن بۇيرىقتى ەش ويلانباستان ورىندايتىن قۇلتەمىر-روبوت ءتارىزدى قابىلداۋشىلار جىرتىلىپ-ايىرىلاتىندىقتان، "دۇكەن "ايگۇل", "كافە "بولاشاق" (بۇدان دا تۇرپايى تۇرلەرى: "دۇكەنى "ايعۇل", "كافەسى "بولاشاق") ءتارىزدى جارىمجان جازبالار قاپتاپ كەتكەندىگىن ەسكەرىپ، اتالمىش باپقا "قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىن ساقتاي وتىرىپ" دەگەن ناقتىلاۋ قوسقان دۇرىس بولار.
اڭگىمە سوڭىندا جوعارىدا ايتىلعان وي-پىكىر، ۇسىنىستارعا قوسىمشا
ويدا جۇرگەن جانە بىرنەشە ۇسىنىستى
ايتا كەتەلىك.
1. تاۋەلسىزدىك العالى بەرى كوز اشا الماي كەلە جاتقان ءبىر پروبلەمامىز - ەلدى مەكەندەر مەن كوشەلەر اتاۋلارىن وزگەرتكەن نە تۇزەتكەن سايىن ايقاي-شۋ، ايتىس-تارتىس، ىردۋ-دىردۋدىڭ استىندا قالامىز دا جاتامىز! جانە دە بۇل ءجاي ايقاي-شۋ بولسا ءبىر ءسارى عوي، سونىڭ ىشىندە تاعى دا قازاقتىڭ، قازاق ءتىلىنىڭ ءتۇرلى مازاق، ءاجۋا، مىسقىل وبەكتىسىنە اينالىپ جۇرە بەرەتىنى، وسى جاعدايدى پايدالانىپ، نەبىر ارام نيەتتىلەردىڭ تاعى دا ءبىزدىڭ ۇلتتىق ار-ابىروي، نامىسىمىزدى قورلاپ قالۋعا تىرىسىپ جاتاتىنى! سوڭعى مىسال - قاراعاندى قالاسىنىڭ ورىسشا جازىلۋىن تۇزەتۋگە بايلانىستى ورىس گازەتتەرىنىڭ جەردەن جەتى قويان تاپقانداي دەرەۋ الگىندەي جىمىسقى تىرلىككە بىرىمەن ءبىرى جارىسا كىرىسىپ كەتۋى: "وپەراتسيا "ى" ("ەكسپرەسس ك", 17.11.2000 ج.), "كۋدى، كۋدى؟.. ۆ كاراگاندى!" ("ەۆريكا", 24.12.2000 ج.). بۇل تەك مەنىڭ كوزىمە تۇسكەندەرى جانە مەن، ورىن الماۋ ءۇشىن، ىشىندە تالاي "يت ءولىپ جاتقان" الگى ماقالالاردىڭ مازمۇنىنا توقتالىپ وتىرعان جوقپىن.
شاماسى، پروبلەمانىڭ وسى جاعىن الدىن الا ەسكەرسە كەرەك، كەزىندە بالتىق بويى مەملەكەتتەرى، ۋكراينا، مولدوۆا، كورشىمىز وزبەكستان جانە باسقا بىرقاتار بۇرىنعى "كەڭەس رەسپۋبليكالارى" تاۋەلسىزدىك العان سوڭ كوپ ۇزاماي ونداعان قالالار، جۇزدەگەن ۇساقتاۋ ەلدى مەكەندەر مەن مىڭداعان كوشەلەر اتاۋلارىن ءبىر مەزگىلدە وزگەرتىپ جىبەردى دە، "باس اۋرۋىنان" قۇتىلىپ الدى. مەنىڭشە، بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ ەڭ دۇرىس، ەڭ ءتيىمدى، ەڭ توتە جولى - وسى، سوندىقتان 99 پايىزى وتارشىلدىق كەزىندە قازاقتىڭ ىقتيارىنسىز ورىستانىپ كەتكەن قالا، ەلدى مەكەن، كوشە اتاۋلارىن وزگەرتۋ-وزگەرتپەۋ (دالىرەك ايتقاندا - قالپىنا كەلتىرۋ) پروتسەسىن قازاقستاننىڭ كوپتەگەن ايماقتارىندا پاتشا جانە كەڭەس تۇسىندا ۇلەس سالماعى كەلىمسەكتەر پايداسىنا وزگەرىپ كەتكەن "جەرگىلىكتى تۇرعىندار ىقتيارىمەن ساناسۋ" پرينتسيپىنە سالماي، جەكە-دارا پرەزيدەنت جارلىعىمەن شەشكەن دۇرىس. ارينە، ونى الدىن-الا مۇقيات دايىنداپ جانە جۇرتشىلىق اراسىندا كەڭ كولەمدى تاريحي-تانىمدىق ءھام قوعامدىق-ساياسي ءتۇسىندىرۋ شارالارىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ. باسقاسىن ايتپاعاندا، ۇلتتىق ار-نامىستى قورلاۋدىڭ جولىن كەسۋ - ول دا از پايدا ەمەس...
2. كوپ جاعدايدا، اسىرەسە ءتۇرلى انكەتالىق ساراپتامالاردا، وزگە ۇلتتار وكىلدەرىنىڭ قازاقستاننان كەتۋ سەبەپتەرى اراسىندا "قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، ءبىلۋ قاجەتتىگى" (جانە دە بۇل وسى مازمۇنداعى ۋاجدەردىڭ ەڭ جۇمساق نۇسقاسى دەسە دە بولادى) بەينە ءبىر كوڭىلگە قوناتىن، دالەلدى، قالىپتى سەبەپ ءتارىزدى ايتىلىپ جاتادى. ال، ەندى، ماعان سالساڭىز، بۇل - بارشا قازاقتىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ، ۇلتتىق ار-نامىستى قورلاۋ! بۇل دۇنيەدە ءبارى سالىستىرعان كەزدە ايقىندالاتىنى راس بولسا، كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى: رەسەيدەن كەتىپ بارا جاتقان الدەبىر قازاق مۇنىڭ سەبەبىن... ورىس ءتىلىن ۇيرەنىپ، ءبىلۋ قاجەتتىلىگىمەن تۇسىندىرسە، سونى ەستىگەن ورىس ءوزىن قالاي سەزىنەر ەدى؟ "مەنى سەنىڭ وتانىڭنان كەتۋگە ءماجبۇر ەتىپ وتىرعان وسى جەر مەن ەلدىڭ يەسى - سەنىڭ ءتىلىڭ!" - دەگەننەن ارتىق قانداي قورلاۋ بولۋى مۇمكىن؟
سوندىقتان، مەنىڭشە، الگىندەي سوزدەردى ءتيىستى زاڭ ورىندارى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق ار-ابىرويىن قورلاۋ رەتىندە باعالاپ، ولاردى تاراتقان ادامدار مەن حابار-وشار قۇرالدارىن سوعان سايكەس جاۋاپكەرشىلىككە تارتىپ وتىرسا، ساۋاپ بولار ەدى.
3. ءوزىم جاقسى كورەتىن اقىن اعام قادىر مىرزاليەۆتىڭ (يماندى بولسىن! - ج.ق.) قازىر كوشە-كوشەگە كورنەكتى ەتىپ ءىلىپ قوياتىن دارەجەگە جەتكەن ءبىر ولەڭ شۋماعى بار. ول:
انا ءتىلىڭ - ارىڭ بۇل،
ۇياتىڭ بوپ تۇر بەتتە.
وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل،
ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە.
سىزدەردى قايدام، ال، مەنىڭ وسى سوزدەردى وقىعان سايىن ىشىمدە ءبىر نارازىلىق تۇرادى دا قويادى. لوگيكالىق تۇرعىدا كەلىسە المايمىن! نەگە مەن وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىلىپ، ءوز ءتىلىمدى تەك قۇرمەتتەۋىم عانا كەرەك؟ لوگيكا بويىنشا، ونسىز دا بۇگىنگى قازاقتىڭ جاعدايى وسىعان كەلەدى ەمەس پە؟ بىزگە قازىر جەتىسپەي جاتقانى - باسقا ءتىلدى، تىلدەردى ءبىلۋ ەمەس، ەڭ الدىمەن ءوز ءتىلىمىزدى ءبىلۋ عوي!
كەزىندە گەگەل: "بىلىمدىلىكتىن ەڭ باستى فاكتورى تۋعان تىلىندە سويلەۋ مەن ونى سىيلاۋدان باستالادى", - دەگەن ەكەن. ەندەشە بارشا قازاق ءىستى ەڭ الدىمەن ءوز ءتىلىن ءارى ءبىلىپ، ءارى قۇرمەتتەۋدەن باستاسا، ءتىپتى قۇبا-قۇپ بولار ەدى!
«اباي-اقپارات»
(سوڭى)
P.S. ماقالا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە 2001 جىلدىڭ 23-قاڭتارىندا جاريالانعان. اۆتوردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا قايىرا جارىق كورىپ وتىر.
