«ورىستار ورماندا جالاڭبۇت جۇرگەندە، بiز جiبەك دامبال كيگەنبiز!»
"قازاقتا شەكارا بولماعان، مەملەكەتتiلiك بولماعان" دەگەن ءسوز ءۇشiنشi رەت ايتىلسا، ورىس ۇلتشىلدارى قازاق جەرiن باسىپ الۋعا ۇندەيتiن شىعار
قازاقستانداعى ورىستارعا ارنالعان russiankz.info سايتىندا ماكسيم اكيموۆ دەگەن الەۋمەتتانۋشىنىڭ كولەمدi ماقالاسى جاريالاندى. ماقالا "قازاقستانداعى رەسەيلiك وتانداستارعا... ورىستار، ويانىڭدار!" دەپ اتالادى. ونسىز دا "ۇيقى بەزi iسiنگەن" بiزدiڭ ورىستاردى اكيموۆ ودان ءارi ورەكپiتiپ قويىپتى. "سالەمەتسiزدەر مە، "لاد" سلاۆيان قوزعالىسىنىڭ بەلسەندiلەرi!" دەپ باستايدى ماقالاسىن اكيموۆ. كوردiڭiز بە، كiمدەردiڭ قۇلاعىنا شي جۇگiرتiپ وتىرعانىن. ونسىز دا "ۇلى ورىستىق" شوۆينيزم دەسە، قۇيرىعى جەر يiسكەمەيتiن "لادتىقتار" قوپاڭداسىپ-اق قالعان شىعار.
اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدI...
"قازاقتا شەكارا بولماعان، مەملەكەتتiلiك بولماعان" دەگەن ءسوز ءۇشiنشi رەت ايتىلسا، ورىس ۇلتشىلدارى قازاق جەرiن باسىپ الۋعا ۇندەيتiن شىعار
قازاقستانداعى ورىستارعا ارنالعان russiankz.info سايتىندا ماكسيم اكيموۆ دەگەن الەۋمەتتانۋشىنىڭ كولەمدi ماقالاسى جاريالاندى. ماقالا "قازاقستانداعى رەسەيلiك وتانداستارعا... ورىستار، ويانىڭدار!" دەپ اتالادى. ونسىز دا "ۇيقى بەزi iسiنگەن" بiزدiڭ ورىستاردى اكيموۆ ودان ءارi ورەكپiتiپ قويىپتى. "سالەمەتسiزدەر مە، "لاد" سلاۆيان قوزعالىسىنىڭ بەلسەندiلەرi!" دەپ باستايدى ماقالاسىن اكيموۆ. كوردiڭiز بە، كiمدەردiڭ قۇلاعىنا شي جۇگiرتiپ وتىرعانىن. ونسىز دا "ۇلى ورىستىق" شوۆينيزم دەسە، قۇيرىعى جەر يiسكەمەيتiن "لادتىقتار" قوپاڭداسىپ-اق قالعان شىعار.
اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدI...
اكيموۆ بىلاي دەيدi: "بۇل يەن دالاعا ورىستار كەلگەنگە دەيiن مۇندا وتىرىقشىل حالىق بولعان جوق. ەشقاشان بولعان ەمەس! قازiرگi قازاقستاننىڭ وڭتۇستiگiندە شاعىن اۋىلدار بولۋى مۇمكiن. بiراق قالا بولعان جوق، وركەنيەتتiڭ يiسi دە سەزiلمەيتiن. رەسەيدiڭ iشكi گۋبەرنيالارىنان كەلگەن ورىستار جانە وزگە دە سلاۆياندار - بۇل جەردiڭ العاشقى وتىرىقشىل حالقى. سوندىقتان دا قازاقستاننىڭ نەگiزگi حالقى سولار بولۋى تيiس. مۇندا ءتۇرلi كوشپەلi حالىقتار كوشiپ-قونىپ ءجۇردi. ولاردىڭ شەكاراسى بولعان جوق. مەملەكەتi دە جوق بولدى. قازiرگi قازاقستاننىڭ جەرiندە مەملەكەتتiڭ iرگەسiن قالاعان - ورىستار". "مىنا ءسوزدi بiر جەردەن قۇلاعىم شالعان سياقتى" دەپ باس قاتىرماي-اق قويىڭىز. "قازاقتىڭ شەكاراسى بولماعان، مەملەكەتi بولماعان" دەگەندi اكيموۆتان بۇرىن قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتi نۇرسۇلتان نازارباەۆ ايتقان. ارينە، ن.نازارباەۆ بۇل ءسوزدi ماقتان ءۇشiن ايتتى. "شەكارانى مەن بەلگiلەدiم، مەملەكەتتiڭ iرگەتاسىن مەن قالادىم" دەگەنi. ن.نازارباەۆتىڭ ءسوزiن ورىستىڭ بۇرىن-سوڭدى بiز اتىن ەستiمەگەن ۇلتشىلى جوققا شىعاردى. قازاقستان مەملەكەتiنiڭ iرگەتاسىن قالاعان قازاق حالقى دا ەمەس، نازارباەۆ تا ەمەس - ورىستار ەكەن! بۇعان نازارباەۆ پەن ونىڭ اينالاسىنداعى كەڭەسشiلەرi نە ءۋاج ايتادى؟ بۇلار پرەزيدەنتتiڭ ءسوزiن قامشى ەتiپ، قازاقتى باس-كوزگە ساباپ وتىرعان جوق پا؟! بۇل بەر جاعى عانا. ءارi قاراي كەتتiك. اكيموۆ تاعى بىلاي دەيدi: "قازiرگi قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىن بۇگiندە "قازاق جەرi" دەپ ءجۇر. نەگiزiندە، بۇعان ۇلكەن كۇمانiمiز بار. قىرعىز-قايساقتار، ياعني كوشپەلi قازاق جۇزدەرi بۇل جەرگە تابان تيگiزگەن تۇڭعىش تايپالار ەمەس. كوشپەلi حالىقتار مۇندا كوپ بولدى. ولاردىڭ كوپشiلiگi قازاقتارمەن iرگەلەس تۇردى. الايدا ولار قۇرعان مەملەكەت iشiندەگi مەملەكەتتەر (كۆازيگوسۋدارستۆو) قازiرگi شىن مانiندەگi "مەملەكەت" دەگەن ۇعىمعا ەش قابىسپايدى. ولار تەك تايپالىق وداقتار عانا بولاتىن. ون سەگiزiنشi عاسىرداعى قازاق جۇزدەرi مەن سول كەزدەگi رەسەيدi سالىستىرۋ اقىلعا سىيمايدى". مiنە، كوردiڭiز بە، اكيموۆتىڭ كومەكەيi قالاي بۇلكiلدەپ وتىرعانىن. وزiمiزگە دە وبال جوق...
قازاق پەن سىعاننىڭ اراسى
"وتىرىقشىلىقتى ەنگiزگەن حالىق قازاقستاننىڭ نەگiزگi حالقى بولىپ سانالۋعا مiندەتتi. وركەنيەتتi مەملەكەتتi قالىپتاستىرعان، اۋىل، قالا سالعان دا سولار. ارينە، مەن قازاقتار مەن كوشپەلi ءازiربايجانداردى نەمەسە سىعانداردى سالىستىرمايمىن. الايدا ۇزاق جىلدار بويى تاڭىلىپ كەلگەن كوزقاراس تۇپكiلiكتi دۇرىس ەمەس. كەڭ ايماقتا كوشiپ-قونىپ جۇرگەن كوشپەلiلەر بولەك تە، تۇرعىلىقتى حالىق - مۇلدەم باسقا. كوشiپ-قونىپ جۇرگەندەردiڭ جەردi يەلەنۋگە قۇقىعى جوق", - دەيدi اكيموۆ. اكيموۆتىڭ تۇسiنiگiنشە، قازاقتىڭ سىعاننان تۇك تە ارتىقشىلىعى جوق. قازاقتىڭ جەرi بولماعان، جەرi بولماعاندىقتان شەكاراسى دا جوق، مەملەكەتتiلiگiن ءسوز ەتۋگە تۇرمايدى. مۇنداي نارسە اشۋىڭدى كەلتiرە مە؟ ارينە، كەلتiرەدi. بiراق بيلiكتiڭ ءوزi شوۆينيستەردiڭ اۋزىنا ءسوز سالىپ بەرiپ وتىرسا، اۋىز اۋىرتقاننان باسقا بiزدiڭ قولدان كەلەر نە قايران بار؟
قازاق تIلI تۋرالى
اكيموۆتىڭ تۇسiنiگiنشە، قازاق بولۋ - كوشپەلi مالشى بولۋ دەگەن ءسوز. "رەسەيدە لومونوسوۆتار مەن مەندەلەەۆتەر تۋعاندا قازاق مال باعىپ جۇرگەن. ورىستار دامىعان ۇلت بولدى. ال قازاقتار مەن قىرعىزدار مۇنداي دارەجەگە قول جەتكiزە العان جوق", - دەيدi ول. رەسەيدiڭ لومونوسوۆتار مەن مەندەلەەۆتەردi تۋدىرعانىنا تالاس جوق. بiراق سولاردان بۇرىن قازاقتا ءال-فارابيلەر تۋعانىن، وتىرار، سايرام، تۇركiستان، تاراز سياقتى مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار قالالارىمىز بولعانىن نەگە ايتپايدى اكيموۆ؟ ايتا المايدى! ايتا المايتىن سەبەبi - "شەكارامىز بولماعان، مەملەكەتتiلiگiمiز بولماعان" دەگەن پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ قيسىنسىز سوزiنە بايلانعان "دالەل-دايەگiنiڭ" كۇل-تالقانى شىعاتىنىن بiلەدi. قازاق تiلiنە قاتىستى اكيموۆ ءبۇي دەيدi: "ورىستار وزدەرiنە مۇلدەم تۇسiنiكسiز تۇركi تiلiن ۇيرەنۋگە ءماجبۇر. وندا دا الدەكiمدەرگە جاعىمدى اسەر قالىپتاستىرۋ ءۇشiن عانا. قازاق تiلiن كۇشتەپ تاڭۋ - ساياساتكەرلەردiڭ ەرمەگi مەن ۇلتشىلداردىڭ ەگويزمi. بۇل تiل ەشتەڭە بەرە المايدى. ورىس تiلi سياقتى كوزiڭدi اشىپ، كوكجيەگiڭدi كەڭەيتە المايدى. ورىستار بۇل تiلدi ۇلى جانە باي بولعاندىقتان ەمەس، الدەبiرەۋلەردiڭ ەرمەگi ءۇشiن عانا ۇيرەنۋگە ءماجبۇر. ەگەر قازاق نەمەسە قىرعىز تiلi ورىس تiلi سياقتى بەس ءجۇز جىل بويى دامىسا عانا باسەكەگە قابiلەتتi بولا الۋى مۇمكiن". اكيموۆ سياقتىلار قازاقستان بيلiگiنiڭ باسىندا "قارا ورىستار" (ورىستانعان قازاقتار) وتىرعانىن، قازاق مەملەكەتiنiڭ ساياساتىن سول "قارا ورىستار" جاسايتىنىن جاقسى بiلەدi. قازاق تiلiنە قاتىستى الگiندەي سوزدەردi ايتقاندا ونىسى الگi "قارا ورىستارعا" جاعاتىنىن دا تۇسiنەدi.
قازاقستان ۇلى ورىس يمپەرياسىنىڭ بIر پۇشپاعى عانا ما؟
اكيموۆ قازاقستانداعى ورىستاردىڭ وسىنشاما "پۇشايمان" كۇيگە ءتۇسۋiن ولاردىڭ وزدەرiنەن كورەدi. "جاعدايدىڭ وسىلاي وربۋiنە ورتالىق ازياداعى ورىستاردىڭ، ورىستiلدiلەردiڭ وزدەرi كiنالi. ولار "كەدەي كورشi" دەپ كيگiزگەن قامىتقا كوندiگە سالادى. قازiرگi قازاقستانداعى ورىستار ءوز ۇيiندە، ءوز وتانىندا ءجۇر. ورىستار - بۇل جەردiڭ نەگiزگi حالقى. تەك ورىستار عانا! بۇل جەر - رەسەي يمپەرياسىنىڭ بiر بولشەگi. سلاۆياندار، ويانىڭدار! ەشقاشاندا قازاقستاننان كەتiپ قالۋعا بولمايدى! كەرiسiنشە، بۇل ايماققا قايتا قونىستانۋ كەرەك. بۇرىنعى ارا سالماقتى قايتادان قالپىنا كەلتiرۋ قاجەت! جاعدايدى وزگەرتۋ ءۇشiن اقىلعا سىيمايتىن تالاپتارعا (قازاق تiلiن ۇيرەنۋدi مەڭزەپ وتىر - ە.ر.) مويىنسۇنباۋ كەرەك. ءبارi ورىن-ورنىنا كەلۋi ءۇشiن توقسانىنشى جىلدارى بiزگە تاڭىلعان جالعان تەوريانى كۇل-تالقان ەتەيiك. تاريحتى قايتا جاساۋدى قولعا الايىق. ورىس الەمiنiڭ شەكاراسىن جاساۋ بiزدiڭ قولىمىزدا ەكەنiن تۇسiنەيiك!", - دەيدi ول. ال سiز بۇعان نە دەيسiز، قۇرمەتتi وقىرمان؟ كۇنi بۇگiنگە دەيiن جيرينوۆسكي سياقتى ورىس شوۆينيستەرi اۋزىنا كەلگەنiن ايتاتىن. ونىڭ سوزiنە ءار تۇستان ءالسiز عانا ء"اۋ" دەپ قوياتىنبىز. ال مىنا اكيموۆ دەگەنiڭ... قازاقستانداعى ورىستاردىڭ قۇلاعىن كوتەرگەنiمەن قويماي، اشىقتان-اشىق كۇرەسكە شاقىرىپ وتىر. قازاق حالقىنا، قازاق ۇلتىنا، قازاقتىڭ مەملەكەتتiلiگiنە قارسى كۇرەسكە! پرەزيدەنت "شەكارامىز بولماعان، مەملەكەتتiگiمiز بولماعان" دەپ ەكi رەت ايتىپ ۇلگەردi. بۇكiل الەمنiڭ الدىندا ايقايلاپ ايتتى! ماقتانام دەپ ءبۇتiن بiر ۇلتتى جەر ەتتi! ءۇشiنشi رەت تاعى دا وسىلاي دەسە، ورىس شوۆينيستەرi وتانداستارىن قازاق جەرiن باسىپ الۋعا ۇندەيتiن شىعار، ءسiرا. "شەكاراسى، مەملەكەتتiلiگi بولماعان" ىنجىق ەلدەن كiم ىعادى؟.. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ العاش رەت وسىلاي دەگەندە مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرi التىنبەك سارسەنبايۇلى بىلاي دەگەن: "پرەزيدەنت تۇرلiشە سويلەيدi. بۇگiن - باسقاشا، ەرتەڭ ودان دا باسقاشا ايتا بەرەدi. جاقىندا بىلاي دەپ قويىپ قالدى: "قازاقستاندا، قازاقتاردا ەشقاشان شەكارا بولعان جوق. بۇگiنگi شەكارا شەگiندە ەشقاشان دا مەملەكەتتiلiك بولماعان". تiكەلەي ەفيردەن وسىلاي دەدi! 10 تەلەارنا بويىنشا بەرiلگەن تiكەلەي ەفيردەن! مەن ويلاپ ەدiم، ەندi ايتىس-تارتىس قىزاتىن شىعار دەپ. ەشتەڭە دە بولعان جوق. ءبارi تiلiن جۇتىپ قويعانداي ءۇنسiز قالدى. اۋ، باعاناعى "اقىل-ويلارىمىز" قايدا؟ نەگە ءۇن قاتپايدى؟ پارلامەنت ءلام-ميم دەگەن جوق. پرەزيدەنتتi ءوز وتىرىستارىنا شاقىرىپ، تۇسiندiرمە تالاپ ەتپەدi. ەڭ اياعى پروفەسسور-دەپۋتات ايتالى دا جۇمعان اۋزىن اشقان جوق. پرەزيدەنتتiڭ وسى ءسوزiنiڭ قيسىنسىز ەكەنiن جەتە ءتۇسiنiپ، ونى وزگەلەردەن گورi تەرەڭiرەك بiلiپ تۇرسا دا. جارايدى، اعاتاەۆا مەن نەحوروشەۆتى بiلمەدi-اق دەلiك. بiراق XX عاسىردىڭ باسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءالiمحان ەرمەكوۆ جانە الاشوردانىڭ وزگە دە اياۋلى ازاماتتارىنىڭ ماسكەۋگە ارنايى بارىپ، ەلiمiزدiڭ بۇگiنگi كۇنگi شەكاراسىن بەلگiلەپ، ناقتىلاپ بەرگەنiن ايتالى بiلەدi عوي. وزدەرiنiڭ بiلiمi مەن بiلiگiنە سۇيەنiپ، تاريحي ايعاقتار مەن دەرەكتەردi كولدەنەڭ تارتىپ، الاش ازاماتتارىنىڭ بiزدiڭ شەكارامىزدى ايقىنداپ كەتكەنiن نەگە ۇمىتۋعا تيiسپiز؟". ...جۇرت اراسىنا تاراپ كەتكەن مىنا بiر ءسوز ەرiكسiز ەسكە ءتۇستi: "ورىستار ورماندا جالاڭبۇت جۇرگەندە، بiز - قازاقتار جiبەك دامبال كيگەنبiز". اكيموۆتىڭ ماقالاسى تالاي نارسەنi ايتىپ تاستاۋعا يتەرمەلەپ تۇرسا دا، وسى بiر اۋىز سوزبەن قورىتتىق. قالعانىن ايتۋدى بۇل ماسەلەنi بiزدەن گورi تەرەڭ، بiزدەن گورi تۇپكiش بiلەتiن پروفەسسور امانگەلدi ايتالىعا جانە باسقا دا كiسiلەرگە قالدىرايىق...
erik_r@bk.ru
ەرiك راحىم
http://zhasalash.kz/saraptama/5304.html
