اباي شىعارماشىلىعى وتارشىلدىق جاعدايىنداعى قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق مۇراتى مەن فيلوسوفيالىق اقىل-ويىنىڭ، ءوز ءداۋىرىنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنە دەگەن شيرىققان سەزىمىنىڭ جيىنتىعى. ول كەزدە قازاق بودان ەدى. وتارشىلدىقتىڭ تەمىر قۇرساۋى قازاق دالاسىن بارعان سايىن  قىسىپ، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جانداردىڭ ءبارىن بەبەۋ قاقتىردى. باقساق، اباي سول كەزدىڭ وزىندە تاعىلىمى مول قاراسوزدەرى ارقىلى تۋعان حالقىنىڭ، تۇتاس قازاق قوعامىنىڭ كىناراتىن، ۇنامسىز جاقتارىن ايتۋداي-اق ايتقان ەكەن. الايدا، ارادا ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت ءوتىپ، قازاق ءوز الدىنا تاۋەلسىز ەل بولسا دا، سول اباي ايتقان كىناراتتار قازاقتىڭ بويىنان ءالى ارىلا قويماعانى ويلاندىرادى.

ەندەشە، ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ قارساڭىندا ءبىز اباي تاعىلىمىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ءوز بولمىسىمىزعا قايتالاي ءبىر زەر سالعانىمىز ءجون سەكىلدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 29 جىلىدىعىنا اياق باسقان ساتىمىزدە، ءبىزدىڭ قول جەتكەن تابىستارىمىز دا جەتەرلىك، ارينە. بۇگىندە ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەتتى قۇرۋىن قۇرساق تا، سول تاۋەلسىزدىككە لايىق ۇلت بولىپ قالىپتاسا الدىق پا، قازاق حالقىنىڭ ءتول بولمىسى قانشالىقتى وزگەردى، وزگەرسە قاي باعىتقا قالاي وزگەردى، نەگە قول جەتكىزدىك، نەدەن ايىرىلدىق؟ دەگەن سۇراقتار ءجيى مازالايدى. ءدال وسى ماسەلەلەر، بيىلعى اباي تويى اۋقىمىندا قوعامدا كەڭىنەن تالقىلانۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، اباي سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنىڭ، مەنتاليتەتىنىڭ، ادەت-عۇرپىنىڭ، وي ءورىسىنىڭ زاماننىڭ وزگەرىسىنە قانشالىقتى سايكەس كەلەتىندىگىنە بارىنشا نازار اۋدارعان بولاتىن. ولاي بولسا، بۇل توي كىلەڭ اسىر-ساۋىقتان، قۇر دۇرمەكتەن، ماقتانىپ مال شاشپاقتان تۇرماۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ابايعا دەگەن قۇرمەتىمىز تىگىلگەن كيىز ۇيلەر مەن سويىلعان مالدىڭ، بايگەگە بەرىلگەن اۆتوكولىكتىڭ سانىمەن، شەتەلدەن كەلگەن قوناقتاردىڭ دارەجەسىمەن ولشەنبەۋى كەرەك. ورىنسىز ىسىراپشىلىققا، ناۋقانشىلىققا جول بەرىلمەيتىندىگىن پرەزيدەنت تە ءوزىنىڭ قازاقستان حالقىنا ارنالعان جاڭا جىلدىق قۇتتىقتاۋىندا اتاپ ءوتتى. دەمەك، بۇل توي قازاق حالقىن بيىك ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيگە كوتەرەتىن، ءبىرتۇتاس ۇلتتىق يدەولوگياعا بىرىكتىرەتىن، بولاشاعىنا سەنىم ۇيالاتاتىن توي بولسا ەكەن دەيمىز. ولاي بولسا، بۇل توي اۋەلى ەلىمىزدىڭ استاناسىندا وتكەنى دۇرىس. بۇل ‒ ءبىر. ەكىنشىدەن، اباي تاعىلىمى ەلىمىزدە كەڭىنەن ناسيحاتتالۋى، تالقىلانۋى ءتيىس. وعان قوعامنىڭ ءار مۇشەسى اتسالىسسا قۇبا-قۇپ.

پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ  قاڭتاردىڭ 9-ى كۇنى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسىندا ۇلى اقىننىڭ مەرەيتويىنا وراي، ۇلتتىق سانانى ساقتاۋ جانە ونى زامان تالابىنا بەيىمدەۋ مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ماسەلەگە اينالىپ وتىرعانىن اتاپ كورسەتەدى. پرەزيدەنت ماقالاسىنىڭ ماعان ايىرىقشا اسەر ەتكەن تۇسى – اباي مۇراسى ارقىلى ۇلتتى جاڭا ساپالىق دەڭگەيگە كوتەرۋ يدەياسى.

پرەزيدەنت ءوز ماقالاسىندا اباي تاعىلىمىن مىسالعا الا وتىرىپ، ەلىمىزدە عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋ ىستەرىن دامىتۋدىڭ، پەداگوگتاردىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋدىڭ ماڭىزىنا ايىرىقشا توقتالادى.

شىنىمەن دە، بۇگىندە ەلىمىزدىڭ عىلىمي-ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتىن كوتەرۋ ماڭدايالدى ورىندا تۇرعان ماسەلە. سول ءۇشىن ەلىمىزدە «بولاشاق» باعدارلاماسى ىسكە قوسىلدى. عىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك گرانتتار، جوبالار جاريالانۋدا. دەگەنمەن عىلىمي-پەداگوگيكالىق سالانى ۇيىمداستىرۋدا كەمشىلىكتەر دە جوق ەمەس. اسىرەسە، وتاندىق عىلىمي-پەداگوگيكالىق پوتەنتسيالعا كوڭىل بولەتىن كەز جەتتى. مۇندايدا ابايدىڭ مىنا ءسوزى ويعا ورالادى: «عىلىم باعۋ؟ جوق، عىلىم باعارعا دا عىلىم ءسوزىن سويلەسەر ادام جوق. بىلگەنىڭدى كىمگە ۇيرەتەرسىڭ، بىلمەگەنىڭدى كىمنەن سۇرارسىڭ؟ ... مۇڭداسىپ شەر تارقاتىسار كىسى بولماعان سوڭ، عىلىم ءوزى - ءبىر تەز قارتايتاتۇعىن كۇيىك (1-ءسوز)». ءيا، عىلىم، ول ناق اينالىسقان، سوڭىنا تۇسكەن ادام ءۇشىن ناعىز «كۇيىك»، ياعني ازابى مول كاسىپ. ونىڭ ۇستىنە، گۋمانيتارلىق عىلىمنىڭ ۇلتتىق سيپاتى بولادى. ول قازىر ەسكەرىلىپ وتىرعان جوق. وسى سالاداعى ينتەللەكتۋالدىق اقىل-ويدىڭ ءبارى شەتەلدىك باسىلىمدار ارقىلى باسقا ەلدەردىڭ عىلىمىنا قىزمەت ەتىپ جاتىر. عىلىمي-پەداگوگيكالىق كادرلاردىڭ جۇگى اۋىر، عىلىممەن الاڭسىز اينالىساتىن شارت-جاعدايى جوق. ولاردىڭ جازعان وقۋلىقتارى مەن مونوگرافيالارىن عىلىمي اينالىمعا قوسۋ، وقۋ پروتسەسسىندە پايدالانۋ قيىننىڭ قيىنى. سوندىقتان، ابايدىڭ «بىلگەنىڭدى كىمگە ۇيرەتەرسىڭ» دەگەنىندەي جاعداي. عىلىمي قاۋىمداستىقتار، ينستيتۋتتار مەن عىلىم اكادەمياسى تولىققاندى جۇمىس جاسامايدى. ياعني، «مۇڭداسىپ، شەر تارقاتار»، عىلىمي ۇدەرىستى تالقىعا سالار، ونى ۇيىمداستىرار مۇمكىندىك جوق. عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى اكىمشىلىك تۇرعىدان رەتتەلەدى. عىلىمدى ۇيىمداستىرۋ عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇزىرىنا بەرىلمەيدى، ياعني «عىلىم ءسوزىن سويلەر ادام جوق».

اباي ءوز كەزىندە بۇكىل عىلىم-ءبىلىم ورىستا دەپ ءبىلدى. «ورىسقا ايتار ءسوز دە جوق، ءبىز قۇلى، كۇڭى قۇرلى دا جوقپىز. باعاناعى ماقتان، باعاناعى قۋانعان، كۇلگەن سوزدەرىمىز قايدا؟»-دەيدى (2-ءسوز). بۇل ارادا ابايدىڭ ايتىپ وتىرعان «ورىسى» بۇگىنگى تۇتاس وركەنيەتتى، دامىعان الەم. ولاردىڭ «قۇلى»، «كۇڭى» كىم؟ بۇگىنگى سوزبەن ايتقاندا ولار دامىعان ەلدەردەگى قاراپايىم جۇمىسشى. ال، ءبىزدىڭ جۇمىسشىلاردىڭ، كوشە تازالاۋشىلارىمىز بەن ەدەن جۋشىلارىمىزدىڭ دەڭگەيىن ولارمەن سالىستىرۋعا كەلە مە؟ كەلمەيدى، ارينە. ولاردىڭ جۇمىس شارت-جاعدايىنان باستاپ، الاتىن جالاقىسى، قوعامدىق قامسىزداندىرىلۋى، مارتەبەسى مۇلدە بولەك. بىزدە كوشە تازالاۋشىعا، ەدەن جۋشىعا دەگەن قۇرمەت قانداي؟ باستىقتاردى قويىپ، قاراپايىم مەكەمە قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءوزى ولارعا دۇرىستاپ امانداسپايدى. دەمەك، ابايدىڭ ءبىز ولاردىڭ قۇلى، كۇڭى قۇرلى دا جوقپىز دەپ وتىرعانىن مەن وسىلاي تۇسىنەمىن. ياعني، بىزدە قاراپايىم ەڭبەك ادامىنا دەگەن قۇرمەت پەن ادىلەتتى كوزقاراس، قامقورلىق قالىپتاسپايىنشا ءبىز زايىرلى، ازامتتىق ەل بولا المايمىز.

تاعى ءبىر مىسال: «قازاقتىڭ ءبىرىنىڭ بىرىنە قاسكۇنەم بولماعىنىڭ، ءبىرىنىڭ تىلەۋىن ءبىرى تىلەسپەيتۇعىنىنىڭ، راس ءسوزى از بولاتۇعىنىنىڭ، قىزمەتكە تالاسقىش بولاتۇعىنىنىڭ، وزدەرىنىڭ جالقاۋ بولاتۇعىنىنىڭ سەبەبى نە؟»-دەيدى اباي (3-ءسوز). XV عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن XVIII عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى قازاقتىڭ ەرلىك داۋىرىندە ۇلتتىڭ بىرلىگى، ەلدىك ءداستۇرى مەن سانا-سەزىمى مىعىم بولدى. ەرلىكتى تۋ ەتتى، ەلدى تۋعانى جوق تۋرا بيلەر مەن قايىرىمدى حاندار باسقاردى. جاس ۇرپاق ايتقانىندا تۇرا الاتىن، قان مايداندا ەلى ءۇشىن، جەرى ءۇشىن جەكپە-جەككە شىعا الاتىن باتىرلارعا قاراپ بوي تۇزەدى. بىراق، رەسەي وتارشىلدىعى قازاقتى ءبىر-بىرە قارسى قويىپ، سۋايتتىققا، ساتقىندىققا، مانساپقورلىققا، ءوز-وزىنەن جەرۋشىلىككە، ابىروي-اتاق قۋعا تاربيەلەدى. ءسويتىپ، حالقىمىز بۇرىنعى بار بولمىسىنان ايىرىلا باستادى. بۇل ارادا اباي سۇراق قويۋ ارقىلى جاۋابىن تابۋدى وقىرماننىڭ وزىنە قالدىرىپ وتىر. ال، ءبىز ءححى عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە تاۋەلسىز ەل قۇرا وتىرىپ وسى جامان ىندەتتەن ارىلدىق پا؟ بۇل بۇگىنگى تاڭدا جوعارعى بيلىك دالىزىنەن تومەندەگى قاراپايىم حالىققا دەيىن ءجىتى ويلاناتىن ماسەلە. وسىندايدا ۇلى ابايدىڭ «ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەن اششى ايعايى كەلەدى قۇلاققا. بىزگە بالا باقشا ساتىسىنان باستاپ جاس ۇرپاققا ارنالعان باۋىرمالدىق تاربيەنى قولعا الۋعا ءتيىسپىز. ول ەڭ اۋەلى اتا-انانى، بىرگە تۋعان باۋىرلارىن، اپكە-قارىنداستارىن، ودان سوڭ بالا باقشا مەن مەكتەپتى، ەڭ سوڭىندا تۇتاس وتاندى قادىرلەۋ، ايالاۋ جانە ءسۇيۋ سەزىمىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالۋى ءتيىس.

«تەگىندە، ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق. ونان باسقا نارسەمەنەن وزدىم عوي دەمەكتىڭ ءبارى دە – اقىماقتىق» (18-ءسوز)-دەيدى اباي. بۇل اراداعى «اقىل»  ۇلتتىق ءداستۇر مەن تاربيە بولسا، «عىلىم» دەگەنى قازىرگى زاماننىڭ وزىق تەحنولوگياسى، يننوۆاتسياسى، ال «ار» مەن «مىنەز» ادامعا يمان ارقىلى دارىعان ىزگى قاسيەتتەر.

«ءۇش-اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتى: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك»,-دەيدى. سوسىن جۇرەك بولىپ سويلەيدى: «مەن تازا بولسام، ادام بالاسىن الالامايمىن: جاقسىلىققا ەلجىرەپ ەريتۇعىن - مەن، جامانشىلىقتان جيرەنىپ تۋلاپ كەتەتۇعىن - مەن، ادىلەت، نىساپ، ۇيات، راقىم، مەيىربانشىلىق دەيتۇعىن نارسەلەردىڭ ءبارى مەنەن شىعادى» (17-ءسوز). ءيا، بۇل سوزدەردىڭ استارىندا يمان جاتىر. بىزگە ءوز جۇرەك نۇرىمىز – قازاقى يمانىمىز كەرەك. قازاقتىڭ قازىرگى تاڭدا قۇرمەتتەپ، ۇلگى تۇتارلىق تۇلعاسى بار ما دەگەنگە توقتالىپ، بىلاي دەيدى: «بولىس پەن ءبيدى قۇرمەتتەيىن دەسەڭ، قۇدايدىڭ ءوزى بەرگەن بولىستىق پەن بيلىك ەلدە جوق. ساتىپ العان، جالىنىپ، باس ۇرىپ العان بولىستىق پەنەن بيلىكتىڭ ەشبىر قاسيەتى جوق. مىقتىنى قۇرمەتتەيىن دەسەڭ، جامانشىلىققا ەلدىڭ ءبارى مىقتى، جاقسىلىققا مىقتى كىسى ەلدە جوق. ەستى كىسىنى تاۋىپ قۇرمەتتەيىن دەسەڭ، ادىلەت، ۇيات، نىساپقا ەستى كىسى ەلدە جوق. قۋلىق، سۇمدىق، ارامدىق، امالعا ەلدىڭ ءبارى دە ەستى» (22-ءسوز). ورىس وتارشىلدىعى قازاقتى ءوز بولمىسىنان ايىردى، كەڭەستىك يدەولوگيا ودان بەتەر ازدىردى. سول كەڭەس وداعى قۇلاعاندا اباي ايتقان وسى تيپتەگى ادامدار قايتا پايدا بولدى. وتپەلى ءداۋىردىڭ زالىم-سۇرقياسى اباي داۋىرىندەگىدەن دە اسىپ كەتتى. ەندى باتپانداپ كىرگەن اۋىرۋ مىسقالداپ شىققانشا قانشا  ۋاقىت وتەرى بەلگىسىز. بۇعان مەملەكەتتىڭ تەگەۋىرىنى قاجەت.

وسىندايدا، ايباي ايتقانداي «ءوستىپ، جەر جۇزىندەگى جۇرتتىڭ قورى بولىپ، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز اڭدىپ وتەمىز بە؟ جوق، قازاق ورتاسىندا دا ۇرلىق، وتىرىك، وسەك، قاستىق قالىپ، ونەردى، مالدى تۇزدەن، بوتەن جاقتان ءتۇزۋ جولمەن ىزدەپ، ورىستەرلىك كۇن بولار ما ەكەن؟» (24-ءسوز)-دەگەن وي كەلەدى. بۇرىنعىنىڭ ۇرىسى – قازىرگىنىڭ كوررۋپتسيونەرلەرى. حالىقتىڭ اق-الال تابىسىنا، مەملەكەت مۇلكىنە قول سۇعاتىن پاراقورلار. وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر. ولار ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ اياعىنا تۇسكەن تۇساۋ، وزەگىنە تۇسكەن جەگى قۇرت. ولارمەن ىمىراسىز كۇرەسكەندە عانا، ونەردى، مالدى «ءتۇزۋ جولمەن ىزدەپ»، «ورىستەرلىك كۇن» تۋماق.

«راس، بۇرىنعى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇل زامانداعىلاردان ءبىلىمى، كۇتىمى، سىپايىلىعى، تازالىعى تومەن بولعان. بىراق بۇل زامانداعىلاردان ارتىق ەكى مىنەزى بار ەكەن. ...سول ەكى مىنەز جوق بولعان سوڭ، الگى ۇيرەنگەن ونەرىمىزدىڭ ءبارى دە ادامشىلىققا ۇقسامايدى، شايتاندىققا تارتىپ بارادى. جۇرتتىقتان كەتىپ بارا جاتقانىمىزدىڭ ءبىر ۇلكەن سەبەبى سول كورىنەدى». اباي ايتقان سول ەكى مىنەز قايسى دەسەڭىز، ونىڭ ءبىرى ءادىل باسشى، ەندى ءبىرى ار-نامىس ەكەن. باسشىسى جاقسى بولسا ەل ازبايدى، ءجۇرت توزبايدى. «ونى زور تۇتىپ، اۋليە تۇتىپ، ونان سوڭ جاقسىلارى دا كوپ ازبايدى ەكەن. ءبارى ءوز باۋىرى، ءبارى ءوز مالى بولعان سوڭ، شىنىمەنەن جەتەسىندە جوق بولماسا، سولاردىڭ قامىن جەمەي قايتەدى؟». ال ەكىنشى مىنەزدىڭ نەگىزى بەرەكە-بىرلىك. «جول قۋعان قازىناعا جولىعار، داۋ قۋعان پالەگە جولىعار» دەگەندەي، مۇنىڭ ءبارى ارلىلىق، نامىستىلىق، تاباندىلىقتان كەلەدى»،- دەيدى (39-ءسوز).

اباي تاعى دا: «ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا - ءبارى ورىستا تۇر. زارارىنان قاشىق بولۋ، پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك... اربىرەۋدىڭ ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى ونىمەنەن بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەدى، اسا ارسىزدانا جالىنبايدى (25-ءسوز)... بالاڭ بالا بولسىن دەسەڭ - وقىت، مال اياما! ايتپەسە، ءبىر يت قازاق بولىپ قالعان سوڭ، ساعان راحات كورسەتە مە، ءوزى راحات كورە مە، يا جۇرتقا راحات كورسەتە مە؟ (25-ءسوز),-دەيدى. قايتالاپ ايتامىن، بۇگىنگى سوزبەن ايتساق، بۇل تۇتاس وركەنيەتتى الەم. مۇندا دا ول وزىق ەلدەرگە قاراپ بوي تۇزەۋدى، ولاردىڭ عىلىمىن، ءتىلىن ۇيرەنۋدى، بىراق وندا بار دۇنيەنىڭ ءبارىن كوزسىزدىكپەن قابىلداي بەرمەۋدى، «زارارىنان» اۋلاق بولۋدى، «پايداسىنا ورتاق بولۋدى» قايتالاي دارىپتەيدى.

ءبىزدى پرەزيدەنتتىڭ ءبىلىم بەرۋ ىسىنە، عىلىمعا دەگەن جاڭا كوزقاراستارى قۋانتادى.  جۇرەگىندە جىلتى، بويىندا تالابى  بار جاستار ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان بارلىق جاعداي جاسالعان.  سوندىقتان، ولار وزەرىنە جۇكتەلگەن اعا ۇرپاقتىڭ ءۇمىتىن جاقسى سەزىنەدى.  ۇلتتىڭ كەلەشەگى دە، ەلدىڭ ەرتەڭى دە سولار. مۇندايدا ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن، قازاقتىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان كەزدە ايتىلعان اباي تاعىلىمى، ونىڭ ۋايىمى، ارمان-مۇراتى بىزگە وي سالۋعا ءتيىس. ءوز كەزىندە «مىڭمەن جالعىز الىسقان»، ءوزى «جۇمباق» ابايدىڭ جۇرەگىنە تەرەڭ بويلاعان سايىن، ونىڭ ايتقان عاقىليالارىنىڭ بۇگىنگى كۇندە دە تەرەڭ ماڭىزعا يە ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. سونىمەن بىرگە، اباي ايتقانداي، ءبىز قازاق زامانعا ساي جاماندىعىمىزدان ايىعىپ، جاقسى جاقتارىمىزدى تولىق ساۋلەلەندىرە الدىق پا؟-دەگەن دە وي كەلەدى. اباي تاعىلىمىن الىپتەسەك، ءبىز قازىردىڭ وزىندە-اق بارلىق كىناراتتان ادا، زاماناۋي ۇلت بولۋعا ءتيىستىمىز. دەمەك، ءبىز ۇلى اقىننىڭ مەرەيتويىن «توي» رەتىندە عانا قاراماي، ۇلتتىڭ رۋحاني ويانۋى مەن بىرىگۋىنە، جاڭارعان، باسەكەگە قابىلەتتى قازاقستان قۇرۋعا قىزمەت ەتەتىن  ماڭىزدى شارا رەتىندە قاراستىرۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ول بۇدان بۇرىنعى 150 جىلدىقتان وزگەشە تاريحي ميسسياسىمەن ەستە قالماق.

تۇرسىنحان زاكەن، 

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى.

Abai.kz