پرەزيدەنت ق.توقاەۆ وتكەندە ءوزىنىڭ ءبىر سوزىندە: «قازاق تىلىنە رەفورما جاسايمىز»،-دەدى. بىراق، ول قانداي رەفورما، ماقساتى نە، ونى جۇزەگە اسىرۋ جولدارى تۋرالى تاراتىپ ايتپادى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى «رەفورمادان» كوز اشپاعان ورتا ءبىلىم سالاسىندا جۇمىس جاساپ جۇرگەندىكتەن دە بولار، رەفورما دەگەن سوزگە ءوزىم ءبىرتۇرلى سەنىمسىزدىكپەن ۇركە قارايمىن. تىلدىك رەفورما... بۇل نە؟ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتىمىزدىڭ ءتىلى، قازاق ءتىلىن قالاي رەفورمالاماقشىمىز؟ وتە تۇسىنىكسىز.

ءبىر نارسەنى قايتادان باستاپ وزگەرتۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن شەت ەلدىك «رە» قوسىمشاسىندا، سول «رە» قوسىمشاسى جالعانعان «رە-ەۆوليۋتسيا»، «رە-فورما» دەگەن سوزدەردى دە ءوز باسىم ونشا جاقتىرا بەرمەيمىن. دامۋدى وزگەرتۋ دەگەن ماعىناسى بار «رە-ەۆوليۋتسيا» سوزىنەن، تابيعي تۇردە دامىپ جەتىلۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن «ەۆوليۋتسيا» ءسوزى قۇلاققا جاعىمدى ءھام كوڭىلگە قونىمدى، ماعىناسى دا تەرەڭ. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، كەز-كەلگەن نارسەنىڭ وزىندىك تابيعي دامۋ زاڭدىلىعى بارىن ءبىز قازىر ۇمىتتىق. شەتىمىزدەن «رەفورماشىل» بولىپ الدىق.

جالپى، رەفورما دەگەن ءسوز وزگەرىس دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ال، قازاق تىلىنە وزگەرىس قاجەت پە؟ ارينە، قاجەت! قاجەت بولعاندا دا، اۋاداي قاجەت! بىراق، ءالىپبي، تىلدىك قۇرىلىم، لەكسيكو-گرامماتيكالىق تۇرعىدا ەمەس! قازاق تىلىنە شىن ماندەگى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسى قاجەت! ول ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە بيلىك، ۇكىمەت، پارلامەنت قازاق تىلىندە سويلەپ، قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقستان ازاماتى مەملەكەتتىك قىزمەتكە الىنباسىن جانە پارلامەنتكە دەپۋتات بولا المايدى دەگەن زاڭ قابىلدانۋ كەرەك! اقيقاتىنا كەلگەندە،بۇل اسا قيىن شارۋا ەمەس.بىراق،ءوز تىلدەرىن بىلمەگەندىكتەن، انا تىلىندە سويلەگىسى كەلمەيتىن بيلىك پەن پارلامەنت قازاق ءتىلىنىڭ اياسى كەڭىپ، ونىڭ كەڭ كولەمدە قولدانىسقا يە بولۋىنا وتە قۇلىقسىز. سوندىقتان دا بيلىك ءوزىنىڭ شىنايى بەتپەردەسىن كورسەتىپ الماس ءۇشىن ءتۇرلى رەفورمالار ويلاپ تابۋدىڭ شەبەرى بولىپ العان. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، كەز-كەلگەن رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ونىڭ ارتىندا قاراپايىم سالىق تولەۋشىنىڭ ەڭبەگى مەن ماڭداي تەرىنەن جينالعان ميلليونداعان بالكىم ميللياردتاعان قارجى تۇر. ءتۇرلى دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك لاۋازىم يەلەرىنەن باستاپ، اۋىلدىڭ اكىمدەرىنە دەيىنگى ارالىقتا مەملەكەت قارجىسىنان ءبىر قارپىپ،اساپ قالۋدى ارماندامايتىن بىردە-ءبىر لاۋازىم يەسى جوق ءبىزدىڭ ەلدە. سونىڭ ايقىن ءبىر دالەلى-جەمقورلىعى ءۇشىن قازىر تۇرمەدە وتىرعان بۇرىنعى پرەمەر مينيستر مەن ونىڭ سىبايلاستارى. وسىندايلاردان قورعانۋ ءۇشىن دە دۇنيەجۇزىنىڭ ەشبىر مەملەكەتىندە جوق «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس باسقارماسىن» قۇرساق تا، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى جەمقورلىقتان قۇتىلا الار ءتۇرىمىز جوق. نەگىزىنەن ءبىزدىڭ «رەفورماشىل» بولۋىمىزدىڭ ەڭ باستى سەبەبى، ول – مەملەكەت قارجىسىنان ءبىر قارپىپ اساپ قالۋدى ارمانداعان اشكوزدىكتەن تۋىنداپ جاتسا كەرەك. بولماسا، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتىمىزدىڭ ءتىلى – قازاق تىلىنە قانداي رەفورما كەرەك؟ تاعى دا قايتالايمىز، قازاق تىلىنە رەفورما ەمەس،   مەملەكەتتىك مارتەبە كەرەك!

ەلىمىزدىڭ باسقارۋ جۇيەسى پرەزيدەنتتىك بيلىك بولعان سوڭ با قايدام،پرەزيدەنت نە ايتسا بولدى سونى ەلىمىزدىڭ زيالى قاۋىمى تالعاماي قاعىپ الىپ، «جاپپارقۇلدانىپ، ءلاپباي» دەپ قوشتاي كەتۋدى ادەتكە اينالدىرعانىنا ءبىراز ۋاقىت بولدى. وسىندايدا ۇلتقا جانى اشىپ، حالىققا جول كورسەتىپ، ءجون نۇسقار زيالى قاۋىم ەلىمىزدە قالدى ما، جوق پا دەگەن تراگەديالىق ويعا قالاسىڭ.

پرەزيدەنت تىلىمىزگە رەفورما جاسايمىز دەپ ەدى، ول رەفورمانىڭ ماقساتى نە؟ ونى قالاي جۇزەگە اسىرامىز؟-دەگەن ساۋال  توڭىرەگىندە تالداۋ،ساراپتاۋ جوق، پرەزيدەنتتىڭ «رەفورما» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزىن قاعىپ الىپ،سوڭىن كۇتپەستەن «ۋرا» دەپ جۇگىرە جونەلدىك. قايدا، نە ءۇشىن جۇگىرىپ بارا جاتىرمىز؟ ەش تۇسىنىكسىز.

ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ ورفوگرافيا باسقارماسىنىڭ باسشىسى گۇلفار مامىربەك حانىم «تىلدىك رەفورما دەگەن نە؟» اتتى ماقالاسىندا: «پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ قازاق تىلىنە دەگەن شىنايى جاناشىرلىق كوزقاراسى قابىلداعان شەشىمدەرى مەن ۇسىنىستارىنان ايقىن اڭعارىلىپ وتىر»،-دەپ جازادى (Abai.kz. پارتالى، 26 جەلتوقسان)

ەگەر، پرەزيدەنت ق.توقاەۆ قازاق ءتىلىنىڭ شىنايى جاناشىرى بولسا، وندا ءوزى باستاپ، بيلىكتەگىلەر مەن ۇكىمەتكە، پارلامەنت مۇشەلەرىنە مەملەكەتتىك ءتىل قازاق تىلىندە سويلەۋدى نەگە تالاپ ەتپەيدى؟! ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات، دۇنيەجۇزىندەگى ەكى جۇزدەن استام مەملەكەتتەردىڭ ىشىندە تەك قانا ءبىزدىڭ مەملەكەت باسشىلارى عانا وزگە تىلدە سويلەيدى. تۋرا ءبىر باسقا مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان سەكىلدىسىڭ. وسى دا شىنايى جاناشىرلىق پا؟!

پرەزيدەنت قازاق تىلىنە  رەفورما جاسايمىز،-دەگەننەن وزگە ازىرگە ەشنارسە ايتقان جوق. ول قانداي رەفورما؟ ماقساتى نە؟ ءبىز ونى بىلمەيمىز. تەك، گۇلفار مامىربەك قانا پرەزيدەنتتىڭ «قازاق تىلىنە رەفورما جاسايمىز»،-دەگەن سوزىنەن سوڭ «تىلدىك رەفورمانىڭ» نە ەكەنىن كوپشىلىك قاۋىمعا ءتۇسىندىرىپ وتەدى. ماقالا اۆتورىنىڭ جازۋى بويىنشا، تىلدىك رەفورما ءتىلدى جەڭىلدەتۋ ماقساتىندا، ارنايى قۇجاتتار ارقىلى رەسمي بەكىتىلگەن، «...بەلگىلى ءبىر ءتىلدىڭ گرافيكاسىنا ياعني الىپبيىنە،لەكسيكاسىنا، گرامماتيكاسىنا جانە سودىك قورىنا جۇرگىزىلەتىن وزگەرىس». مۇنان ءارى اۆتور،قابىلدانعالى جاتقان لاتىن ءالىپبيىن جەڭىلدەتۋ ماقساتىندا كەلىپ جاتقان ءتۇرلى ۇسىنىستار تۋرالى ايتا كەلىپ: «دەسەك تە، الداعى ۋاقىتتا كەلىپ ءتۇسىپ جاتقان بۇنداي جوبالاردىڭ ارقايسىسىن تالقىلاۋعا ۋاقىت كەتىرمەي، ورفوگرافيالىق توپ مۇشەلەرى دۇرىس دەپ تانىعان وڭتايلى ءالىپبي جوباسىن تەز ارادا ۇكىمەتكە ۇسىنۋى كەرەك»،-دەپ جازادى (Abai.kz. پارتالى، 26 جەلتوقسان).

جازۋىمىزدى لاتىن الىپبيىنە اۋىستىرۋدى موينىنا العان «ءتىل رەفورماشىلارى» «ءتىل-قازىنا» عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنا سالسا،لاتىن ءالىپبيىن بۇگىن قابىلدانىپ كەتسە،تاماشا بولعان بولار ەدى. سەبەبى تۇسىنىكتى... ودان ءارى مەملەكەتتىك قۇجاتتار، ورتا مەكتەپ، ورتا ارناۋلى، جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋلىقتارى لاتىن الىپبيىنە اۋىسىپ، الىپپە رەفورماسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتەن بولىنەتىن ميللياردتاعان تەڭگەلەر... سودان سوڭ نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ءبىزدىڭ  شەنەۋنىكتەر تاماشا مەڭگەرىپ العان. ءبىزدىڭ ەلدە اقشا جۇرگەن جەردە «ۇلت تاعدىرى»، «مەملەكەتتىك مۇددە» دەگەن ۇعىمدارعا ورىن جوق. كەيدە مەن ويلايمىن، وسى بىزدە پايدا تابۋ ءۇشىن كەيبىرەۋلەر ءتۇرلى «رەفورمالاردى» ادەيى ويلاپ تاباتىن سەكىلدى. ايتپەسە، جۇزدەگەن ميلليون شىعىن شىعارىپ، ناتيجەسىز اياقتالعان ءبىلىم رەفورمالارىنا كەتكەن اقشالاردىڭ قايدا كەتكەنىن ءماجىلىس سپيكەرى ن.نىعماتۋللين مىرزا قازىرگى وقۋ مينيسترىنەن سۇراماس ەدى عوي.

«ءالىپبي» رەفورماسىنىڭ دا سوڭى بەلگىلى. «قايىن جۇرتىڭا دا بارارسىڭ، پۇشىق كۇيەۋ دە اتالارسىڭنىڭ» كەرى بولىپ، قازاق قوعامىنىڭ ەڭ وزەكتى دە كۇردەلى ماسەلەسى بولىپ تۇرعان ءبىلىم سالاسىنىڭ عانا داعدارىسى تەرەڭدەي تۇسەرى انىق. سەبەبى، ءالىپبي رەفورماسىن جۇزەگە اسىراتىن-ءبىلىم سالاسى. بۇل-اقيقات. سوندىقتان دا بولۋ كەرەك،  ءتىل رەفورماسى تۋرالى وي قوزعاعان پرەزيدەنت ق.توقاەۆ لاتىن ءالىپبيىن قابىلداۋدا اسىعىستىققا جول بەرمەۋ كەرەك ەكەندىگىن قاداپ ايتتى.

قاي ۋاقىتتا دا، قانداي ۇلتقا بولسا دا قولدانىستاعى ءالىپبيدى وزگەرتۋ وڭاي شارۋا بولماعان. بۇل – اسىعىستىقتى كوتەرمەيتىن، جان-جاقتى زەرتتەۋدى،ساراپتاۋدى قاجەت ەتىپ، «جەتى ولشەپ بارىپ پىشەتىن» اسا كۇردەلى شارۋا. وسى ءبىزدىڭ قازاق الىپبيىنە رەفورما قاجەت پە ەدى؟ ءبىز وسى ماسەلەنى جان-جاقتى سارالاپ، زەردەلەپ-زەرتتەي الدىق پا؟ ويىمىزدى وسى ماسەلەلەر جونىندە ورىستەتسەك...

بىزدە ءبىر جامان ادەت پايدا بولدى. قاپتاپ كەتكەن «رەفورمالار» تۋرالى سىن-پىكىر ايتساڭ بولدى «جاڭاعا جانى قاس،ەسكى كوزقاراستاعى ادام» بولىپ شىعا كەلەسىڭ. «رەفورما»-دەپ شۋلاپ جۇرگەندەردى كورسەم بولدى، مەنىڭ دە كوز الدىما بۇكىل ادامزاتتىڭ عاسىرلار بويى جاساعان مادەنيەتىن جوققا شىعارىپ، «بارلىعىن جاڭادان باستايمىز»،-دەپ وزەۋرەگەن كەشەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ «پرولەتكۋلتشىلدارى» ياعني «پرولەتارلىق» جاڭا مادەنيەت جاساماقشى بولعان شالا ساۋاتتى «كەڭەستىك شولاق بەلسەندىلەر» ەلەستەيدى. كەز-كەلگەن جاڭالىق،بۇرىنعى قول جەتكىزگەن جەتىستىكتىڭ نەگىزىندە جاسالىناتىنىن ءبىز قازىر مۇلدەم ۇمىتىپ كەتتىك. سوندىقتان دا بولۋ كەرەك،سوڭعى كەزەڭدە «رەفورما» دەگەن ءسوز،ۇلت تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان، مۇلدەم جاڭا، باسقا وركەنيەتكە باستاپ اپارار جول سەكىلدى ءتۇسىندىرىلىپ ءجۇر كوپشىلىك قاۋىمعا.

ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان «جاھاندانۋ» دەپ اتالاتىن جاڭا تەحنولوگيالار زامانىندا اقپارات ۇلكەن كۇشكە يە بولدى. اقپارات كىمنىڭ قولىندا بولسا،بيلىك تە سونىڭ قولىندا. ءاۋ باستا لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ تۋرالى دۇرىس اقپارات بەرىلگەن جوق. لاتىن الىپبيىنە ءوتۋدىڭ سەبەبى نە، الىپپە رەفورماسىنىڭ قاجەتتىلىگى، پايداسى مەن زيانى، ەكونوميكالىق، مورالدىق-پسيحولوگيالىق سالدارى قانداي بولماق؟ بۇل سۇراقتار توڭىرەگىندە زەرتتەۋ، تالداۋ مەن ساراپتاۋ دەگەن اتىمەن بولعان جوق. ەڭ باستىسى، الىپپە اۋىستىرۋ تۋرالى حالىقتىڭ وي پىكىرىن ەشكىم دە سۇراعان جوق. ەگەر ءبىز لاتىن ءالىپبيىن قابىلداساق، ءتىلىمىز وركەندەي ءوسىپ، عىلىم-ءبىلىمىمىز بيىككە كوتەرىلىپ،ەلىمىز تەحنولوگيالىق تۇرعىدان دامىعان، الدىڭعى قاتارلى، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا بۇگىن بارىپ قوسىلا قالاتىنداي ەتىپ،بىرجاقتى ءتۇسىندىرىلدى. لاتىن الىپبيىنە كوشەيىك دەيتىندەردىڭ پىكىرى مىنا تومەندەگىدەي ويعا سايادى.

ەگەر ءبىز لاتىن الىپبيىنە كوشسەك: بىرىنشىدەن، اعىلشىن ءتىلىن تەز ۇيرەنىپ، «بۇلاق باسىنان سۋ العانداي» دۇنيەجۇزىلىك اقپارات كوزدەرىنە جاقىن بولامىز. بۇل – عىلىم مەن جاڭا تەحنولوگيانى دامىتادى دەيدى. ەكىنشىدەن، باۋىرلاس تۇركى ەلدەرىمەن رۋحاني ءھام مادەني-الەۋمەتتىك بايلانىسىمىز نىعايىپ، تۇتاس تۇركى دۇنيەسىن جاسايمىز. ۇشىنشىدەن، ەڭ باستىسى، ورىس ءتىلىنىڭ «ەكسپانسياسىنان» ياعني رەسەيدىڭ تىلدىك باسقىنشىلىعى مەن ىقپالىنان قۇتىلىپ، قازاق ءتىلىمىز ءوسىپ-وركەندەپ،رۋحاني تاۋەلسىزدىككە جەتەمىز،- دەيدى.

وسى ايتىلعان پىكىرلەردىڭ بارلىعىنا دا داۋ ايتۋعا بولادى. سەبەبى، بۇل پىكىرلەردىڭ بارلىعىنىڭ دا عىلىمي نەگىزى تومەن.

بىرىنشىدەن،ءارىپ وزەرگەنىمەن ءتىل وزگەرمەيدى. ويتكەنى، ءارىپ – تىلدەگى دىبىستىڭ تاڭباسى. سوندا ءارىپتى وزگەرتۋ ارقىلى دۇنيەجۇزىلىك اقپارات ءتىلى دەپ جۇرگەن اعىلشىن ءتىلىن قالايشا ءبىز تەز ۇيرەنە قويامىز؟ لاتىن ءالىپبيى ارقىلى اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرسە، دارىگەرلەر مەڭگەرەر ەدى. سەبەبى، دارىگەرلەر ءدارىنىڭ اتىن دا،ناۋقاسقا قوياتىن دياگنوزىن دا لاتىن الىپبيىندە جازادى. لاتىن ءالىپبيىن قولدانۋ ارقىلى اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرىپ العان دارىگەردى ءالى ەشكىم كورگەن جوق. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ارقىلى اعىلشىن تىلىنە قانشا جاقىنداعىمىز كەلسە دە،ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ قازاق تىلىنە ءتان ع، ق، ڭ، ءو، ۇ، ءۇ، ءى، ى، ءا سەكىلدى توعىز دىبىسىمىز بار. مىنە وسى توعىز دىبىسىمىز ءۇشىن لاتىن الىپبيىنە سايكەستەندىرىپ، ايتەۋىر ءبىر تاڭبا ويلاپ تابۋىمىز كەرەك. ءارىپتى وزگەرتۋ ارقىلى ءوزىمىز تۇسىنبەيتىن اعىلشىن تىلىندەگى اقپاراتتى قالاي الامىز؟ وتە تۇسىنىكسىز. اقپارات الۋ ارقىلى عانا وركەنيەتى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلعان ەلدى ءبىز ءالى كورگەنىمىز دە، ەستىگەنىمىز دە جوق. اعىلشىن تىلىندە اقپارات الىپ، اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋ ارقىلى دامىپ وركەندەسە، ءبىر كەزدەگى ۇلىبريتانيانىڭ وتارى بولعان ينديا دامىعان وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىندا بولعان بولار ەدى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، ينديا مەملەكەتى قايرىشىلارىنىڭ كوپتىگى جونىنەن دۇنيەجۇزىندە ءبىرىنشى ورىندى يەلەنەدى. مىنە، وسى ينديادا كۇنى بۇگىنگە دەيىن اعىلشىن ءتىلى رەسمي ءتىل بولىپ ەسەپتەلىنەدى. اقپارات، اقپارات دەپ داۋرىعا بەرمەي عىلىم مەن ونەركاسىپتى دامىتۋعا جاعداي جاساساق، دامىعان، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا جىلدامىراق قوسىلار ەدىك. جالاڭ اقپارات پەن الىپپە وزەرتۋ ارقىلى ءالى ەشكىم دە دامىعان، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلا العان جوق. جاپونيا، قىتاي، وڭتۇستىك كورەيا سەكىلدى ەلدەر لاتىن ءالىپبيىن قولدانباي-اق، دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ قيىن دىبىستىق تاڭبا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق يەروگليفتەرىن كومپيۋتەر پروگرامماسىنا ەنگىزۋ ارقىلى عىلىم مەن تەحنولونياسى دامىعان وركەنيەتتى ەلدەردىڭ كوشباسشىلارىنا اينالىپ وتىرعان جوق پا؟

لاتىن ءالىپبيى تۇركى حالىقتارىن بىرىكتىرىپ،رۋحاني جاقىنداستىرادى،-دەگەن پىكىردىڭ دە عىلىمي نەگىزى تومەن. «تۇركى الەمى» دەپ جۇرگەن تۇرىك، ءازىربايجان، وزبەك، تۇرىكمەن جۇرتى ءبىر ءتىلدى ەل. ولار دا ءبىز سەكىلدى «قوس تىلدىلىك» پروبلەماسى جوق. ەسەسىنە، تۇرىكمەن، ءازىربايجان،وزبەك اعايىندارىنىڭ ءبىلىم سالاسىندا لاتىن ءالىپبيىنىڭ قابىلدانۋىنا بايلانىستى شەشىلۋگە ءتيىستى ءتۇيىندى ماسەلەلەر شاش-ەتەكتەن. ەستەرىڭىزدە بولسا،تابىس تابۋ ءۇشىن رەسەيگە بارا جاتقان وزبەك جۇمىسشىلارى مىنگەن اۆتوبۋس قازاقستان تەرريتورياسىندا ءورت قۇشاعىنا ورانىپ،جۇمىسشىلارىمەن بىرگە جانىپ كەتكەندە، وزبەكستان پرەزيدەنتى ش.مەرزوەۆ: «بۇل تراگەدياعا وسى كۇنگە دەيىن وزبەكستانداعى ءبىلىم جۇيەسىن جولعا قويا الماي كەلە جاتقان ءوزىمىز كىنالىمىز»،-دەپ مويىنداعان بولاتىن» لاتىن ءالىپبيىن قابىلداعاننان كەيىن «ءتۇرلى رەفورمالاردان» شارشاعان وزبەكستاننىڭ ءبىلىم سالاسى، ءالى كۇنگە دەيىن تىعىرىقتان شىعار جول تابا الماي كەلەدى.

ءبىلىم سالاسىنداعى «رەفورمالار» تۋرالى وزبەكستانعا كۇلەتىن جاعدايىمىز جوق. دەسەك تە، تەك قانا وزبەك تىلىندە سويلەيتىن «ءبىر ءتىلدى» وزبەكستاننىڭ جاعدايى وسىنداي بولعاندا، لاتىن ءالىپبيىن قابىلداعاننان كەيىن «قوس ءتىلدى» قازاقستاننىڭ جاعدايى وزبەكستاننىڭ جاعدايىنان الدەقايدا اۋىر بولارى حاق. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، ءبىر كەزدە ءبىر حالىق بولىپ،  تاريحي فاكتورلارعا بايلانىستى ءتۇرلى ەتنوستارعا ءبولىنىپ كەتكەن حالىقتاردىڭ «ءالىپبي سەكىلدى» ءبىر يدەيا توڭىرگەنىدە قايتادان بىرىككەنىن ادامزات تاريحى وسى كۇنگە دەيىن بىلمەيدى. بۇگىنگى تاڭدا، تۇگەل تۇركى حالقىنا ورتاق رۋحاني دۇنيەلەرىمىزدى تۇتاستىرا الساق، سونىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك. بۇل شاراعا ءالىپبي ورتاقتاستىعىنىڭ ەش قاتىسى جوق. 

تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە بىزگە گەنولوگيالىق تۇرعىدان ەڭ جاقىنى وزبەكتەر. ءبىر كەزدە ءبىر حالىق بولعان وزبەكتەردىڭ كوشپەلى وزبەك،وتىرىقشى وزبەك بولىپ ياعني قازاق، وزبەك بولىپ بولىنگەنىنە بەس ءجۇز جىلدان ەندى استى. سودان بەرى ءبىر كەزدە ورتاق بولعان ءتىلدىڭ وزگەرىسكە ۇشىراعانى سونشالىق، بۇگىنگى قازاقتار مەن وزبەكتەر ءبىرىن-ءبىرى ەركىن تۇسىنبەيدى. كيريلليتسا ءالىپبيىن قولدانعاندا دا، كەيىن لاتىن الىپبيىنە كوشكەندە دە وزبەكتەردىڭ جازبا ادەبي ءتىلىن،ءبىز قازاقتار مۇلدە تۇسىنبەدىك. سەبەبى، وزبەكتەردىڭ دە ءوز تىلىنە ءتان ءتول دىبىستارى بار. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، تىل−ۇنەمى دامىپ، وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىراتىن ءتىرى اعزا. كەشە عانا ءبىر حالىق بولعان قازاق پەن وزبەكتىڭ اراسىنداعى ءتىل ماسەلەسى وسىنداي كۇردەلى بولعاندا، قالعان تۇركى جۇرتىن، ءبىز، قازاقتار، ءتىل تۇرعىسىنان مۇلدەم دەرلىك تۇسىنبەيمىز. بۇل – لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان كەلگەندە زاڭدى قۇبىلىس. سەبەبىن تاعى دا قايتالايمىز، ءتىل – ۇنەمى تولىعىپ، دامىپ، ءوسىپ، وزەرىسكە ۇشىراپ وتىراتىن ءتىرى اعزا. ءدال قازىرگى تاڭدا، ءتىلى ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنبەيتىندەي دارەجەدە قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراپ، ادەت-عۇرپى مەن تاريحي ساناسى ءبىر-بىرىنەن سونشالىقتى الشاقتاپ كەتكەن تۇركى حالىقتارى لاتىن ءالىپبيى توڭىرەگىندە بىرىگە قويادى دەگەن پىكىرگە سەنە قويۋ وتە قيىن. ارقايسىسى ءوز الدىنا جەكە-جەكە ۇلتتىق مەملەكەت بولىپ، ءبولىنىپ كەتكەن بايىرعى تۇركى جۇرتى، بۇگىنگى تاڭدا كەز-كەلگەن ماسەلەگە ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسىنىڭ تۇرعىسىنان قارايدى. بۇل – زاڭدى قۇبىلىس. سوندىقتان دا، تۇركى جۇرتى، تۇركى جۇرتى،-دەي بەرمەي، بارلىق ماسەلەگە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان كەلۋگە ءتيىستىمىز!

لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ارقىلى رەسەي ىقپالىنان ءارى ورىستىڭ تىلدىك باسقىنشىلىعىنان قۇتىلامىز،-دەۋ، ول – بوس قيال! ءبىز لاتىنعا كوشسەك، ولار اقپاراتتى ورىس تىلىندە، سول ءبىز كوشكەن لاتىن الىپبيىندە جازادى. جازىپ تا ءجۇر. قازىردىڭ وزىندە ارقايسىمىزدىڭ قالتامىزدا جۇرگەن ۇيالى تەلەفوندارىمىزعا ءتۇرلى حابارلامالار لاتىن ارپىمەن جازىلىپ، ورىس تىلىندە كەلەدى. ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان كەلگەندە، رەسەي قازاقستاندى ءوز ىقپالىنان شىعارعىسى كەلمەسى انىق. سول ءۇشىن دە ولار ءوز اقپاراتىن لاتىن ارپىمەن ورىس نە قازاق تىلىندە جازۋى بەك مۇمكىن. سوندا نە ىستەيمىز؟ تاعى دا ءالىپبيىمىزدى وزگەرتەمىز بە؟ ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان قۇتىلۋ ءۇشىن بىزگە ميللياردتاعان قارجى شاشىپ، ءالىپبي وزەرتۋدىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق. ول ءۇشىن انا ءتىلىمىز قازاق ءتىلىنىڭ يممۋنيتەتىن ياعني ابىروي-بەدەلىن كوتەرۋىمىز كەرەك. ءتىلىمىزدىڭ يممۋنيتەتىن كوتەرىپ،ابىروي-بەدەلىن كۇشەيتۋ دەگەنىمىز، ول – قازاق تىلىنە شىن ماندەگى مەملەكەتتىك مارتەبە بەرۋ دەگەن ءسوز. وزگە دە ءىس-شارالار ارقىلى ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەلى بەدەلىن ۇنەمى كوتەرە بەرۋگە ءتيىستىمىز. ول ءۇشىن بىزگە ۇلتتىق رۋح،ۇلتتىق نامىس پەن كۇش-جىگەر قاجەت. ەگەر ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ ابىروي-بەدەلىن كوتەرە الساق،ابىرويى كوتەرىلگەن قازاق ءتىلى كۇشىنە ءمىنىپ، رەسەي ىقپالى مەن اقپارات اعىمىنا قارسى تۇرا الار قورعان بولارى انىق.

لاتىن الىپبيىنە بايلانىستى ايتىلعان پىكىرلەردى جان-جاقتى تالداۋىمىزدىڭ ەڭ باستى سەبەبى:مەن لاتىن ءالىپبيىن قابىلداۋعا جان-تانىممەن قارسىمىن. نەگە؟ ونىڭ سەبەبى بىرنەشەۋ. ەڭ باستىسى، ول – تىلگە بايلانىستى، ورىس ءتىلدى جانە قازاق ءتىلدى بولىپ ەكىگە جارىلىپ تۇرعان قازاق قوعامىن، لاتىن ءالىپبيى ودان ءارى تۇتاستىرۋعا كەلمەستەي ەتىپ ەكىگە بولەيىن دەپ تۇر. نەگە دەسەڭىز، ورىس باسىلىمدارى، ورىس مەكتەپتەرى مەن ورىس ءتىلدى جوعارى وقۋ ورىندارى كيريلليتسا حارىپىندە قالىپ، لاتىن الىپبيىنە تەك قانا قازاق تىلدىلەر وتسە، قازاق قوعامى ەكىگە بولىنبەگەندە نە بولادى؟ ال، ەگەر ءبىر ءۇيدىڭ ەكى بالاسى ءبىرى قازاق مەكتەبىنە، ەكىنشىسى ورىس مەكتەبىنە بارسا شە؟ ەكى ءتۇرلى ءالىپبي ارقىلى ءبىلىم العان ولار ءبىر-بىرىمەن قالاي ۇعىسادى؟ XV عاسىرداعى قازتۋعان جىراۋدىڭ تىلىمەن ايتقاندا «الاڭ دا، الاڭ، الاڭ جۇرت» بولىپ، «ەل ايىرىلعان» دەگەن سوندا بولماي ما؟ ءسوز رەتى كەلگەن سوڭ ايتا كەتەيىك ورىس ءتىلدى قازاقتار-ءبىزدىڭ ءوز باۋىرىمىز. ورىس ءتىلدى بولىپ وسكەنى ءۇشىن ولار كىنالى ەمەس! تاريحي جاعداي مەن ۋاقىت سولاي بولدى. سوندىقتان دا،مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جوسپارلى-جوبا قابىلداپ، ولاردى باۋىرىمىزعا تارتىپ،قازاقىلاندىرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ولار − ءتىلى بولماسا دا جۇرەگى قازاق دەپ سوققان، ەلىن، جەرىن سۇيگەن ءوز وتانىنىڭ پاتريوتتارى. كوپ جاعدايدا ولاردىڭ پاتريوتتىعى مەن ەلجاندىلىعى قازاق تىلدىلەردەن كۇشتى. ءبىز مۇنى كۇندە كورىپ ءجۇرمىز. ورىس ءتىلدى قازاق باۋىرلارىمىزدى قازاقىلاندىرۋ-بۇل ازىرگە مۇمكىن جاعداي. ال، ەگەر قازاق تىلدىلەر لاتىن الىپبيىنە ءوتىپ، ورىس تىلدىلەر كيريلليتسا حارىپىندە قالسا، ۋاقىت وتە كەلە ءبىز ورىس ءتىلدى باۋىرلارىمىزدان ماڭگىلىككە ايرىلامىز. بۇل سوندا «ەل ايرىلعان» بولماعاندا نە بولدى؟ ونسىزدا از قازاقتى قاشانعا دەيىن بولشەكتەي بەرۋگە بولادى؟ بولشەكتەي، بولشەكتەي قازاقتىڭ جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋىنىڭ باسى-قابىلدانعالى تۇرعان لاتىن الىپبيىنەن باستالماسىنا كىم كەپىل؟ دۇنيەجۇزىندەگى مەملەكەتتەردىڭ ىشىندە ەكى ءتۇرلى ءالىپبي پايدالاناتىن مەملەكەتتى ءوز باسىم بىلمەيدى ەكەم. ءالىپبي قوعام مەن ۇلتتى بولۋگە ەمەس، كەرىسىنشە، ۇلتتى بىرىكتىرىپ، قوعامدى تۇتاستىرۋعا جۇمىس جاساۋعا ءتيىس. قازىردىڭ وزىندە بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنە بەرىپ جاتقان اتا-انالاردىڭ سانى كۇننەن-كۇنگە كوبەيۋدە. ونىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى-لاتىن الىپبيىنە كوشۋ. ولار: «ءوزىمىز تۇسىنبەيتىن الىپبيدە بالالارىمىزعا ساباقتى قالاي ۇيرەتەمىز؟»−دەيدى. بۇل – قازاق وتباسىلارىنا بايلانىستى جاعداي. ال، ورىس وتباسىلارى لاتىن ءالىپبيى تۋرالى ويلانىپ تا وتىرعان جوق. ولارعا ءبارى ءبىر سەكىلدى. سوندا قالاي، ولار قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ازاماتى ەمەس پە؟ ستاتيستيكا بويىنشا، 18 ميلليون قازاقستان حالقىنىڭ 10 ميلليوننان استامى ورىستار مەن ورىس تىلدىلەر. حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا قولدانايىن دەپ تۇرعان لاتىن ءالىپبيى قازاقستان مەملەكەتىنە نە ءۇشىن قاجەت؟ ونىڭ ۇستىنە لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ تۋرالى قاراپايىم حالىقتىڭ پىكىرىن دە ەشكىم سۇراعان جوق. وركەنيەتتى ەلدەردە ءالىپبي وزگەرتۋ سەكىلدى حالىق ومىرىنە تىكەلەي قاتىسى بار كۇردەلى ماسەلەلەرگە «قاجەت پە، جوق پا؟» دەگەن سۇراقتار ارقىلى بۇكىل حالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزىلەدى. سەبەبى، جاڭا لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ، وتپەۋدى جوعارىداعىلار ەمەس، حالىقتىڭ ءوزى شەشۋگە ءتيىس! ءوز باسىم لاتىن الىپبيىنە ءوتۋدى جاقتاعان قاراپايىم ءبىر ادامدى ءالى كەزدەستىرگەنىم جوق. ءبىز قازىر «لاتىن،لاتىن»،-دەپ داۋرىعا بەرمەي، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىن رەتكە كەلتىرۋىمىز كەرەك. سەبەبى، قابىلدانعان جاعدايدا جاڭا لاتىن ءالىپبيىن قولدانىسقا ەنگىزەتىن – ءبىلىم سالاسى. بۇرىن دا ايتقانبىز، قازىر دە قايتالايمىز، ءبىز ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىنىڭ ۇلتتىق كونسەپتسياسىن جاساۋعا ءتيىستىمىز! ءبىلىمسىز مىنا «جاھاندانۋ» زامانىندا باسەكەگە قابىلەتتى ۇلتتىڭ قاتارىنا قوسىلا المايمىز. ءتىلىمىز ەكىگە ءبولىنىپ، ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسى ءتۇرلى رەفورمالاردان «شارشاپ تۇرعان» وسى ءبىر الماعايىپ كەزەڭدە ءالىپبيىمىزدى وزەرتۋ،ەشبىر قيسىنعا سىيمايتىن قيسىق ءىس بولىپ تۇر. ءبىلىم سالاسىن قالپىنا كەلتىرىپ، رەتتەپ العانشا لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋدى كىدىرتە تۇرۋىمىز كەرەك. سەبەبى، داعدارىسقا ۇشىراعان ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسى – لاتىن ءالىپبيىن قابىلداۋعا دايىن ەمەس. ءبىلىم سالاسىنىڭ قازىرگى «الاساپىران» جاعدايىنا لاتىن ءالىپبيىن ارالاستىرساق، وندا ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىن قۇتقارا الماي، ونى ماڭگىلىك قۇردىمعا جىبەرەمىز. بۇل – بولاشاق ۇرپاعىمىزدى ماڭگۇرت ەتىپ،ولاردى باسىبايلى قۇلدىققا  بايلاپ بەرۋ دەگەن ءسوز. سەبەبى، ءبىلىمسىز باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت بولۋ مۇمكىن ەمەس.

مويىنداساق تا، مويىنداماساق تا اقيقات شىندىق سول – كيريلليتسا حارپىمەن ءبىزدىڭ ادەبي، مادەني-عىلىمي  ءتىلىمىز بەن دۇنيەجۇزىنە بەلگىلى قازاق جازبا ادەبيەتى جانە قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى قالىپتاستى. ءبىر ءتىلدىڭ ادەبي نورماسى مەن گرامماتيكاسىن قالىپتاستىرۋ قاي زاماندا دا كوپ ۋاقىتتى تالاپ ەتەتىن، كۇردەلى دە اۋقىمدى جۇمىس. ايتۋعا عانا وڭاي، بۇل – عالىمدارىمىزدىڭ جىلدار بويى اتقارعان قىرۋار ەڭبەگىنىڭ جەمىسى. ەگەر ءبىز،لاتىن الىپبيىنە كوشسەك، تىلىمىزگە جاڭا ەملەلىك-گرامماتيكالىق زاڭدىلىقتار قالىپتاستىرۋعا ءتيىستىمىز. بۇل ۇزاققا سوزىلاتىن، اۋقىمدى جۇمىس جانە عالىمدار اراسىنداعى عىلىمي ايتىس دەگەن ءسوز. ول ايتىس ءتىلشى عالىمدار اراسىندا وسى كۇننىڭ وزىندە باستالىپ تا كەتتى. سوڭى نە بولارىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. ءبىلىم سالاسى الاساپىرانعا  ۇشىراپ، ءتىلىمىز ەكىگە ءبولىنىپ،ۇلت تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان ءدال وسى كەزەڭدە بىزگە ەشقانداي ايتىس-تارتىستىڭ قاجەتى جوق. ودان قازاق ۇلتى ۇتپايدى، تەك قانا ۇتىلادى!

لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ، بۇل – قاراپايىم سالىق تولەۋشىلەردىڭ قالتاسىنان تولەنەتىن ميللياردتاعان مەملەكەتتىك شىعىن. وزدەرىڭىز ويلاڭىزدارشى، ەگەر ءبىز لاتىن الىپبيىنە وتەتىن بولساق، جەكە قۇجاتتاردان باستاپ،كوشەدەگى ءتۇرلى جازۋلاردى ايتپاعاندا، مەملەكەتىك ءىس-قاعازدار، ورتا ارناۋلى، جوعارعى وقۋ ورىندارى مەن مەكتەپ وقۋلىقتارى تۇگەل اۋىسادى دەگەن ءسوز. بۇل – وتە مول قاراجاتتى قاجەت ەتەتىن اۋقىمدى ءىس-شارا. كەرەك ەمەس الىپبيگە جۇمسالاتىن مەملەكەتتىك قاراجاتتى ناۋقاس ءبۇلدىرشىن بالالاردىڭ كەرەگىنە جۇمساساق، باسپاناسىزدارعا ءۇي سالىپ بەرىپ، ەلىمىزدىڭ كەنجەلەپ قالعان عىلىم-بىلىمىنە جۇمساساق، ەلىمىز دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇسىپ، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا ەرتەرەك قوسىلماي ما؟ سوندىقتان، حالىقتى  اۋرە-سارساڭعا سالىپ، مەملەكەتتىڭ قىرۋار قاراجاتىن بوسقا شاشقانشا، ۇلتىمىزعا ءتان توعىز دىبىستى قوسپاعاندا، قولدانىستاعى كيريلليتسا حارپىنە ونسىز دا ۇقساس لاتىن الىپبيىنە ءوتۋدىڭ بىزگە قانداي قاجەتتىلىگى بار؟

مەن جوعارىدا لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە نەگە قارسى ەكەنىمدى تولىق باياندادىم. بىراق، ءدال وسى كۇنگى قولدانىستا جۇرگەن كيريلليتسا ءحارپىن دە جاقتامايمىن. سەبەبى، كيرريليتسا ءحارپى ارقىلى تىلىمىزگە ەنىپ كەتكەن بوتەن دىبىستار قازاق ءتىلىنىڭ مۇمكىنشىلىگىن تولىق اشۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. وسى ورايدا بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم ديحان قامزابەكۇلىنىڭ «الاش زيالىلارىنىڭ وتاندىق ءبىلىمدى جۇيەلەۋ تۇجىرىمداماسى» اتتى عىلىمي ماقالاسىنان ءبىر ۇزىك وي ۇسىنعىم كەلەدى. اتالعان ماقالاسىندا ديحان قامزابەكۇلى: «الاش تۇسىنداعى  وتاندىق ءبىلىمدى جۇيەلەۋگە قاتىستى تۇجىرىمداما 1924 جىلى 12-17 ماۋسىمدا ورىنبوردا وتكەن قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ ءبىرىنشى سيەزىندە جاريا ەتىلدى»،-دەي كەلىپ: «توپتىڭ قارايتىن ماسەلەسى دە الدىن الا بەلگىلى بولادى.ولار: 1. قازاق ەملەسىن بىروڭكەيلەۋ. 2. ءحارىپ جاعدايىن قاراستىرۋ. 3. حالىق ادەبيەتىنىڭ ءحالىن ءھام وقىلاتىن پاندەردى جوسپارلاۋ. 4. وقۋ ءھام ءبىلىم كىتاپتارىن كوبەيتۋ شاراسىن قاراستىرۋ. 5. قازاق ءپان سوزدەرى ءبىر بولۋ ماسەلەسى. قازاق ەملەسىن ءبىر ىزگە تۇسىرۋگە ارنالعان ماجىلىستە باياندامانى ەلدەس ومارۇلى جاسايدى. ۇستەمە (قوسىمشا) باياندامانى جاساۋشى مۇحتار مىرزاۇلى... ءماجىلىس حاتشىسى بولعان ە.الدوڭعارۇلى: «ەلدەس پەن مۇحتاردىڭ بايانداماسى ەكى كۇننەن اسا تالقىعا ءتۇسىپ، شەشەندەر جان-جاقتى پىكىرلەرىن دالەلدەستى»،-دەپ جازادى. («ەڭبەكشى قازاق» گازەتى، 1924 جىل، 24 ماۋسىم.) ناتيجەسىندە، سيەز جيىنىنداعى ءارتۇرلى پىكىرلەردىڭ باسىن قوسىپ، دۇرىس-بۇرىسىن سارالايتىن بەس كىسىدەن قۇرالعان بىلىكتى كوميسسيا قۇرۋدى ءجون دەپ ەسەپتەيدى. كوميسسياعا سايلانعاندار: احمەت بايتۇرسىنۇلى، ەلدەس ومارۇلى، تەلجان شونانۇلى، مۇحتار مىرزاۇلى، حالەل دوسمۇحاممەدۇلى. كوميسسيا وزىنە تاپسىرىلعان ماسەلەلەر رەتىن قاراستىرىپ: «اۋەلى قازاقشا دىبىستار قانداي ەكەنىن، وعان لايىق تاڭبالاردىڭ نەندەي بولۋىن اشىپ الۋ كەرەك»،- دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى دە، دىبىستالۋ مەن جازىلۋىنىڭ، ايتىلۋ مەن ۇندەسۋىن تالقىعا سالىپ، ءار تاڭبا بويىنشا قورىتىندىلار شىعارادى. بۇل تاجىريبەنى قازاق ءتىل عىلىمى فونەتيكا سالاسىنىڭ باعا جەتپەس جەتىستىگى ەدى دەمەسكە لاجىڭ جوق. بۇگىن دە الىپبيدەگى ءارىپ ءتۇزىلىسىنىڭ ورىسشا ساپىن (قاتارىن) بەرىك قالىپتاستىرعان بىزدەر، قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ توبىندا ونى مۇلدە باسقا،وزىمىزگە ەتەنە ەتىلگەن رەتپەن تىزگەنىن بىلە بەرمەيمىز. ول تومەندەگىدەي (توتە جازۋعا ىڭعايلانىپ جاسالىنعان اراب قارپى بويىنشا: ا،  ء(ا), ب، پ، ت، ج، ش، د، ر، ز، س، ع، ق، ك، گ، ڭ، ل، م، ن، ۇ، ء(ۇ), و، ء(و), ۋ، ە، ى، ء(ى), ي. سيەز وسى رەتتى ءبىراۋىزدان ماقۇلداعان بولاتىن»،-دەپ جازادى. اتالعان ماقالاسىندا ديحان قامزابەكۇلى: «ەلدەس ومارۇلى جات سوزدەردىڭ تىگىسىن جاتقىزىپ، سوزدىك قورىمىزعا قابىلداۋدىڭ توعىز ءتاسىلىن كورسەتىپ بەرەدى. سيەز ءبىر اۋىزدان توعىزىن تولىق قابىل الىپ، بۇلاردىڭ بارلىعى قازاق ءتىلىنىڭ ءپان سوزدەرىن جاساۋعا نەگىزگى زاڭدار بولىپ ەسەپتەلسىن دەپ شەشتى»،- دەي كەلىپ، وسى اتالعان توعىز زاڭعا توقتالىپ وتەدى. ارى قاراي ديحان قامزابەكۇلى: «ەڭ وكىنىشتىسى، ا.بايتۇرسىنۇلى باستاعان ءتىل عىلىمى كوشىنىڭ قۇرمەتتى ساپىنداعى ەلدەس ومارۇلىن ءتىلشى عالىمدارىمىز ناسيحاتتاماي-اق كەلەدى»،-دەپ قاتتى وكىنىش بىلدىرەدى.

بايقاپ وتىرعاندارىڭىزداي، ۇلت بولاشاعىن ويلاعان حالقىمىزدىڭ اياۋلى ۇلدارى، الاش زيالىلارى ءبىلىمدى جۇيەلەۋ، ءالىپبي ماسەلەسى جانە جات سوزدەردى ءتىلىمىزدىڭ ۇندەستىك زاڭىنا سايكەس سوزدىك قورىمىزعا ەنگىزۋ تاسىلدەرىن بۇدان ءجۇز جىلداي بۇرىن تۇجىرىمداعان. جاساعان تۇجىرىمدارىنىڭ عىلىمي نەگىزىنىڭ جوعارىلىعى بىردەن كوزگە تۇسەدى. تاريحي قۇجاتتارعا سۇيەنىپ ايتار بولساق: 1924 جىلى جاسالىنعان ەلدوس ومارۇلىنىڭ ءالىپبيىن قازاق ءتىل عىلىمىنىڭ اتاسى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءوزى قولداعان.

ەلدەس ومارۇلى جاساعان ءالىپبي قاتارىندا ءتىلىمىزدى شۇبارلاپ، قازاق ءتىلىنىڭ ءورىسىن تارىلتىپ،تەرەڭ تامىرلاۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ جۇرگەن ورىس دىبىستارى: شش، ۆ، چ، ف، ح، ، ، يو، يۋ، يا، تس، ە سەكىلدى دىبىستار دا، سول دىبىستاردىڭ تاڭباسى دا مۇلدەم جوق.

لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى جاقتاۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ەڭ باستى سەبەبى، ول – كيريلليتسا ارقىلى تىلىمىزگە ەنىپ كەتكەن جات دىبىستاردان ءتىلىمىزدى تازارتۋ. ولاي بولسا،جات دىبىستاردان تازارتىلعان ەلدەس ومارۇلىنىڭ ءالىپبيىن ءوزىمىز ۇيرەنگەن كيريلليتسا حارپىمەن نەگە قابىلداي سالمايمىز؟ سوندا، كەرەكسىز مەملەكەتتىك شىعىنداردان اينالىپ ءوتىپ، حالىقتى دا بوس اۋرە-سارساڭعا سالماي، كوپ نارسەدەن ۇتار ەدىك. 

ءالىپبي اۋىستىرۋ − ۇرپاق ساباقتاستىعىنا كەرى اسەر ەتەتىن ۇلكەن فاكتور. بۇل − ايتۋعا عانا وڭاي. ۇرپاق ساباقتاستىعىنىڭ ءۇزىلۋى − اكەسى بالاسىن،اتاسى نەمەرەسىن تۇسىنبەۋ،−دەگەن ءسوز. ۇرپاعى ءۇشىن ءومىر سۇرەتىن ادامزات ومىرىندە بۇدان ۇلكەن قانداي تراگەديا بولۋى مۇمكىن؟ ءبىز اراب حارپىمەن جازىلاتىن  توتە جازۋدى بىلمەگەندىكتەن، الاش ارداقتىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن وقي الماي، قازاق حالقى ساۋاتسىز،نادان حالىق دەگەن ورىس وتارشىلدارى ويلاپ تاپقان «اڭىزعا» سەنىپ وستىك. ناتيجەسىندە، قازاقپىن دەپ ايتۋعا نامىستاناتىن، ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلىن، تاريحىن بىلمەيتىن «ماڭگۇرت» قازاقتار پايدا بولدى. ۇرپاق ساباقتاستىعىنىڭ ءۇزىلۋى − ءبىزدى وسىنداي ماڭگۇرتتىككە الىپ كەلدى. لاتىن گرافيكاسىنا وتسەك، اعا ۇرپاقتىڭ جاڭا لاتىن ءالىپبيىن مەڭگەرە الماي، «جوعالعان ۇرپاققا» اينالۋ تراگەدياسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، سول اعا ۇرپاق قولىمەن جاسالىنعان ادەبي، مادەني، عىلىمي جەتىستىكتەرىمىزدى لاتىن گرافيكاسىمەن ساۋاتتانعان كەيىنگى ۇرپاق بىلمەي وسەدى. ۇرپاق ساباقتاستىعىنىڭ ءۇزىلۋى دەگەنىمىز وسى!

ءالىپبي اۋىستىرۋ تەك ۇرپاق ساباقتاستىعىنا عانا ەمەس، ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە، بولمىسىنا، كۇندەلىكتى تىرشىلىگى مەن جان-جۇيەسىنە كەرى اسەر ەتەتىن ۇلكەن فاكتور. بۇل – اقيقات! سوندىقتان دا، «لاتىن، لاتىن»-دەپ شۋلاپ، داۋرىعا بەرمەي، سانامىزعا ەتەنە جاقىن، ءتۇپ نەگىزى لاتىن الىپبيىنەن باستاۋ الاتىن، ءوزىمىز ۇيرەنگەن كيريلليتسا ارپىمەن، جات دىبىتاردان تازارتىلعان، الاشتىڭ ءتىلشى عالىمى ەلدەس ومارۇلىنىڭ ءالىپبيىن قابىلداساق ۇلتىمىزدىڭ ۇتارى انىق.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز: لاتىن ءالىپبيى كەرەك ەمەس،-دەپ، نەگە سونشا قارا تەر بولىپ وتىرسىڭ؟ لاتىن ءالىپبيىن قابىلداۋ تۋرالى پرەزيدەنت جارلىعى شىعىپ قويعان جوق پا؟- دەگەن سۇراق تۋارى زاڭدىلىق. ولارعا ايتارىم: «حالىق قالاسا حان تۇيەسىن سويادى»،- دەگەن. مەملەكەت تە، زاڭ دا ادام يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس جاسايدى. سوندىقتان دا، حالىق قالاسا شىققان زاڭنىڭ كۇشىن جويۋ، ونشا قيىن شارۋا ەمەس. سەبەبى، زاڭ حالىق ءۇشىن جازىلادى.

نۇرعالي ماحان

Abai.kz