نەگە بۇلاي بوپ كەتكەنىن قايدان بىلەيىن، بۇل عاسىردىڭ تولقىنىسى تىم بولەك. باياعى بابالاردىڭ رۋح تاربيەسى تۋرالى قالىپتاستىرعان ءىلىمى ءبىرتۇتاس، ورتاق دۇنيەتانىمعا قىزمەت جاسايتىن. سولاي ءومىر سۇرەتىن. قازىر قازانشىنىڭ ەركى وزىندە بولعان زامان. ەركى وزىندە بولعان سوڭ قايدان قۇلاق شىقپايدى؟ بىزگە جات ءتۇرلى مادەنيەت «قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولعىسى» كەلىپتى. ءتۇرلى اعىمنىڭ جەتەگىندە جۇرگەن ەلدىڭ جارىلقاۋشىسىن جاتتان تاپقانى دا كوپ. اتام قازاقتىڭ ادامي بولمىسى ساعىنىشپەن ەسكە الاتىن ساعىمعا اينالعانى قاشان...

ايتماتوۆ جارىقتىقتىڭ «شىڭعىس حاننىڭ اق بۇلتىن» وقىعان شاقتا كىر باسقان جۇرەكتىڭ قۇدايدان الىستاپ، بەرگەن نىعىمەتىنەن كوز جازا باستايتىنىن «ساۋساعىن جايعان جاس جۇرەك» تىم تەرەڭ ءتۇيسىنىپ قويعان ەدى دەپ ايتساق، اسىلىق بولار. بالاڭ كەزدە وقىدىق قوي. ەر مەن ايەلدىڭ جۇپتاسۋىنا قاتاڭ شەكتەۋ قويعان ۇلى شىڭعىس قاعاننىڭ قوسىنىنان  ايەلدىڭ جۇكتىلىگى بايقالىپ، ول سورلى ايۋاندىقپەن نايزاعا تۇيرەلگەن ساتتە قاعانعا ساياسىن ءتۇسىرىپ، بىرگە كوشىپ جۇرەتىن شوكىمدەي اق بۇلتتىڭ عايىپ بولعانى ايتىلۋشى ەدى عوي وندا. بىزگە ونداي مۇعجيزا بۇيىرماسا دا، تۋ باستاعى تازالىقتان قالاي كوز جازىپ قالعانىمىز جايلى ويلادىق پا ەكەن دەشى. اداسقان تۇسىمىزدى ءداپ باسىپ تاپپاساق تا، جۇرەگىڭدى ءبىر شىمشىپ وتەتىن كەزەڭگە مويىن بۇردىق پا؟ رۋحىڭا ۇستاز بولار باياعىڭنان ۇلاعاتتى نە بار؟..

نەگە بۇلاي بوپ كەتكەنىن قايدان بىلەيىن، بۇل عاسىردىڭ تولقىنىسى تىم بولەك. باياعى بابالاردىڭ رۋح تاربيەسى تۋرالى قالىپتاستىرعان ءىلىمى ءبىرتۇتاس، ورتاق دۇنيەتانىمعا قىزمەت جاسايتىن. سولاي ءومىر سۇرەتىن. قازىر قازانشىنىڭ ەركى وزىندە بولعان زامان. ەركى وزىندە بولعان سوڭ قايدان قۇلاق شىقپايدى؟ بىزگە جات ءتۇرلى مادەنيەت «قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولعىسى» كەلىپتى. ءتۇرلى اعىمنىڭ جەتەگىندە جۇرگەن ەلدىڭ جارىلقاۋشىسىن جاتتان تاپقانى دا كوپ. اتام قازاقتىڭ ادامي بولمىسى ساعىنىشپەن ەسكە الاتىن ساعىمعا اينالعانى قاشان...

ايتماتوۆ جارىقتىقتىڭ «شىڭعىس حاننىڭ اق بۇلتىن» وقىعان شاقتا كىر باسقان جۇرەكتىڭ قۇدايدان الىستاپ، بەرگەن نىعىمەتىنەن كوز جازا باستايتىنىن «ساۋساعىن جايعان جاس جۇرەك» تىم تەرەڭ ءتۇيسىنىپ قويعان ەدى دەپ ايتساق، اسىلىق بولار. بالاڭ كەزدە وقىدىق قوي. ەر مەن ايەلدىڭ جۇپتاسۋىنا قاتاڭ شەكتەۋ قويعان ۇلى شىڭعىس قاعاننىڭ قوسىنىنان  ايەلدىڭ جۇكتىلىگى بايقالىپ، ول سورلى ايۋاندىقپەن نايزاعا تۇيرەلگەن ساتتە قاعانعا ساياسىن ءتۇسىرىپ، بىرگە كوشىپ جۇرەتىن شوكىمدەي اق بۇلتتىڭ عايىپ بولعانى ايتىلۋشى ەدى عوي وندا. بىزگە ونداي مۇعجيزا بۇيىرماسا دا، تۋ باستاعى تازالىقتان قالاي كوز جازىپ قالعانىمىز جايلى ويلادىق پا ەكەن دەشى. اداسقان تۇسىمىزدى ءداپ باسىپ تاپپاساق تا، جۇرەگىڭدى ءبىر شىمشىپ وتەتىن كەزەڭگە مويىن بۇردىق پا؟ رۋحىڭا ۇستاز بولار باياعىڭنان ۇلاعاتتى نە بار؟..

«ەل باسىنا كۇن تۋىپ، التايدى تاستاپ ۇدىرە كوشكەن جۇرتتىڭ گيمالاي اسىپ، ءۇندىستاندى ەندەي ءوتىپ، تۇركياعا تابان تىرەگەنى - تاريح بەتىنەن قانمەن جازىلعان قازاق تاعدىرىنىڭ ءبىر پاراسى. قازاق وزىنە سەنگەندەي باسقا جۇرتقا دا سولاي سەنگىش حالىق. گيمالايدى بەتكە العان ەل، تىلىندە كاليما، قولىندا قۇران بار دەپ دۇڭگەندى پانا تۇتقان ءاۋ باستا. «بۇتانى پانالاعان تورعاي دا امان قالادى». قازاقتا تۇسىنىك سولاي-دى. امال قانشا؟! تىلىندە مۇسىلماندىق بولسا دا، دىلىندە مۇسىلماندىق جوق ەكەن ول جازعانداردىڭ. قىتايدىڭ قاندى قىلىشىنان ازەر قاشىپ قۇتىلعان ەلدىڭ باسىنا اقىرزاماندى سول دۇڭگەن دەگەن پالە ورناتىپ ەدى...». كوزى جاساۋراپ، وتكەن كۇننەن سىر شەرتىپ وتىراتىن اتام ءسالىم جارىقتىقتىڭ ۇنەمى قوزعايتىنى وسى تاقىرىپ بولاتىن. التايدان ارىپ-اشىپ تيبەتكە بارعان ەلدى ءبىر تۇندە دۇڭگەن اسكەرى باسىپ، بۇكىل اۋىلدىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپتى. اتام قاسىنا ەكى جولداسىمەن ءتىرى قالىپتى. قان ساسىعان دالادا رۋلى ەلىنەن ايىرىلعان ءۇش جاياۋ باعىتىن التايعا بۇرىپ، ازعانتاي وق-ءدارىسى بار جول شەگەدى. نەشە كۇن، نەشە ءتۇن جۇرگەندە ازىق-تۇلىك تە تۇگەيدى. تەك مىلتىقتىڭ تاڭدايىندا بىرنەشە تال وق قالادى. قوڭىر اڭى قويداي ءورىپ جاتاتىن ەن دالانىڭ دا پەيىلى تارىلىپ، ءتىرى تىشقان جولىقپايدى. ءال-دارمەنى قالماعان ءۇش بەيباق جىعىلىپ، ءسۇرىنىپ ءبىر جەرگە كەلگەندە بىرەۋى ءسال العا وزادى. اتاممەن قاسىنداعى جولداسى اقىلداسىپ، العا وزعان كىسىنى اتىپ، ءتىرى قالۋدىڭ قامىن ويلاستىرادى. سوڭعى وقتى مىلتىقتىڭ تاڭدايىنا باسىپ، العا ارقان بويى وزعان سورلىنىڭ قوسوكپەسىن كوزدەيدى. جانارلارىنان قاندى جاستارى سورعالاپ، ەندى ماسانى باسا بەرگەن مەزەتتە قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن وزدەرىنەن ءسال قيىس جەردەن قاراقۇيرىقتىڭ لاعى جۇگىرە جونەلىپتى. مىلتىقتىڭ ۇڭعىسى بۇرىلا بەرە لاق تا جەر سۇزە قۇلايدى. قۇمايشا شۇيلىككەن ۇشەۋىنىڭ ءاپ-ساتتە اسقازاندارى مايلانىپ، كوزدەرىنە ءۇمىتتىڭ شامى جانادى. ءبىراز كۇندە ەل شەتىنە دە ىلىنەدى...

اتامنان تالاي رەت: «قاراقۇيرىقتىڭ لاعى كەزدەسپەگەندە شىنىمەن انا كىسىنى اتىپ جەيتىن بە ەدىڭدەر؟»، - دەپ سۇراعانىمدا، اتام جارىقتىق: «ە، ە،ە.. بالام! نيەتتەنىپ قويعان سوڭ جەدىڭ نە، جەمەدىڭ نە ءبارى ءبىر ەمەس پە؟! قۇداي كەشىرسىن، سول كۇنانىڭ بۇل دۇنيەدە قايتارىمى بولا ما، بولماي ما؟ كوزىمدى جۇمسام بولدى اۋزىنان قان سورعالاپ، ادام ەتىن جەپ وتىرعان ۇرەيلى تۇستەر كورەم. كۇنى بۇگىن مازالايتىنى سول مەنى! ەلگە ورالىپ، ەسىمىزدى جيعان سوڭ قاسىمداعى جولداسىم ەكەۋمىز جەتەگىمىزدى الىپ، وققا بايلاعان انا پاقىردان كەشىرىم سۇراپ باردىق. كەشىردىم دەدى. ءاي، ول كەشىرگەنمەن اللا كەشىرەر مە ەكەن؟..»، - دەپ ەڭكىلدەپ جىلاپ الۋشى ەدى. «اتىپ جەمەگەن سوڭ نەسىنە تاۋسىلا بەرەدى ەكەن؟». مەن تۇسىنبەيتىن ساۋالدىڭ ۇلكەنى وسى. شىنىمەن نەسىنە تاۋسىلادى سونشا؟ ءالى تۇسىنبەيمىن...

ءومىر بولعان سوڭ ساناڭا تالاي نارسە كىرىپ، شىعادى. كۇندەلىكتى قوعامدىق كولىكتەردە كەلە جاتىپ مالكىلدەگەن شال-كەمپىرلەرگە امالسىز ورنىڭدى بەرگەن كەزدە دە «جاتپاي ما ەكەن ۇيىندە. وسىلارعا نە بار ەكەن تاڭ اتپاي قاقشاڭداپ» دەپ، ىشتەي ءبىر قومپىلداپ الىپ، ناراۋ قوزعالاسىڭ. بىرەۋدىڭ جاقسىلىعىنا دا ىشىمىزدەن قۋانىپ كەتپەسەك تە، وتىرىك ءماز بولعان سىڭاي تانىتۋعا ماپانداي بوپ الدىق. ۇيرەنشىكتى عادەت. نيەتتى قويىپ، جاساپ جۇرگەن ءىس-ارەكەتىمىزدىڭ كۇنالىسىنە ۇڭىلەرگە ۋاقىت تاپشى. قاشان، قايدا ادامشىلىققا جات پيعىلدارعا ورىن بەرگەنىمىز تۋرالى دەرەك اتىمەن جوق. بىزدىكى سول ومىرگە كەلىپ قالعان سوڭ ايتەۋىر جۇرگەن سەكىلدى...

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى