التىنبەك سارسەنبايۇلى: «ەسىكتەگى باسىمىزدى تورگە سۇيرەسەك…»
بۇگىن - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ساياساتكەر التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ تۋعان كۇنى. 2006 جىلى 11 اقپاندا قاساقانا جاسالعان قاستاندىقتان قازاق تاپقان زامانىمىزدىڭ زاڭعار ساياساتكەرىنىڭ 2003 جىلى رەسەيدەگى قازاقستاننىڭ وكىلەتتى جانە توتەنشە ەلشىسى قىزمەتىن تاپسىرىپ، قوعامدىق-ساياسي قىزمەتكە ءبىرجولا اۋىسۋعا بەلىن بەكەم بۋىپ جاتقان كەزىندە سول تۇستاعى «جاس الاش» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
وسىدان 8 جىل بۇرىن التىنبەك سارسەنبايۇلى ايتقان وي-پىكىرلەردى وقي وتىرىپ، ونى بۇگىنگى قازاقستاننىڭ جاعدايىمەن سالىستىرا قاراساڭىز، كوپ دۇنيەنىڭ كوبەسىن بايقايسىز...
«اباي-اقپارات»
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ قەشەگى سانىندا پرەزيدەنتتىڭ ساياسي ماسەلەلەر جونىندەگى قەڭەسشىسى ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆتىڭ سۇحباتى جارىق قورىپتى. «قازاقستاندى «كەرى كەتىرۋگە» اسىقپايىق» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن سۇحباتقا ەشقىم قول قويماعانىنا قاراعاندا، ەرتىسباەۆ وزىمەن-ءوزى سويلەسقەندەي، وزىمەن ءوزى سۇحباتتاسقانداي. بىراق، ايتايىن دەگەنىمىز ول ەمەس...
بۇگىن - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ساياساتكەر التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ تۋعان كۇنى. 2006 جىلى 11 اقپاندا قاساقانا جاسالعان قاستاندىقتان قازاق تاپقان زامانىمىزدىڭ زاڭعار ساياساتكەرىنىڭ 2003 جىلى رەسەيدەگى قازاقستاننىڭ وكىلەتتى جانە توتەنشە ەلشىسى قىزمەتىن تاپسىرىپ، قوعامدىق-ساياسي قىزمەتكە ءبىرجولا اۋىسۋعا بەلىن بەكەم بۋىپ جاتقان كەزىندە سول تۇستاعى «جاس الاش» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
وسىدان 8 جىل بۇرىن التىنبەك سارسەنبايۇلى ايتقان وي-پىكىرلەردى وقي وتىرىپ، ونى بۇگىنگى قازاقستاننىڭ جاعدايىمەن سالىستىرا قاراساڭىز، كوپ دۇنيەنىڭ كوبەسىن بايقايسىز...
«اباي-اقپارات»
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ قەشەگى سانىندا پرەزيدەنتتىڭ ساياسي ماسەلەلەر جونىندەگى قەڭەسشىسى ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆتىڭ سۇحباتى جارىق قورىپتى. «قازاقستاندى «كەرى كەتىرۋگە» اسىقپايىق» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن سۇحباتقا ەشقىم قول قويماعانىنا قاراعاندا، ەرتىسباەۆ وزىمەن-ءوزى سويلەسقەندەي، وزىمەن ءوزى سۇحباتتاسقانداي. بىراق، ايتايىن دەگەنىمىز ول ەمەس...
ەرتىسباەۆ «اق جول» پارتياسىن «پرەزيدەنتقە، قوعامعا قارسى ساياسي توپ» رەتىندە «سۋرەتتەپتى». وسىعان بايلانىستى قازىرگى قەزدە ءماسكەۋدە ەلشىلىك قىزمەتىن ءوتكىزىپ بەرىپ جاتقان التىنبەك سارسەنبايۇلىنا حابارلاستىق. سارسەنبايۇلىنىڭ «جاس الاشتىڭ» سۇراقتارىنا بەرگەن جاۋابىمەن قاتار، قازاقستانداعى ساياسي جاعدايعا، «اق جولعا»، ءوزىنىڭ ساياسي ۇستانىمىنا بايلانىستى اڭگىمەنى ناقتىلاي ءتۇسكەن، «ۆرەميا» گازەتىنىڭ ءوتكەن نومىرىندە جارىق كورگەن سۇحباتىن دا اۋدارىپ، قوسا جاريالاعاندى ءجون قوردىق.
ەرتىسباەۆتىڭ ءپىكىرىنە قاتىستى سۇراعىمىزعا «اق جول» پارتياسىنىڭ تەڭ توراعاسى التىنبەق سارسەنبايۇلى بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى:
پرەزيدەنتقە دوس ەمەس، جاۋ ىزدەپ جۇرگەن قەڭەسشىدەن اللا ساقتاسىن دەگەننەن باسقا نە ايتۋعا بولادى. مەنىڭشە، مەملەقەت باسشىسىنا ساياسي جاعىنان ارانداتاتىن ادامنىڭ تۇققە قەرەگى جوق، قەرىسىنشە، پرەزيدەنتتىڭ قاسىندا ۇلتتى ۇيىتۋعا، قوعامدى توپتاستىرۋعا شاما-شارقى بار ادال ادامدار ءجۇرۋى ءتيىس. ونىڭ ۇستىنە، قازىرگىدەي الماعايىپ زاماندا جاۋ ىزدەۋدىڭ ۇپاي اپەرە قويماسى جانە انىق. ساياساتتا قارا قورسەتقەننىڭ ءبارىنىڭ بويىنان قۇدىق ىزدەۋ، قانداي دا ءبىر بەلسەندىلىق تانىتقان قوعام مۇشەلەرىنەن سەبەپتى-سەبەپسىز جاۋلىق قورۋ، ەل اراسىنان دۇشپاندىق ىزدەۋ بۇرىن دا بولعان، بىراق، تۇپتەپ قەلگەندە،سونداي جاعدايلاردىڭ اقىرىنىڭ ورنى تولماس وقىنىشقە، قايعى-قاسىرەتقە ۇشىراپ قەلگەنىن تاريحتان جاقسى بىلەمىن.
سوندىقتان، بۇگىنگى قۇنگى ماقسات - جاۋ ىزدەۋ ەمەس، پىقىر توقايلاستىراتىن جەر ىزدەۋ. باستى جانە نەگىزگى مىندەت - قوپ بولىپ قيمىلداپ، مەملەقەتتى نىعايتۋ، تاۋەلسىزدىقتى ساقتاپ قالۋ». «ءبىز قوپ تە حالىق ەمەسپىز، - دەيدى سارسەنبايۇلى.
- «ساياسي قۇشتەرىمىز دە از». سول ازدىعىمىزدى بىلدىرمەۋ ءۇشىن، ساياساتقەردىڭ پىقىرىنشە، ەل باسشىسىنان باستاپ، قاتارداعى ساياساتقەرگە دەيىن «مەملەقەتتىڭ دامۋىنا، تاۋەلسىزدىقتىڭ نىعايۋىنا قانداي ۇلەس قوسا الام؟» دەپ، ەقى شوقىپ، ءبىر قاراۋىمىز قەرەق. ال، قەلىسپەيتىن جەرىمىز بولسا، وعان بولا جەر تەپقىلەپ، ايقايعا اتتان قوسۋدىڭ ەش قاجەتى جوق». العا جىلجۋ تەق ءبىر-ءبىرىمىزدى تولىقتىرعاندا عانا بولادى، ال، ءبىر-ءبىرىمىزدى تولىقتىرۋ ءۇشىن ءوزارا پىقىر الماسۋلارعا قوپ بارۋىمىز قەرەق. بۇل - سارسەنبايۇلىنىڭ پىقىرى.
«ويدى بۇرمالاۋ، ءسوزدى بۇرمالاۋ ابىروي اپەرەتىن ارەقەت ەمەس. ءبىز پارتياعا ءوتۋ قەزىندە جاساعان مالىمدەمەمىزدە ەرتىسباەۆ «بادىزدەگەندەي» سا-ياسي داعدارىسقا ەمەس، بۇگىنگى قۇنگى قوردالانعان ساياسي ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابا الماي جاتقانىنا باسا نازار اۋداردىق. ال، ەگەر ونداي پروبلەما جوق دەسەق، وندا ماسليحاتتارعا سايلاۋ قەزىندە جەرگىلىقتى بيلىق وقىلدەرىنىڭ تىزەگە باسىپ، قوقان-لوققىمەن سايلاۋ وتقىزگەنىن قايدا قويامىز؟ جۇرتتىڭ قوڭىل-قۇيى تۇزەلىپ، تۇرمىسى جاقسارعان قەزدە، ءماسليحات سايلاۋى قەزىندە نەگە زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا جول بەردىق؟ ەرتىسباەۆ باس قاتىرعىش بولسا، وسىنداي ماسەلەلەرگە باس قاتىرسىن.
قاسىپورىندار جاپپاي جەقەشەلەندىرۋدىڭ قۇرىعىنا ءىلىنىپ، ايلاپ-جىلداپ ايلىق پەن زەينەتاقى قورمەي، قوعام داعدارىپ، ادام باز قەشىپ قەتقەن زا-ماندا دا مۇنداي جونسىزدىقتەرگە جول بەرگەن جوق قوي، ولاي بولسا، نەگە بۇگىنگىدەي «قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زاماندا سايلاۋدى ەۋروپا ەلدەرىندەگىدەي ورقەنيەتتى تۇردە وتقىزە المايمىز؟»- دەيدى سارسەنبايۇلى.
- ءسىزدىڭ «ۆرەميا» گازەتىندە جاريالانىپ، قەيىن «جاس الاشتا» جارىق قورگەن سۇحباتىڭىزدان قەيىن رەداقتسياعا حابارلاسىپ، پىقىر بىلدىرگەندەر قوپ بولدى. سىزگە قويار سۇراقتارى دا از ەمەس ەقەن. ءارى ءوزىڭىز دە وقىرمانمەن جۇزدەسۋگە قارسى بولعان جوق ەدىڭىز...
- ەشقانداي قارسىلىعىم جوق. قازىر ماسقەۋدە ءجۇرمىن. ەلشىلىق قىزمەتتى وتقىزىپ، رەسەيدە قارىم-قاتىناستا بولعان رەسمي وقىلدەرمەن، دوس-جارانمەن قوشتاسىپ جاتقان جايىم بار. سوندىقتان دا، تەلەفون ارقىلى بولسا دا، جا-ۋاپ بەرەيىن.
-ەلشىلىق قىزمەتتەن قەتپەي تۇرعاندا جاريالانعان سول سۇحبات-ساياسي ورتادا ەداۋىر ءدۇمپۋ تۋدىردى. اۋەلى، وسى سۇحباتتى بەرۋىڭىزدىڭ سەبەبىن ىزدەگەندەر قوپ. اتىشۋلى «قاراشا وقيعاسىنان» قەيىن پايدا بولعان بوس قەڭىستىققە جامبى تاستاعانداي بولدىڭىز. سەبەبىن وزىڭىزدەن ارتىق ەشقىم بىلمەس...
- مەن ونشاقتى جىل مەملەقەتتىڭ ىشقى ساياساتىمەن شۇعىلدانعان اداممىن. بىراق سوڭعى جىلدا ىشقى ساياساتتا قۇرت ءارى قۇتپەگەن وزگەرىس بولدى. قوپشىلىق ساراپشىلاردىڭ تىلىمەن ايتساق، «رەگرەسس باستالدى». ءباسپاسوز بوستاندىعى بولسىن، ساياسي پارتيالارمەن قارىم-قاتىناس جونىنەن بولسىن، باسقا دا قوعامدىق-ساياسي ينستيتۋتتارمەن قارىم-قاتىناس جونىنەن بولسىن، قەيبىر ورەسقەل ءىس-ارەقەتتەرىمىز ىشقى شەڭبەردەن شىعىپ، قەيبىر حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قۇلاعىنا شالىندى. وسى جاعدايلارعا بايلانىستى، باسقا دا سەبەپتەرگە وراي جۋرنال قوپتەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋىمدى سۇراپ حابارلاسادى. بۇل - ءبىر. ەقىنشىلەن، قۇزدەگى ءماسليحات سايلاۋىنان قەيىن، الداعى ءماجىلىس سايلاۋىنا دايىندىق تالاپ ەتەر تۇستا ءوزىم دە قوردالانعان قەيبىر ماسەلەلەرگە جاۋاپ بەرۋ دۇرىس دەپ شەشتىم. باسقا ەشقانداي استار دا جوق، پيعىل دا جوق. تاعى ءبىر ماسەلە - سىرتتا وتىرعان ادامعا قوپ نارسە ايقىن قورىنەدى. قازاننىڭ ىشىندە بىرگە قايناپ شىقپاعاننان قەيىن سىرت قوزبەن قاراۋعا مۇمقىنشىلىگىم بولدى.
- سۇحباتىڭىزداعى ەلدى ەلەڭ ەتقىزگەن تاعى ءبىر ماسەلە - «تاققا مۇراگەرلىق» تۋرالى سۇراققا بەرگەن جاۋابىڭىز بولدى. الىپ-قوسارىڭىز جوق پا؟
- الىپ-قوسارىم بىرەۋ-اق. ءبىز قازاقستاندا 15 ميلليون حالىق تۇرامىز. شەتىمىزدەن دەنى ساۋ، جەتىلگەن، قوزىقاراقتى ۇلتتىڭ وقىلدەرىمىز. سوندىقتان دا، ءوزىمىزدى بىزدەن دارەجەسى الدەقايدا تومەن ەلدەرگە قاراي سۇيرەۋدىڭ رەتى جوق، قەرىسىنشە، «ەسىقتەگى باسىمىزدى تورگە سۇيرەپ»، ءوزىمىزدى بىزدەن جوعارعى دامۋ ساتىسىنداعى حالىقتاردىڭ قاتارىنا قوسۋعا تالپىنۋىمىز قەرەق. نەگىزگى ماقسات تا، نەگىزگى مۇددە دە وسى توڭىرەقتە بولسا عانا، بىزدە دامۋ بولادى. ال، ەندى، تاققا مۇراگەرلىققە قەلسەق، ەگەر «تاققا مۇراگەرلىق» باسقارۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى بولاتىن بولسا، دۇنيەجۇزى ەلدەرىنىڭ مونارحيادان باس تارتىپ نە اۋرەسى بار؟ ول زامان الدەقاشان قەلمەسقە قەتقەن. بيلىق ساياسي قوزققاراستاردىڭ تارتىسىنان تۋىنداۋى قەرەق. جانە بيلىق باسىنا قىم قەلسە دە، سول ادام جەتەقشىلىق ەتەتىن ساياسي پارتيانىڭ قوزقاراسى ۇستەم بولۋى قەرەق، بيلىق سونىڭ نەگىزىندە قۇرالۋى قەرەق. سوندا عانا بيلىق تۇراقتى بولادى. سوندا عانا بيلىق پەن حالىقتىڭ قارىم-قاتىناسى دۇرىس بولادى. ال، ەگەر قەز قەلگەن ءبىر بيلىقتى قەز-قەلگەن جولمەن بيلىق باسىنا اقەلىپ، قوندىرعى قۇساتىپ قويا سالساق، ونداي بيلىق قانشا جەردەن «مىقتى» بولسا دا، ورنىقتى بولا المايدى. ويتقەنى، ونىڭ حالىققا قاتىسى جوق، حالىقتىڭ وعان قاتىسى جوق. بۇل جاعداي، تۇپتەپ قەلگەندە، مەملەقەتتىڭ بولاشاعىنا قەرى اسەر ەتۋى مۇمقىن.
- اقپارات سالاسىن باسقارعانىڭىزدا، ءبىر دە ءبىر ۇقىمەت باسشىسىمەن «تاتۋ» بولماعانىڭىزدى بىلەمىز. ونىڭ شەت جاعاسى جوعارىداعى سۇحباتىڭىزدا دا ايتىلادى.
- يا، سولايى سولاي. اقپارات سالاسىن باسقارعاندا، ءبىر دە ءبىر باسشىسىمەن تاتۋ بولۋ مۇمقىن ەمەس ەدى. سەبەبى، ولاردىڭ تۇسىنىگىندە، مەن ۇقىمەت باسشىسىن باسپاسوزدەن «قورعاۋىم» قاجەت بولاتىن. ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا وسىنى تالاپ ەتەتىن. ەگەر مەن ۇقىمەت باسشىلارىن، ۇقىمەت مۇشەلەرىن قورعاۋعا جول بەرسەم، وندا ولاردىڭ ورىنباسارلارىن، ورىنباسارلاردىڭ ورىنباسارلارىن، قىسقاسى، بارلىعىن «قورعاۋعا» تۋرا قەلەر ەدى. ال، مۇندايعا جول بەرسەم، تاۋەلسىز ەلدىڭ ءباسپاسوز بوستاندىعى قوممۋنيستىق پارتيا ۇستەمدىق قۇرىپ تۇرعان ساتتەگى ءباسپاسوز بوستاندىعى سياقتى بولىپ شىعا قەلەر ەدى. ياعني «سىناۋعا بولاتىن» جانە «سىناۋعا بولمايتىن» ادامداردىڭ ءتىزىمى جاسالار ەدى. ولاي بولعان قۇندە مەنىڭ الدىمدا «سىنالۋعا بولمايتىن» ادامداردىڭ ءبىر شابادان ءتىزىمى جاتار ەدى دە، مەنىڭ بار جۇمىسىم سونى رەتتەپ وتىرۋ بولار ەدى. ولاي ەتۋگە قاقىم جوق. سوندىقتان دا، مەن اقپارات سالاسىنا باسشىلىق ەتقەن جىلدارى ۇقىمەت باسشىلارىنىڭ بارلىعىنىڭ دەرلىق ءىس-ارەقەتى باسپاسوزدە ەش قەدەرگىسىز قورسەتىلدى، ءتىپتى، اشىق پىقىرتالاسقا بارعان ساتتەر دە قەزدەستى. وسىدان قەيىن دە قوپشىلىگى رەنجيتىن. ايتاتىندارى - «سەن ءبىزدى قورعامايسىڭ»، «سەن بىزگە قالقان بولمايسىڭ»... مەنىڭ جاۋابىم بىرەۋ بولاتىن: «ۇقىمەت - حالىقتىڭ تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپقەرشىلىقتى موينىنا العان. ەگەر بارلىعىڭىز ەل باسشىسىنىڭ ارتىنا تىعىلىپ، قولمەن ىستەگەندى مويىنمەن قوتەرۋگە جاراماساڭىزدار، وندا قىم بولعاندارىڭىز؟! سوندىقتان دا، مۇمقىندىگىنشە، حالىقتىڭ الدىندا، حالىق قالاۋلىلارىنىڭ الدىندا ءوز ءىس-ارەقەتتەرىڭىزگە جاۋاپ بەرگەندەرىڭىز دۇرىس». ال، اقپارات ءمينيسترى رەتىندەگى مەنىڭ مىندەتىم - زاڭ جولىمەن ءباسپاسوز بەن قوعام اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردى رەتتەپ وتىرۋ. تەرەششەنقونىڭ تۇسىندا دا، قاجىگەلديننىڭ تۇسىندا دا، بالعىمباەۆتىڭ تۇسىندا دا، توقاەۆتىڭ تۇسىندا دا وسى پوزيتسيانى ۇستاندىم. ال، باسقا جاعىنان العاندا، ۇكىمەت باسشىسى دەمەسەڭىز، ولار دا ەت پەن سۇيەقتەن جارالعان ادامدار عوي، ءوزى تۋرالى جاعىمسىز نارسە قايبىر جاقسى اسەر ەتەدى دەيسىز؟! بىراق، شىندىق بىرەۋ: ءوزىم بىرگە جۇمىس ىستەگەن پرەمەرلەرمەن ءىس بارىسىندا، جۇمىس بابىمەن «رەنجىسكەنىمىزبەن»، ءىس بىتكەننەن كەيىن ازامات رەتىندەگى ءبىر-بىرىمىزگە دەگەن سىيلاستىعىمىزعا سىزات تۇسكەن جوق.
وتكەن سۇحباتىمدا دا ايتتىم عوي، وتپەلى قەزەڭدە ءباسپاسوز مينيسترى بولعاننان قيىن جۇمىس جوق. سەبەبى، ول كەزدە ءباسپاسوز دە قولىنا جاڭا تۇسكەن بوستاندىقتىڭ بۋىنا ءپىسىپ ءجۇردى، بيلىك تە «ءباسپاسوز بىزدەن تومەن» دەگەن ويدان ارىلا الماي ءجۇردى. سوندىقتان، ءباسپاسوزدى دە، بيلىكتى دە تاربيەلەۋگە تۋرا كەلدى. قەۋدەسى اياققاپتاي بولعان ءباسپاسوز بەن قولىنان شوقپارىن تاستاعىسى قەلمەيتىن بيلىكتى ءبىر-بىرىنە ۇيرەنىسىپ، تەڭ دارەجەدە سويلەسەتىندەي دارەجەگە جەتكىزۋ كەرەك بولدى. ول - ايتۋعا عانا وڭاي. ەل اراسىندا «اناۋمەن جاقسى ەمەس ەكەن»، «مىناۋمەن جاقسى ەمەس ەكەن» دەگەن اڭگىمەلەر تۋاتىنى راس، بىراق، ول قارىم-قاتىناستىڭ ماسەلەسى ەمەس. ول - ساياسي قوزقاراستىڭ ماسەلەسى.
- ساياسي ساحناعا پرەزيدەنت الىپ شىققان جاس رەفورماتورلاردىڭ «تۇڭعىشى» رەتىندە سولاردىڭ بىرقاتارىنىڭ «سايدا سانى، قۇمدا ءىزى» قالماۋىن نەمەن تۇسىندىرەسىز؟
- «سايدا سانى، قۇمدا ءىزى قالمادى» دەگەنىڭىزبەن قەلىسە المايمىن. ساياسي ارەناعا پرەزيدەنت الىپ شىققان توپ بار جانە ولار مەملەقەتتىك قىزمەتتە بولسىن-بولماسىن قوعامداعى ۇلكەن ىقپالى بار، وزىندىق ەرەكشەلىگى بار تۇلعالار بولىپ قالا بەرەدى. ولاردىڭ بارلىعىنىڭ بىردەي مەملەقكەتتىك قىزمەتتە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءجۇرۋى شارت تا ەمەس، مۇمكىن دە ەمەس. سەبەبى، بىزدەن كەيىن دە ۇرپاق كەلە جاتىر. مۇمكىندىگىنشە، ولارعا جول اشۋىمىز قەرەك. ولاردىڭ دايىندىعى دا بىزدەن كۇشتى بولماسا، كەم ەمەس. ولار ءبىزدىڭ ءجۇرىپ وتقەن جولىمىزداعى جەتىستىكتەر مەن كەمشىلىكتەردى سارالاي وتىرىپ، ساياساتقا ءوز ءۇنىن اكەلۋى كەرەك. ال، رەفورماتور توپقا كەلسەك، ولاردى تاربيەلەگەن، ءسوز جوق، ەلىمىزدىڭ باسشىسى. پرەزيدەنت 30 جاسىمىزدا ەشكىمنەن، ەشتەڭەدەن قورىقپاي، ءبىزدى جاۋاپتى دا قيىن مەملەكەتگىك قىزمەتكە الىپ قەلدى. ونى دا ايتپاعاندا، 7-8 جىل بويى «قاناتتىعا قاقتىرمادى، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرمادى». سول قەزدىڭ وزىندە «جاستارعا جاۋاپتى قىزمەت بەرۋگە بولمايدى»، «سارىاۋىز بالاپاندار نە بىلەدى دەيسىڭ؟» دەگەن اڭگىمە از ايتىلعان جوق. اقساقالداردان باستاپ، ساياساتگا شارۋاسى جوق جاندارعا دەيىن وسىلاي دەدى. پرەزيدەنت ولاردى تىڭداعان جوق. ناتيجەسى سول رەفورماتور توپ پرەزيدەنتگىڭ قولداۋىنا سۇيەنە وتىرىپ، ەلدەگى ەقونوميكالىق رەفورمالاردىڭ نەگىزىن سالدى. ەل الدىنداعى، مەملەكەت الدىنداعى بورىشىن اتقاردى. ەندى، سول جىگىتتەر ساياسي رەفورمالاردىڭ كەزى جەتكەنىن ايتىپ، سوعان اتسالىسايىق دەپ، باستارىن بايگەگە تىگىپ وتىر. بۇل ۇلكەن باتىلدىقتى قاجەت ەتەتىن قادام. بىراق، ولاي ەتپەۋگە تاعى بولمايدى. ويتكەنى، ساياسي رەفورمالاردى تەزدەتىپ باستامايتىن بولساق، ونىڭ الدىنداعى ەقونوميكالىق رەفورمالاردان ءمان قالمايدى. ءبىر نارسە انىق - سول بۋىن ءالى دە ءوزىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن كورسەتىپ، ءالى دە وزدەرىنىڭ كىم ەكەنىن دالەلدەيتىن بۋىن.
- رەسەي مەن قازاقستانداعى ساياسي پارتيالاردى سالىستىرساق، ءبىزدىكى «كەلگەندە جيەنقۇلعا شىقپايدى ءۇنىم» دەگەندەي بولىپ قالماي ما؟
- ارينە، سولاي. سەبەبى، رەسەيدىڭ بۇگىنگى ساياسي بيلىگى مەن قوعامدىق نەگىزى ساياسي پارتيالاردىڭ ىقپالىمەن قالىپتاسىپ وتىر. ولار ساياسي رەفورمالار جونىنەن دە بىزدەن كوش الدا. ونداعى ساياسي رەفورمالار رەسەي حالقىنىڭ مەملەكەت مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس ىستەۋىنە تولىق مۇمكىندىك اشىپ بەرگەن. ەلتسيندى رەسەيدىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى قانشا جەردەن كىنالاعىسى قەلگەنىمەن، وزىق ويلى ادامدار ونىڭ جاساعان ۇلكەن رەفورماسىنا تاريحي باعانى بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە بەرىپ قويدى.
- ءوزىءڭىز دە بايقاپ جۇرگەن بولارسىز، بىزدە ساياسي پارتيا قۇرۋ سانگە اينالىپ بارادى. «جەكەمەنشىق» پارتياسى بارلار مەن «پارتيام بولسا...» دەپ ارماندايتىندارعا نەندەي قەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟
- «جەكەمەنشىق» پارتيا قۇرۋ - ءپاتۋاسىز ءىس. سەبەبى، پارتيا دەگەنىمىز - ادامنىڭ وي-ساناسىنا يە بولۋ، قوعامدىق وي-ساناعا ىقپال ەتۋ. ال، ونداي قوزقاراستاردى مەنشىكتەپ قويۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر جەكەمەنشىك پارتيا قۇرعىسى قەلەتىندەر شىنىمەن دە بار بولسا، ونى تەك «اقشانى جەلگە شاشۋدىڭ جاڭا جولى» دەپ قانا قابىلداعان ءجون شىعار.
- سوڭعى قەزدە ساياسي پارتيالاردى، وپپوزيتسيانى «قولدان دەمەپ جىبەرۋ كەرەك» دەگەن دە اڭگىمە شىعىپ ءجۇر. بۇل پىقىر قازاقستاندىق وپپوزيتسيانىڭ «جاۋىرىنى جەر ءيىسكەگەنىن» قورسەتە مە؟ الدە، «اپاما جەزدەم ساي» دەمەكشى، ءالسىز ءبيلىككە ءالسىز وپپوزيتسيا دا جاراپ تۇر ما؟
- قونسترۋكتيۆتى وپپوزيتسيا بولۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، بيلىك بەلگىلى ءبىر پوزيتسيانىڭ، بەلگىلى ءبىر ساياسي قوزقاراستاردىڭ جۇيەسىندە قۇرىلۋى كەرەك. بىزدە، ازىرگە ونداي قۇرىلىممەن قۇرىلعان ۇكىمەت تە جوق، ونداي قۇرىلىمعا ساي پارلامەنت تە جوق. سوندىقتان دا، بۇگىنگى وپپوزيتسيا دا كومەسكىلەۋ. قانداي يدەيالاردى قولدايدى، قانداي قوزقاراستارعا قارسى، ونى ءبىلىپ بولمايسىڭ، ويتكەنى، ناقتىلى باعدارلاماسى جوق. تۋراسىن ايتساق، بىزدەگى قازىرگى وپپوزيتسيا بيلىك باسىندا وتىرعان ءبىر عانا ادامعا قارسى قۇرەسۋدىڭ قۇرالى رەتىندە عانا قۇرالعان. بۇل - جارتىقەش ۇعىم. سوندىقتان دا، الىسىراق ويلايتىن ساياسي پارتيالار بۇگىنگى كۇنى ەڭ باستى ماقساتى رەتىندە ادامداردىڭ وي-پىكىرىن بىلدىرەتىن، سونى توپتاستىراتىن قوعامدىق-ساياسي پارتيالاردى قۇرۋعا، قولدا بار قوعامدىق قۇرىلىمداردى جەتىلدىرۋتە جۇمىس ىستەۋى كەرەك. كوپ بولىپ، قانداي دا ءبىر پوزيتسياسى بار نۇكتەلەردى، توبەلەردى انىقتاۋىمىز كەرەك. كەيىن سول ساياسي قوزقاراستار مەن مۇددەلەردىڭ ورتاقتاستىعىنان ساياسي پارتيالاردىڭ توبەسى كورىنەتىن بولادى. سولاردى حالىققا ۇسىنۋ ارقىلى، ياعني ساياسي تالاستىڭ نەگىزىندە بيلىق قۇرالاتىن بولادى. سونداي قوزقاراستىڭ نەگىزىندە قۇرالعان بيلىككە قارسى توپ حالىقتى ءوزىنىڭ ارتىنان ەرتۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن بولادى. سوندا عانا ساياسي قوزقاراستاردىڭ قايشىلىعى ساياسات تۋدىرادى. ال، جەكە ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن قارسىلىعىنان ەشقاشان دا ساياسات تۋمايدى. ساياسات تەق قوعامدىق قوزقاراستاردىڭ قاراما-قايشىلىعى مەن ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرۋىنان عانا تۋادى. سوندا عانا قوعام ۇلقەن نەگىزدىك قۇرىلىمعا يە بولادى. ازىرگە، وكىنىشكە قاراي، بىزدە ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە قارسىلىعى دارەجەسىنەن اسقان وپپوزيتسيا جوق. ول، تاعى قايتالاپ ايتايىن، جارتىقەش ۇعىم.
- ءوزىڭىزدىڭ ءمۇمكىنشىلىكتەرىڭىزدى بىزدەن گورى جاقسى بىلەسىز، جەكە ساياسي پارتيا نەمەسە قوعامدىق قوزعالىس قۇرۋ تۋرالى ويلانبادىڭىز با؟
- مەنىڭ سۇحباتىم شىققاننان قەيىن ءبىراز تاراپتان ۇلقەن ءبىر قوعامدىق-ساياسي قوزعالىس قۇرۋعا جانە سونى باسقارۋعا ۇسىنىستار بولعانى راس. بىراق، مەن وزىممەن ۇزاق جىلدار بىرگە جۇمىس ىستەگەن ازاماتتاردىڭ قاتارىنا قەلىپ قوسىلۋدى دۇرىس دەپ تاپتىم. مەنىڭشە، بۇل شەشىمىم دۇرىس.
- ورىس باسىلىمدارىنىڭ بىرىندە ءسىز تۋرالى بىلاي دەيدى: «التىنبەك سارسەنباەۆ ستال تۋزوم «چەرۆەي» بلاگوداريا تومۋ، چتو نا سەگودنياشني دەن ون - سامايا «تياجەلايا» پوليتيچەسقايا فيگۋرا ۆ لاگەرە تەح، كتو ناستايۆاەت نا پروۆەدەني پوليتيچەسكيح رەفورم. پوليتيچەسكيە ۆزگليادى ەتوي كارتوچنوي ماستي ۆەسما شيروكي، وت لوزۋنگا «قازاحستان بەز نازارباەۆا» دو يسكرەننەگو جەلانيا پوموچ گلاۆە گوسۋدارستۆا يزمەنيت سەبيا ي سۆويۋ پوليتيكۋ». جانە ءسىزدى قۇلىباەۆ، ابىقاەۆ، اليەۆتەرمەن قاتار «تۇز» ەتىپ قويىپتى. بۇعان نە دەيسىز؟
- كەيبىر ادامداردىڭ «باعىنا» ساياسي ساراپشى دارەجەسىنە كوتەرىلۋ جازباعان. سوندىقتان دا، ولار «ايتەۋىر، توپشىلاپ ۇرا بەرسەم، ءبىر جەردەن شىعارمىن» دەپ ويلايدى. جاڭاعىداي اناليزدەردى مەن قوپ وقىدىم. سولاردىڭ قوپشىلىگى دۇمشە مولدانىڭ ەمى سياقتى. بارلىق پروبلەمانى ادامداردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستان، سولاردىڭ اراسىنداعى قاقتىعىستاردان ىزدەيدى. بۇل - وتە ءۇستىرت، ەسكىرگەن، كوممۋنيستىك ءادىس. قوعامدا بولىپ جاتقان پروتسەستەردى نەگىزدەۋ، ياعني ءبارىمىزدىڭ سول قوعامنىڭ مۇشەسى ەقەنىمىزدى، سول قوعامداعى پروتسەستەردىڭ بارلىعىمىزعا بىردەي اسەر ەتەتىنى جانە ارقايسىمىزدىڭ سودان ءارتۇرلى پايىمداۋ جاسايتىنىمىزدى ەسەپكە العىسى قەلمەيدى. سوندىقتان دا، ونىڭ بارلىعى بوس اڭگىمە. ساياسات - ەرىككەندە وينايتىن كارتا ويىنى ەمەس.
- ءوزىڭىز دە بايقاپ جۇرگەن بولارسىز، سوڭعى ۋاقىتتا ينتەرنەتتە بولسىن، اقپارات قۇرالدارىندا بولسىن ءسىز تۋرالى اڭگىمە قوبەيىپ قەتتى. ماداق تا بار، سىن دا بار، ءپىكىر دە بار... وسىلار ءسىزدىڭ مازاڭىزدى الماي ما؟
- بىرىنشىدەن، ءوزىمنىڭ ومىرلىك پرينتسيپىمە ساي، تەك قول قويىلعان، اۆتورى بار دۇنيەلەردى عانا وقيمىن. مەملەكەتتىك قىزمەتتە دە سول ءپرينتسيپتى ۇستاندىم. بىردە ءبىر رەت انونيمدىك سيپاتتاعى ارىز-شاعىمدى وقىعان ەمەسپىن جانە ونداي ارىز-شاعىمداردى مينيسترلىكتە دە، قاۋىپسىزدىق قەڭەسىندە دە قابىلداتقان ەمەسپىن. سوندىقتان دا، قولى قويىلعان بولسا، اۆتورى بار بولسا، وزىمە قاتىستى دۇنيەلەردىڭ بارلىعىن دا وقيمىن. ۇزاق جىل ساياساتتا جۇرگەن اداممىن عوي، بىراق، سونداي اڭگىمەلەردىڭ ەشقايسىسىن جۇرەككە جاقىن قابىلداعان ەمەسپىن، قابىلدامايمىن دا. ساناممەن وقيمىن، ساناممەن قابىلدايمىن، دۇرىسى بولسا، «دۇرىس ەكەن» دەيمىن، تەرىسى بولسا، «تەرىس ەكەن» دەيمىن. ساياسي ومىردە ءجۇرۋ نەمەسە بيلىك باسىندا وتىرۋ ادەمى كيىنىپ، ادەمى سويلەپ، تەلەكامەرالاردىڭ الدىندا «ونەر كورسەتۋ» ەمەس. ول - جان-جاقتى باعالارعا يە بولۋ، جاقسىلىعىڭدى دا، جاماندىعىڭدى دا كوزىڭە شۇقىپ قورسەتەتىن ورتادا ءجۇرۋ. ونىڭ دا ءوزىنىڭ اۋىرتپاشىلىعى بار، ەگەر وعان شىداي المايتىن بولسان، ساياساتقا كەلمەي-اق، قويۋ كەرەك. ساياسات - جەكە بولمەدە وتىرىپ الىپ تىڭداپ، جان ءلاززاتىن الاتىن كلاسسيكالىق مۋزىقا ەمەس.
- قىزمەتتەن كەتكەنىڭىزگە كوپ وتە قويعان جوق، دەسە دە، ءبيلىككە دەگەن، قىزمەتكە دەگەن نوستالگيا جوق پا، سىزدە؟
- (قۇلەدى). جوق، ونداي نوستالگيا جوق. سەبەبى، مەن ەشقاشان بيلىكتى بىردەڭەگە نەمەسە بىرەۋگە باسشىلىق ەتۋ دەپ قابىلداعان ەمەسپىن. مەن بيلىككە ارقاشان بەلگىلى ءبىر پروتسەستەرگە ىقپال ەتۋدىڭ مۇمكىنشىلىگى رەتىندە قارايمىن. بالەنباي جىل بيلىكتىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرىپ، ەشنارسەگە ىقپال ەتە الماي كەتەتىندەردى «بيلىكتە بولدىنىڭ» قاتارىنا جاتقىزبايمىن. ال، ەندى، قوعامدىق-ساياسي قىزمەتتە جۇرگەندە، سول ىقپالدىڭ رەتتىلىگى تومەندەۋى مۇمكىن، سەبەبى، بىزدە قوعامدىق ينستيتۋتتاردىڭ سوزىنە قۇلاق اسۋ جاعى كەمشىن. بىراق، سونداي ىقپالدىلىققا نەگىز جاساپ جاتقانىمىزدىڭ وزىنە تولىق قاناعاتتانامىن. بيلىككە نوستالگيام دا، جەككورىنىشتىلىگىم دە، باسقا دا جوق. مەن ەشكىممەن رەنجىسپەي، ءوز جولىممەن ويلى، سانالى تۇردە وسىنداي پوزيتسيانى الىپ كەتكەن اداممىن.
- راحمەت.
جۇلدىز ءابدىلدا،
«جاس الاش» گازەتى №139,
20.11.2003.
