ءابدىراشيت باكىرۇلى. اباي اعارتۋشىدان الەمدىك ويدىڭ الىبىنا اينالۋى ءتيىس
ءال-فارابي مەن اباي ونەگەسى تۋرالى ايتقاندا مىنا ماسەلەگە نازار اۋدارعان دۇرىس: «ءار حالىقتىڭ وي-دۇنيەسiنiڭ دامۋىنا ءتۇبiرلi وزگەرiستەر اكەلگەن ويشىلدار جەر اسپانىن قورشاپ تۇرعان وزون قاباتىنداي، ادامزاتتىق فيلوسوفيالىق ويدىڭ قالىڭ قاباتىن قۇرايدى». (ج.ءابدىلدين). سوندىقتان، الەمدەگى ءاربىر ۇلت ءوز عۇلامالارىن قۇرمەتتەيدى.
ەجەلگi زامانداعى سوكرات، پلاتون، اريستوتەل جانە باسقا دانىشپاندار ەللادا ەلىنىڭ التىن وزەگى - ەجەلگى گرەك مادەنيەتىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى. زاماندار وتە كەلە ولار تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ - گرەك حالقىنىڭ ينتەلەكتۋالدىق سيمۆولدارىنا اينالدى. سول سياقتى گەگەل، كانت، شەللينگ، ماركس جانە ت.ب. ويشىلدار نەمىس ۇلتىنىڭ ماقتانىشى. دانالىعىمەن ادامزاتتىق ءمانى بار ماسەلە كوتەرگەن تۇلعالار مىڭداپ سانالادى، بىراق كوپ ەمەس...
ۇلتتىڭ قۋاتى قارۋمەن عانا ولشەنبەس. كەز كەلگەن حالىق الەمدىك مادەنيەتكە ارالاسقان ۇلى تۇلعانى ومiرگە كەلتىرە الۋىمەن ءوزىن تانىتا الادى. ۇلتتار - دانالاردىڭ دانالىعىمەن باعالانادى!..
عۇلامانى ومىرگە كەلتىرگەن ەلگە ونىڭ داڭقى تەك ابىروي-اتاق ءۇشىن قاجەت ەمەس.
بىرىنشىدەن، دانالار ءوز حالقىنا ۇلگى-ونەگە. وسىنداي دانالارى مەن عۇلامالارى بار حالىقتار عانا ءوز ينتەلەكتۋالدىق پوتەنتسيالىن وسىرۋگە قول جەتكiزە الادى. رۋحاني كەمەلدەنەدى.
ءال-فارابي مەن اباي ونەگەسى تۋرالى ايتقاندا مىنا ماسەلەگە نازار اۋدارعان دۇرىس: «ءار حالىقتىڭ وي-دۇنيەسiنiڭ دامۋىنا ءتۇبiرلi وزگەرiستەر اكەلگەن ويشىلدار جەر اسپانىن قورشاپ تۇرعان وزون قاباتىنداي، ادامزاتتىق فيلوسوفيالىق ويدىڭ قالىڭ قاباتىن قۇرايدى». (ج.ءابدىلدين). سوندىقتان، الەمدەگى ءاربىر ۇلت ءوز عۇلامالارىن قۇرمەتتەيدى.
ەجەلگi زامانداعى سوكرات، پلاتون، اريستوتەل جانە باسقا دانىشپاندار ەللادا ەلىنىڭ التىن وزەگى - ەجەلگى گرەك مادەنيەتىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى. زاماندار وتە كەلە ولار تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ - گرەك حالقىنىڭ ينتەلەكتۋالدىق سيمۆولدارىنا اينالدى. سول سياقتى گەگەل، كانت، شەللينگ، ماركس جانە ت.ب. ويشىلدار نەمىس ۇلتىنىڭ ماقتانىشى. دانالىعىمەن ادامزاتتىق ءمانى بار ماسەلە كوتەرگەن تۇلعالار مىڭداپ سانالادى، بىراق كوپ ەمەس...
ۇلتتىڭ قۋاتى قارۋمەن عانا ولشەنبەس. كەز كەلگەن حالىق الەمدىك مادەنيەتكە ارالاسقان ۇلى تۇلعانى ومiرگە كەلتىرە الۋىمەن ءوزىن تانىتا الادى. ۇلتتار - دانالاردىڭ دانالىعىمەن باعالانادى!..
عۇلامانى ومىرگە كەلتىرگەن ەلگە ونىڭ داڭقى تەك ابىروي-اتاق ءۇشىن قاجەت ەمەس.
بىرىنشىدەن، دانالار ءوز حالقىنا ۇلگى-ونەگە. وسىنداي دانالارى مەن عۇلامالارى بار حالىقتار عانا ءوز ينتەلەكتۋالدىق پوتەنتسيالىن وسىرۋگە قول جەتكiزە الادى. رۋحاني كەمەلدەنەدى.
ەكىنشىدەن، ولاردىڭ داڭقى مەن اتاعى ۇلتتى ۇيىستىرۋعا قىزمەت ەتەدى. ۇلتتىق ماقتانىشتى وياتادى، ۇلتتىق نامىستى قايرايدى. سوندىقتان ءار حالىق ءوز دانالارىن ماراپاتتاۋى ءارى قورعاۋى ءتيىس. سەبەبى، دانالاردىڭ اتى مەن اتاعى ءوز حالقىنا قىزمەت ەتۋى ءۇشىن كۇرەسۋ قاجەت. بۇل - ۇلتتىق ماڭىزى بار ماسەلە. كەيبىر جاعدايلاردا بۇنىڭ سوڭى ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە ۇلاسادى. حالىق ءوز ۇلىلارىنىڭ وسيەتتەرىنە نەگىزدەپ قوعامدىق قۇرىلىم مەن الەۋمەتتىك جاعدايدى قۇرادى، بوستاندىق پەن دەموكراتيا پرينتسيپتەرىن جانە تاعى باسقا ادامي قۇندىلىقتاردى جاڭارتىپ، دامىتۋعا قول جەتكىزەدى. (مىسالى، ءۇندi حالقىنىڭ كەمەڭگەر ۇلى محاتما گانديدiڭ وسيەتتەرiنە سۇيەنگەن ءۇندiستان الىپ مەملەكەتكە اينالا الدى). بۇل وتە ماڭىزدى ماسەلە. سەبەبi قازiرگى پوستكەڭەستiك ەلدەر «پرولەتارلىق ماتەرياليزمنەن» باس تارتىپ، ۇلتتىڭ ينتەللەكتۋالدى پوتەنتسيالىنا ارقا سۇيەگەن مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلۋدا. ونداي جاعدايدا قوعامدىق سانا شەشۋشى فاكتورعا اينالا باستايدى. عىلىم مەن ءبىلىم، وزىق تەحنولوگياعا سۇرانىس ارتا تۇسەدى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى دە ساياسي كورەگەندىكپەن جانە ادامگەرشىلىك قاتىناستاردىڭ بەرىك ورنىعۋىمەن ۇشتاسىپ وتىرماسا بولمايدى. بۇل - قازىرگى زامان تالابى ءارى سيپاتى.
كەزىندە «ماتەريا ءبىرىنشى مە، الدە، سانا ءبىرىنشى ما؟» دەگەن سۇراق فيلوسوفيانىڭ باس سۇراعى بولدى. قازىرگى كەزدە ءومىر مەتافيزيكالىق سيپاتتاعى بۇل سۇراققا ديالەكتيكالىق تۇرعىدان جاۋاپ بەرۋدە. «ادامزات قازىرگى دامۋ كەزەڭىندە سانا ۇستەمدىگىنە تولىق قول جەتكىزدى!» دەپ اشىق ايتۋعا بولادى. بۇنى «يدەاليزم» دەيسىزدەر مە، جوق، باسقاشا ايتاسىزدار ما - شىندىق وسى. قازىرگى كەزدە فيلوسوفيانىڭ باس سۇراعى بولىپ: «مىڭداعان جىلدار بويى ءوز زاڭدىلىقتارىمەن دامىپ كەلگەن تابيعات، سانا فاكتورى ارتقان سايىن سۋبەكتىلىك سيپاتقا يە بولىپ، ادامزات جىگەرىنە مويىنۇسىنۋعا ءماجبۇر بولۋدا. وزىنە ءوزى «سەنىمدى» سانا ەندىگى جەردە ادامزاتتى (تابيعاتتى دا) قانداي جاعدايعا الىپ كەلەدى؟» دەگەن سۇراق العا شىقتى. قوعامدا سانا فاكتورى وسكەن سايىن - ادامزاتتىق دەڭگەيگە شارىقتاعان ويشىلداردىڭ مۇراسىنا دەگەن سۇرانىس ارتا بەرەدى. بۇل سۇرانىس ارينە، ەڭ الدىمەن فيلوسوفيا تاريحىنان باستالادى...
جاھاندانۋ - حالىقتار مەن مادەنيەتتەر اراسىن جاقىنداتا تۇسۋدە. اقپاراتتىق تەحنولوگيا بۇل پروتسەستi ودان ءارi جىلدامداتتى. قازىرگى الەم «ءوزi تۋدىرعان كۇردەلi مادەنيەتتi ءوزi يگەرە الماي جاتقان» قوماعايعا اينالدى!
قاراپايىم تۇسىنىككە جۇگىنگەندە، الەمدىك مادەنيەت پەن اقىل-وي - حالىقتار مەن مەملەكەتتەردiڭ، عىلىمنىڭ، ويشىلداردىڭ بوياۋى باي الۋان ءتۇرلى پاليتراسى. سولاردىڭ قاتارىندا الەمدiك فيلوسوفيالىق ماسەلە كوتەرە العان قازاق (تۇپقازاق) ويشىلدارى دا بار. ولار - ءال-فارابي مەن اباي.
بiزدiڭ ۇلتىمىز ءۇشiن بۇل ەسiمدەر قۇر ماقتانىش بولماۋى ءتيىس. سەبەبى، ولاردىڭ iلiمi ۇلت اياسىنان اسىپ، بۇكiل ادامزاتتىق ماسەلە شەڭبەرىندە تۇر. سول سەبەپتi دە¸ قازاق ۇلتى بۇكىل الەمدiك مادەني ديالوگقا ءال-فارابي مەن اباي ءىلىمى مەن ولاردىڭ ەسىمدەرىن ۇسىنۋ ارقىلى عانا الەمگە ءوزiنiڭ ۇلتتىق-ينتەللەكتۋالدىق پوتەنتسيالىن، ۇلتتىق فيلوسوفيالىق رەفلەكسياسىن كورسەتۋگە ۇمتىلادى دەسەك قاتەلەسپەيمiز.
ءبىز ءۇشىن بۇكىل الەمنىڭ وسى ەكi ويشىلدىڭ ينتەللەكتۋالدىق بيىگىن قازاق ۇلتىمەن بايلانىستىرا تانۋى اسا ماڭىزدى. ويتكەنi, ولاردىڭ ەسىمدەرىن ءبىز ۇلتتىڭ «ينتەللەكتۋالدىق برەندi» رەتiندە قولدانۋعا تەك قازاق ۇلتىنىڭ عانا قاقىسى بار دەر ەدىك. بۇل - عىلىمي، يا، ادامگەرشىلىك ەتيكاعا قايشى ەمەس. ءاربىر حالىق ۇلى تۇلعالارىن وسى ماقساتتا قولدانىپ كەلەدى. (مىسالى: يسپانيا - سەرۆانتەس، ەجەلگى گرەكيا - اريستوتەل، فرانتسيا - بالزاك، موپاسسان، ۆولتەر...، گەرمانيا - كانت، گەگەل...، روسسيا - پۋشكين، تولستوي جانە ت.ت.)
وسى تۇرعىدان العاندا، قازاق جەرىنەن شىققان ءال-فارابي «الەمدiك وركەنيەت بەلدەۋى» (بۇكىل ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرگەن مادەني ءدۇمپۋ ورتالىقتارى. ك.پوپپەر) سانالاتىن اراب مادەنيەتi ارقىلى ءوز داڭقىن اسىرىپ (ۇلتى ارقىلى ەمەس), «ەكىنشى ۇستاز» رەتiندە دانالىعىن الەمگە مويىنداتسا - اباي الەمگە ءال-فارابي سياقتى تانىمال ەمەس. ابايدى تانىتۋ ءۇشiن بiزدiڭ مەملەكەت تاراپىنان ۇلكەن جiگەر جانە اقىلدى قادام كەرەك. ارينە، ويشىلدىڭ دانالىعى ونىڭ تانىمالدىعىنان تۋىندامايتىنى انىق. ول - ونىڭ ويلاۋ ماسشتابى قانداي بولعاندىعىمەن انىقتالادى. ماسەلەگە وسىلاي قاراساق - وزiمiزگە بەلگiلi بولىپ وتىرعانداي - ابايدى تولعانتقان ماسەلەلەر تەك بiر عانا «قازاق ماسەلەسiمەن» شەكتەلمەيتىنىن كورەمىز. اباي قازاق تۋرالى ايتسا دا (قازاق ماسەلەسiن ابايدىڭ «زەرتتەۋ ماتەريالى» دەپ الۋ قاجەت), ول ونىمەن شەكتەلمەگەن. ولاي دەۋ - مۇلدەم قاتە پiكiر. ابايدىڭ فيلوسوفيالىق تولعاۋلارى بۇكiل ادامزاتتىق ماعىناعا يە. سوندىقتان بۇگىنگى عىلىمدا ابايدى العا تارتقاندا ونىڭ ويلارىن الەمدiك فيلوسوفيا تاريحىمەن ۇشتاستىرا، بايلانىستىرا قاراۋ كەرەك. ماسەلەن، «الەمدiك فيلوسوفيا تاريحىندا كوتەرiلگەن كوپتەگەن ماسەلەلەر اباي شىعارماشىلىعىندا قاي قىرىنان كورiنiس تابادى؟»، «ول ماسەلەلەردى ابايدان باسقا قاي فيلوسوفتار زەرتتەگەن؟»، «ولاردىڭ پiكiر ايىرماشىلىعى نەدە، پiكiر توعىسۋى قاي جەردە؟» جانە ت.ت. سۇراقتار قويىلۋى ءتيىس. مiنە، ابايدى فيلوسوف رەتiندە سىرتقا تانىتۋ جولىنداعى زەرتتەۋلەردi وسىلاي قۇرعان دۇرىس.
بiز ابايدى، وسىلاي، الەمدiك اقىل-ويدىڭ الىپتارىمەن قاتار قويا وتىرىپ، اباي پiكiرiن، كونتسەپتسيالارىن ولاردىڭ ويلارىمەن سالىستىرا وتىرىپ، كەيبiر ماسەلەلەردە اباي تەرەڭدiگiن دالەلدەي وتىرىپ ۇسىناتىن بولساق قانا - اباي ءوزiنiڭ ينتەللەكتۋالدى قۋاتىنا سايكەس باعاسىن الا الادى. ال ونى تەك «قازاق مۇڭىن مۇڭداۋشى، جوعىن جوقتاۋشى» رەتiندە كورسەتۋدi جالعاستىرا بەرسەك، وندا اباي سول باياعى اعارتۋشى دەڭگەيiندە قالا بەرمەك.
ارينە، اباي - قازاقتىڭ ۇلى اعارتۋشىسى. وعان ءسوز جوق. بىراق بۇكىل ادامزاتتىق مادەنيەتتىڭ ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الۋ - ابايدىڭ ءوزى ايتقانداي: «كەتىگىن تاۋىپ قالانۋ» ءۇشىن - ول دەڭگەيگە «قازاق اعارتۋشىسى ابايدىڭ» ەمەس، «دانا ابايدىڭ - فيلوسوف ابايدىڭ» وبرازىن ۇسىنۋ قاجەت. سەبەبى، ءار حالىقتىڭ ءوز اعارتۋشىلارى بار، ولاردىڭ سانى قيساپسىز. بiزگە «قازاق حالقىنىڭ دانالىق ولشەمى» رەتىندە ابايدى العا تارتا وتىرىپ، ونى تەك «اعارتۋشى» دەڭگەيىنە ءتۇسiرiپ جiبەرۋدەن ساقتانباساق بولمايدى. الگiندە ايتتىق: ابايدىڭ «قول استىنداعى دايىن ماتەريالى» قازاق ۇلتى بولدى دەپ... ول ءوز ويلارىن وسى ۇلتتىڭ جاقسى-جامانىنا قاراپ وتىرىپ قورىتتى. بiراق بۇدان «اباي ويى تەك ءوز حالقىمەن شەكتەلەدى» دەگەن قورىتىندى تۋماسا كەرەك. ويتكەنى، الەمدە ەشكiمدi قايتالاماي ءومiر سۇرەتiن وقشاۋ حالىق بولمايدى. ءاربiر حالىقتىڭ دامۋىندا وزiندiك ەرەكشەلiكتەر جەكە قۇبىلىس رەتiندە كورiنسە دە - ءار حالىقتىڭ دامۋى جالپى ادامزاتتىق زاڭدىلىقتارمەن ۇشتاسىپ جاتادى. ويشىلدىڭ وسى «جالپى ماسەلەلەر» تۋرالى ارنايى ايتپاۋى دا مۇمكiن. بiراق ونىڭ ساناسىندا تۋعان كوپ ويلار «جالپىلىق»، ياعني، «بۇكiلادامزاتتىق» ماعىناعا يە بولىپ شىعادى. ءبىز «دانالىق ولشەمi» دەپ وسىعان مەڭزەپ وتىرمىز!
ءوز حالقىنىڭ رۋحاني سيمۆولى بولۋ بiر بولەك نارسە دە، بۇكiل ادامزات اقىل-ويىنا «جاڭالىق» قوسا العان دانالىق يەسى بولۋ - ەكiنشi بولەك نارسە. بiز ابايدى الەمگە وسى ەكiنشi قىرىنان تانىتۋعا ۇمتىلۋىمىز قاجەت.
قازiر بiزدiڭ بiرشاما «باتىسشىل» فيلوسوفتارىمىز ابايدى «الەمگە تانىمال فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەر تۋعىزعان جوق، ءوز فيلوسوفيالىق «مەكتەبiن» قالىپتاستىرمادى، فيلوسوفيالىق جۇيە قۇرا المادى» دەپ ايىپتايدى. سول ارقىلى «جالپى «قازاق فيلوسوفياسى» دەپ جۇرگەنiمiز جاساندى كونسترۋكتسيا، بiز فيلوسوفيا كوشiنە جاڭا iلەسكەن حالىقپىز» دەگەندى العا تارتادى، قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق ويلاۋ قابىلەتىن تومەندەتكىسى نە تەرiستەگiسi كەلەدi. ارينە، ولار قازاقستانداعى كەڭەستiك كەزدەگi قالىپتاسقان فيلوسوفيالىق «ءدۇمپۋدi» ەمەس، ودان ارiدەگi, قازاق تاريحى وقۋلىقتارىندا جازىلعانداي «فيلوسوفياعا دەيiنگi»، ياعني، اعارتۋشىلىق كەزەڭدi مەڭزەپ وتىر. وسى پوستۋلاتتان «قازاقتا اعارتۋشىلىق وي باستاۋى بار، سول باستاۋ كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە، حالىق جاپپاي ساۋاتتانعان زاماندا وزىندىك، ياعني، قازاق-سوۆەت فيلوسوفياسىن تۋعىزدى» دەگەن قورىتىندى شىعادى. ءسويتىپ، قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق اقىل-ويى، مۇراسى «جۇمساق» تۇردە تەرىسكە شىعارىلادى. بiراق ماسەلەگە بۇلاي كەلگەندە مىناداي كولدەنەڭ سۇراق تۋىنداۋى ءتيىس. ول - «قازاقتىڭ كوزىن اشقان» ساۋاتتى (كەڭەستىك) قوعامدا ءونiپ شىققان «جاڭا قازاق-سوۆەت فيلوسوفيانىڭ» تەوريالىق قاينار كوزi قايدا؟ وعان وپپونەنتتەر: «ارينە، ونىڭ قاينار كوزى باتىس كلاسسيكالىق فيلوسوفيا تاريحىندا جاتىر» دەپ جاۋاپ بەرەر ەدى. ءيا، وسىلاي ەكەندiگi وزiنەن-ءوزi تۇسiنiكتi. ويتكەنى ولاردىڭ وزدەرى دە سول باتىستىق فيلوسوفيا اياسىنان ءوسىپ شىققاندار. (ارينە، مۇنى كەمشىلىك دەپ باعالاۋعا بولماس. مۇمكىن ول - ارتىقشىلىق. ول تۋرالى ءسال كەيىنىرەك ايتامىز). بىراق، ەگەر وسىلاي بولاتۇعىن بولسا، وندا قازاق اعارتۋشىلارى - شوقاننىڭ، ىبىرايدىڭ، ابايدىڭ كەڭەستىك كەزدە قالىپتاسقان «قازاق-سوۆەت فيلوسوفياسىنا» قانداي قاتىسى بار؟ ءبارi دە تەك قازاق بولعاندارى ءۇشiن عانا ما؟ ولاي دەپ ايتار بولساق، ونداي ساباقتاستىقتى ءۇزىپ تاستاۋعا دا بولار ەدى...
مۇنداي كوزقاراس - شالا كوزقاراس. ەندەشە، كوپ سوزبۇيداعا سالماي-اق: «فيلوسوفيالىق وي دەڭگەيiنە كوتەرiلە الماعان «قازاق اعارتۋشىلىعى» قازiرگi دامىپ كەتكەن فيلوسوفياعا قولبايلاۋ» دەگەن ەكىنشى ءبىر قورىتىندى پىكىردى نەگە اشىق ايتىپ سالماسقا؟! سودان كەيىن، «ءالجۋاز، الەمدىك ماسشتابتا وي تولعاۋعا قابىلەتتى ۇل تۋعىزا الماعان سورلى حالىقپىز» دەپ مويىنداي بەرسەك تە بولادى عوي... سوندا «قۇدا دا، قۇداعي دا تىنىش». مىنەكي، وسىلاي «قازاق فيلوسوفياسى بار ما، جوق پا؟» دەگەن سۇراقتىڭ استارىندا ۇلتتى استىرتىن قورلايتىن ماعىنا جاتىر.
بۇل تىعىرىقتان قالاي شىعۋعا بولادى؟ قاتەلiك - پروبلەما اۋەل باستان دۇرىس قويىلماعاندىعىنان بولىپ وتىرعان سەكiلدi. ماسەلە ابايدىڭ فيلوسوفيالىق جۇيە قۇرعان-قۇرماعاندىعىندا ەمەس، ماسەلە ونىڭ ينتەللەكتۋالدىق تۇعىرى توڭىرەگىندە بولۋى تيiس! بiز ول تۋرالى ابايدىڭ ءوزi ءومiر سۇرگەن زامانىندا بولعان الەمدiك ويشىلداردىڭ فيلوسوفيالىق رەفلەكسيا قۋاتىن ابايدىڭ ويلاۋ قۋاتىمەن سالىستىرمالى تۇردە قاراستىرساق قانا ايتا الامىز. ونىڭ (ابايدىڭ) وي استارىنا ۇڭiلە وتىرىپ، ول مەڭزەگەن بولماسا اشىق ايتقان نەمەسە پوەزيالىق ۇلگىمەن ورنەكتەگەن ويلارىنا باتىستىق فيلوسوفيا مەتودولوگياسى بويىنشا عىلىمي-فيلوسوفيالىق ساراپتاما جاساساق قانا ونىڭ ينتەللەكتۋالدىق تەرەڭدiگiنە بويلاي الامىز. سوندا كەيبىرەۋلەردىڭ ايتۋىنداعى «اباي گەگەل ەمەس - گەگەل مىقتى» دەگەندەي مەتافيزيكالىق كوزقاراستان ارىلاتىن بولامىز. ارينە، ابايدى ۇلى فيلوسوف رەتiندە باتىس كلاسسيكالىق فيلوسوفيا وكىلدەرىمەن سالىستىرا قاراساق، ەڭ الدىمەن كوز الدىمىزعا ول عۇلامالاردىڭ «زەرتتەۋ ماتەريالدارى»: ولاردىڭ ءومiر سۇرگەن قوعامدارى، الەۋمەتتiك ورتاسى، قوعامنىڭ مادەني دەڭگەيى ت.ت. قىلاڭ بەرەر ەدi. وسىلاردى سالىستىرا كەلە دايىن «ماتەريالى» دامىعان (عىلىمى، عىلىمي ءتىلى، باي جازبا تاريحى، عىلىممەن كاسىبي تۇردە اينالىسۋعا مۇمكىنشىلىكتىڭ بولۋى ت.ت.) ورتادا ءومىر ءسۇرىپ، سولاردى يگەرە وتىرىپ فيلوسوفيالىق جۇيە جاساعان گەگەل مەن ونداي باقىت بۇيىرماعان، ونداي «ماتەريال ۋىسقا تۇسپەگەن», سوعان قاراماستان وسى قۇبىلىستاردىڭ بارلىعىن ءوز ويىمەن قورىتا العان ابايدىڭ «ويشىل-تۇلعالىق بەينەلەرiن» بiر قاتارعا قويا الار ەدiك. ءارi ول - وسى فيلوسوفتاردىڭ ينتەللەكتۋالدى پوتەنتسيالىنا قاتىستى العاندا ءادiل باعا بولىپ شىعار ەدi...
بىزگە ابايدى وسى قىرىنان تانۋ ءارى الەمگە تانىتۋ ءۇشiن - سول كەزدەگi اباي ءومىر سۇرگەن الەۋمەتتiك ورتا تۋرالى تولىق بiلۋ ازدىق ەتەدى. بىزگە ابايدى تانۋ ءارى تانىتۋ ءۇشiن الدىمەن ابايعا «بۇيىرماعان»، ال ءبىزدىڭ «قولىمىزدا بار» بۇكiل الەمدiك فيلوسوفيالىق وي جاۋھارلارىن مەڭگەرiپ، فيلوسوفيا تاريحىندا ورىن العان بارلىق اعىمدار مەن كونتسەپتسيالاردى، جاڭا كوزقاراستاردى اباي شىعارماشىلىعىنان ىزدەپ تاۋىپ، وعان سالىستىرمالى باعا بەرiپ، مۇمكiن ولار ايتپاي، ال اباي ايتقان جاڭا ماسەلەلەر بولسا، سونى كوتەرiپ - وبەكتيۆتi ساراپتامالىق زەرتتەۋ جۇرگiزۋ قاجەت شىعار. ياعني، مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولىن» قالاي جازىپ شىقسا، بۇگىن ءبىزدىڭ زامانداستاردىڭ الدىندا «ابايدىڭ فيلوسوفيالىق جولىن» قايتا جازىپ شىعۋ مىندەتى تۇر. بۇل وڭاي iس پە؟ ارينە، وڭاي ەمەس - اينالىسام دەگەن ادامنىڭ بۇكiل عۇمىرىنا تاتيتىن iس! ەندەشە، جوعارىدا ايتىلعانداي، «قازاق فيلوسوفياسى بار ما، جوق پا؟»، «فيلوسوفتار بولعان با، بولماعان با؟» دەگەن سۇراقتار - سۋدىڭ بەتiندەگi كوبiك سياقتى عانا نارسەلەر. ماسەلەنiڭ تەرەڭiنە ەنبەي جاتىپ، ايتەۋiر بiر نارسە ايتۋ قاجەت بولعان سوڭ ايتىلا سالعان دۇنيەلەر. بۇل - ءوزىن-ءوزى سىيلايتىن فيلوسوفتىڭ ايتار ءسوزى ەمەس.
ەندى «ابايدى ۇلى فيلوسوف رەتىندە وزىمىزگە عانا ەمەس، الەمگە قايتا تانىتۋ نە ءۇشىن قاجەت؟» دەپ سۇرالىق... ءبىز جوعارىدا ايتتىق، ءال-فارابي «جارنامالاۋدى»، قازاق تاراپىنان الەمگە قايتا «تانىستىرۋدى» قاجەت ەتەتىندەي تۇلعا ەمەس دەپ. ويتكەنى، ول ءومىر سۇرگەن زاماندا بۇكىل الەم نازارىن اۋدارعان كۇشتى وركەنيەتتىك ورتا - اراب وركەنيەتى بولدى. وزىق ويلى ءابۋناسىر بابامىز دالالىق باستاۋىنان جاستاي قول ءۇزىپ، ۇلكەن عىلىم جولىنا سۇڭگىدى. ونىڭ بارلىق شىعارماشىلىق جولى باسقا تىلمەن، باسقا رۋحاني الەممەن بايلانىسىپ، ونىمەن ەتەنە ءبىتىسىپ كەتتى. ول ءۇشىن كىم وعان كىنا ارتا الادى؟
قىپشاق (بۇل جەردە «تۇپقازاق» دەگەن دۇرىس) ءال-فارابيدەن باسقا سۇلتان بەيبارىس، تۇپقازاق - دۋلاتي، تۇپقازاق - جالايري جانە باسقالارى بار ەمەس پە؟ ولاردىڭ ءبارى دە ءوز ينتەللەكتۋالدى پوتەنتسيالىن وزگە مادەني اۋماقتا جۇزەگە اسىردى. سەبەبى، كۇشتى مادەني ورتالىقتىڭ الىپ پلانەتا سياقتى قۋاتتى تارتىلىس كۇشى بار. ول دارىندارمەن ۇنەمى تولىعىپ وتىرۋعا ءماجبۇر. بۇل - مادەنيەت وشاعىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى. وندا تالانت ۇلتقا، جەرگە قاراپ بولىنبەيدى، ورتالىق كىمدى بولسا دا ءوز قۋاتىنىڭ كۇشىمەن وزگەرتىپ الادى.
ءاربىر دارىن يەسى، ءوز كەزەگىندە ورتالىقتى ودان ءارى دامىتادى. ورتالىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى بۇرىن دا، قازىر دە وسىنداي - ەش وزگەرىسكە ۇشىراعان جوق. مىسالى، قازىر دامىعان اقش پەن ەۋروپا وزىنە جۇزدەگەن دارا تالانتتاردى جىل سايىن سىڭىرەدى. جاس دارىن يەلەرى وسى وركەنيەت ورتالىقتارىن ودان ءارى قۋاتتاندىرىپ وتىر... سول سياقتى كەزىندە گۇلدەنگەن اراب مادەنيەتى دە وزىنە ەرەكشە دارىن يەلەرىن تارتىپ وتىرعان. ءال- فارابي سياقتى جوعارى ينتەللەكتەر ءوز جەرىندە دانالىق قۋاتىن جۇزەگە اسۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بولۋىنان بولار نەمەسە ءوز ەلىنىڭ مادەني دامۋ شەڭبەرىنىن شىعىپ كەتۋىنەن بولار ءوز مۇمكىندىكتەرىن اراب مادەنيەتى ارقىلى جۇزەگە اسىردى. كەيىن ەۋروپالىق عىلىمنىڭ دامۋىمەن ولاردىڭ ءىلىمى، ەسىمدەرى الەمگە تارادى. الەم ولاردى ءالى كۇنگە دەيىن «اراب وركەنيەتى» وكىلدەرى دەپ تانيدى. سول سەبەپتى، بۇگىنگى قازاقستاندىق عىلىم الدىندا ءال-فارابيدى «عۇلاما عالىم» دەپ تانىتۋدان بۇرىن، ونى «قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى»، «تۇركى دۇنيەسىنىڭ ومىرگە اكەلگەن عۇلاماسى» رەتىندە قايتا تانىتۋ مىندەتى تۇر. ول ءۇشىن قازاقستاندىق عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ءوزى سول دەڭگەيگە ۇمتىلۋى قاجەت.
ءبىز ءال-ءفارابيدى ءوز ۇلتىمىزدىڭ دانا عۇلاماسى رەتىندە تانىتۋدى، ناقتىسىندا، ونىڭ داڭقىن ءوز قازاق تەگىنە قاراي بۇرۋدى ۇلتتىق نەگىزدە جۇرگىزۋىمىز قاجەت. سودان كەيىن عانا تەرەڭ زەرتتەۋلەردى وزگە تىلدەرگە اۋدارىپ، ءال-فارابي ەسىمىن بەرىسى قازاق ۇلتىنىڭ، ءارىسى تۇركى الەمىنىڭ دانالىق جاۋھارى ەكەندىگىن مويىنداتا الامىز.
وسى باعىتتا كەزىندە اتاقتى ا. ماشاني باستاعان، كورنەكتى فيلوسوف ا.قاسىمجانوۆ جالعاستىرعان عىلىمي زەرتتەۋلەردى قايتا جاڭعىرتۋ قاجەت. ءال-ءفارابيدىڭ ىلىمىنە ارنالعان عىلىمي حالىقارالىق كونفەرەنتسيالاردى ەلىمىزدە تۇراقتى تۇردە وتكىزىپ، ونىڭ ءىلىمىن ودان ءارى ناسيحاتتاۋ جاۋاپكەرشىلىگىن قازاقستان ءوز موينىنا الۋى ءتيىس. ولاي ەتپەسەك، ۇلى بابامىزدىڭ دايىن بەدەلىن وزگەلەر يەمدەنۋى، ونىڭ ءىلىمى مەن اتى وزگە ۇلت پەن ەلدىڭ بەدەلىنە (برەندىنە اينالۋى) قىزمەت ەتۋى ابدەن مۇمكىن.
ەندى «وسى مىندەتتى اتقارۋ ءۇشىن نە قاجەت؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ول ءۇشىن ارنايى عىلىمي توپ قۇرىلىپ (كەزىندە د.قوناەۆتىڭ نۇسقاۋىمەن قۇرىلعان ءا.ماشاني باسقارعان عىلىمي توپ سياقتى), ونى وسى ماقساتتا جۇيەلى تۇردە جۇمىس ىستەۋگە باعىتتاۋ قاجەت. بۇل ماقسات ءۇشىن ۇكىمەت قارجى اياماۋى ءتيىس. ويتكەنى، ونىڭ قايتارىمى دۇنيە-بايلىقپەن ەمەس، مادەنيەتتىڭ بولاشاعىمەن، دامۋىمەن ولشەنبەك. جانە دە وسى ماقساتتىڭ ىسكە اسۋى ءۇشىن وتە تالانتتى، ءوز ىسىنە بەرىلگەن، شىن مانىندە ءال-فارابي مەن اباي دەڭگەيىندە ويلايتىن عالىمداردىڭ ومىرگە كەلۋى - تاعى دا قاجەت. قازىرگە ەڭ قيىنى وسى ماسەلە بولىپ تۇر!... سەبەبى، ونداي دارىنداردىڭ تۇلا بويىندا حالقى ءۇشىن ەرلىككە بارا الاتىنداي «ۇلتىم ءۇشىن» دەيتىندەي شىنايى ۇلكەن پاتريوتتىق سەزىم، ۇلتىنا دەگەن جالىندى سۇيىسپەنشىلىك سەزىم قالىپتاسۋى قاجەت. سونىمەن قاتار، وعان ۇلكەن ەنتۋزيازم قاجەت. ال وسى قابىلەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا الەۋمەتتىك جاعدايلار تىكەلەي اسەر ەتەدى. ءسويتiپ، بۇل ماسەلەدە كوپ نارسە بىرىمەن ءبىرى ۇشتاسىپ جاتاتىنىن كورەمىز. وسى جاعدايدا ۇلى بابالاردىڭ «تاعدىرى» ولاردىڭ بۇگىنگى ءىزباسارى - مەملەكەت، ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ەرىك-جىگەرىنە كەلىپ تىرەلەتىنىن دە كوپشىلىگىڭىز بايقاپ وتىرعان بولارسىزدار دەيمىن...
...بۇل تاقىرىپتا وسىدان باسقا اڭگىمەنىڭ باسى ارتىق...
«اباي-اقپارات»
