ايگۇل كەمەلباەۆا. ماجنۇندىككە ىڭكارلىك
اۆتوردىڭ جالالەددين رۋمي. ءماجنۇن - جۇرەك ماقالاسىنىڭ جالعاسى
شىعىستانۋشى شوڭ عالىم، نيزاميدىڭ بەس داستانىن زەرتتەپ جازعان اۆتور ا.بەرتەلس ءماجنۇن وبرازى ناعىز اقىننىڭ پرووبرازى، تۇپكى اڭسارلى بەينەسى دەپ جازدى. سۋفيلەر - بۇل اقىندار ءھام عاشىقتار ەكەنىن ىدىرىس شاح تۇيىندەيدى.
ءماجنۇن - جارىمەس، ەسۋاس، ماحابباتتان ەسى اۋىپ، جىن يەكتەگەن دەگەن ءسوز. ول اراب اقىنى كايستىڭ لاقاپ اتى. ءماجنۇننىڭ ءلايلى سۇلۋعا ەسى اۋىسقانشا سۇيىسپەنشىلىك سەزىمى شىعىس كلاسسيكالىق ادەبيەتىندە كەڭ تارالعان سيۋجەت. ءماجنۇن جىندانىپ كەتكەن اۋليە عاشىقتىڭ ماڭگىلىك سيمۆولى.
كايس - اراب تىلىندە «ولشەم»، «شاما»، «بەرىك ۇلگى، ونەگە» دەگەن ۇعىمعا تەڭ. ءماجنۇن - ءسۇيۋ سەزىمى كەرنەگەن سوڭ ناقۇرىس اتاندى. ول - قيساپسىز كوپ پوەمالار مەن اڭىزدار قاھارمانى. جاي تىلمەن ايتقاندا، جىندانعان عاشىق وبرازى نە ءۇشىن اسپەتتەلۋگە لايىق؟ ءماجنۇن نەگە سونشالىق بيىك وبراز؟ مۇنىڭ سىرىن ءسۋفيزمنىڭ تەوريالىق نەگىزىن قالاعان ويشىلدار تۇسىندىرەرى حاق. اسپانتەكتى ءماجنۇن، كوككە تەلمىرگەن، جانى پاك عاشىق. قاۋىزى اشىلعان رايحان گۇلىندەي ءازيز جۇرەگى بار، سول جۇرەگىنىڭ ماڭىندا تىكەنەكتەر وسكەن ماحاببات قۇربانى.
شىعىستىق اقىن اتاۋلى ءماجنۇننىڭ قوشامەتكە لايىق بەينەسىن جىرلاۋ ارقىلى ءوز جۇرەكتەرىن سويلەتكەن، ءبارى ءماجنۇندى وزىنە تەلىگەن ەدى.
اۆتوردىڭ جالالەددين رۋمي. ءماجنۇن - جۇرەك ماقالاسىنىڭ جالعاسى
شىعىستانۋشى شوڭ عالىم، نيزاميدىڭ بەس داستانىن زەرتتەپ جازعان اۆتور ا.بەرتەلس ءماجنۇن وبرازى ناعىز اقىننىڭ پرووبرازى، تۇپكى اڭسارلى بەينەسى دەپ جازدى. سۋفيلەر - بۇل اقىندار ءھام عاشىقتار ەكەنىن ىدىرىس شاح تۇيىندەيدى.
ءماجنۇن - جارىمەس، ەسۋاس، ماحابباتتان ەسى اۋىپ، جىن يەكتەگەن دەگەن ءسوز. ول اراب اقىنى كايستىڭ لاقاپ اتى. ءماجنۇننىڭ ءلايلى سۇلۋعا ەسى اۋىسقانشا سۇيىسپەنشىلىك سەزىمى شىعىس كلاسسيكالىق ادەبيەتىندە كەڭ تارالعان سيۋجەت. ءماجنۇن جىندانىپ كەتكەن اۋليە عاشىقتىڭ ماڭگىلىك سيمۆولى.
كايس - اراب تىلىندە «ولشەم»، «شاما»، «بەرىك ۇلگى، ونەگە» دەگەن ۇعىمعا تەڭ. ءماجنۇن - ءسۇيۋ سەزىمى كەرنەگەن سوڭ ناقۇرىس اتاندى. ول - قيساپسىز كوپ پوەمالار مەن اڭىزدار قاھارمانى. جاي تىلمەن ايتقاندا، جىندانعان عاشىق وبرازى نە ءۇشىن اسپەتتەلۋگە لايىق؟ ءماجنۇن نەگە سونشالىق بيىك وبراز؟ مۇنىڭ سىرىن ءسۋفيزمنىڭ تەوريالىق نەگىزىن قالاعان ويشىلدار تۇسىندىرەرى حاق. اسپانتەكتى ءماجنۇن، كوككە تەلمىرگەن، جانى پاك عاشىق. قاۋىزى اشىلعان رايحان گۇلىندەي ءازيز جۇرەگى بار، سول جۇرەگىنىڭ ماڭىندا تىكەنەكتەر وسكەن ماحاببات قۇربانى.
شىعىستىق اقىن اتاۋلى ءماجنۇننىڭ قوشامەتكە لايىق بەينەسىن جىرلاۋ ارقىلى ءوز جۇرەكتەرىن سويلەتكەن، ءبارى ءماجنۇندى وزىنە تەلىگەن ەدى.
يبن ارابي سۋفيلىقتىڭ سىرىن شىن اسىقتا اقىل - ەس بولمايدى دەپ اشتى. اقىل بيلەگەن، ەسەپكە شورقاق دەۋگە كەلمەيتىن ەستيار ماحاببات شىنايى سۇيىسپەنشىلىككە جاتپاس. قازاققا مۇنى شاكەرىم اۋليەدەن اسىرىپ ايتقان ەشكىم جوق:
ولاي بولسا، تازا اقىل،
اۋليەلىك سەندە جوق.
بايانسىزعا ءبارى قۇل،
جىندانباعان پەندە جوق.
«شىننان وزگە قۇداي جوق».
ءلايلى بەينەسىندە بويجەتكەن قىزدىڭ وسالدىقتارى جوق بولۋى قۇدايدىڭ كەمشىلىكتەن، مۇقتاجدىقتان پاكتىگىن بەينەلەۋگە ءتيىس. جۇماتايدىڭ «ءلايلا دەرتىن جازار دەپ ءلايلا عانا» دەپ جىرلاۋى راتسيونالدى جادتان عورى يرراتسيونالدى ماعىناعا ءدوپ.
ەستەتيكالىق كاتەگوريادا بيىك ۇعىمدار تابيعاتتىڭ ادامعا بەرەتىن اسەرىندەي بۋىرقاندىرادى، الەمنىڭ ۇلىلىعىن اشادى. ادام جانى بيىكشىل، اۋليەلەر دۇعا قىلۋ ءۇشىن يەن ءتۇزدى تاڭدايدى، سەبەبى ول كەڭدىكتىڭ ءھام ازاتتىقتىڭ كورىنىسى. ءارى ازازىلدىككە بەيىم، باعىنعىش ادام تابيعاتىمەن كۇرەسۋ شولدە قيىن، ونىڭ جەڭۋ ناعىز اۋليەلىك قۇپياسى. ءشول - اداسقان، لاعىنەت ارقالاعان پەرىشتە - سايتاننىڭ دا ەلى.
ءماجنۇن كادىمگى كوپ عاشىققا ۇقسامايدى. سۋفيلىك وردەندەر ماجنۇندىك ەكى قۇبىلىستى ايقىن ءبىلدىردى. 1. ماجنۇندىك - جان قالاۋى، اللاشىلدىق. 2. ءتان قۇمارلىق، ناپسىدەن ازات عاشىق وبرازى. ءماجنۇننىڭ ءلايلى دەپ زارلاپ، جەر بەتىن كەزىپ ءجۇرۋى جۇرەكتىڭ دۇعا سوزدەرى.
مەنىڭ جارىم قىز ەمەس،
حاقيقاتتىڭ شىن نۇرى.
شاكەرىم «جار» ءسوزىن سۋفيزمنەن قابىلدادى.
مەسنەۆيدە رۋمي جىرلاعان «ءلايلى جاقتى مەكەندەيتىن ءيتتى ءماجنۇننىڭ قالاي ەركەلەتكەنى تۋرالى اڭگىمەسىندە» ءماجنۇن كەمەلىنە كەلگەن ناعىز ميستيكتىڭ بەينەسى، ول مۇسىلمان داستۇرىندە بىلعانىش سانالعان ءيتتى دە سۇيەدى. لايلىگە تاياۋ جۇرگەندىكتەن يتكە ونىڭ ىزگىلىك ساۋلەسى تۇسكەن. يت قۇدايعا جارامسىز، لاس حايۋاندارعا جاتادى، يت تيگەن كيىممەن ناماز وقۋعا بولمايدى. ءماجنۇن ءيتتىڭ ارقاسىن سيپالاپ، اۋقات بەرىپ ءسۇيىندى. مەن ماحابباتتىڭ ءمۇساپىر قۇلى، ءيتتىڭ تابانى استىنداعى شاڭدى سۇيۋگە دايارمىن،- دەپ مويىندايدى ول ءوزىن كىنالاعان ەلگە. زەرتتەۋشىنىڭ ايتۋىنشا، يسلامنىڭ جارلىقتارىنا قارسى شىققان ءماجنۇندى بۇل ارەكەتى ءۇشىن ايىپتاۋعا بولمايدى، سەبەبى ول ەسىنەن اداسقان جان. شىنىندا ماجنۇنگە ءلايلى بار جەردىڭ ءبارى جۇماق، وزگە ادامدار تەك دۇنيەنى ءماجنۇننىڭ كوزىمەن كورە المايدى. ءسۋفيزمنىڭ وي جەلىسىندە ءدىننىڭ سىرتقى اتريبۋتتارى مەن كورىنىستەرى، سالت-داستۇرلەرى، دوگما تىيىم سەنىمدەرگە اسا ماڭىز بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ءدىننىڭ سىرتقى فورماسىنا سۋفيزم ءمان بەرمەيدى.
رۋمي وسى كونتسەپتسياسىن ءلايلى - ءماجنۇن اللەگورياسىنداعى كەلەسى مىسالىندا ناقتى تۇجىرىمدايدى. «ادامدار ءماجنۇندى لايلىگە دەگەن ماحابباتىنان باس تارتۋعا يلاندىرعانى تۋرالى اڭگىمەدە» ول سۋفيزمدەگى كوركەم سيمۆولدىڭ ءبىرى «شاراپ» ءسوزىن پايدالانعان. ءلايلىنىڭ كوركى سونشالىق كوز تارتپايدى، اينالا تىم قۇرىعاندا ءجۇز، ەكى ءجۇز پەريزات ارۋ بار، سونىڭ كەز كەلگەنىن تاڭدا!- دەپ جۇرت اتايدى. ءماجنۇن ءجۇزى سۇرلانىپ بىلاي ءۇن قاتتى: «سۇلۋلىق - ىدىستىڭ كەسكىنى ەمەس. سول ىدىستان بىزگە قۇيىلاتىن سۋسىن. سەندەرگە سودان سىركە سۋ ءىشۋ جازىلعان، مەن بال شاراپ تاتامىن. جاراتقان قۇداي ءبىر قۇمىرادان بىرەۋگە كەرمەك ۋ، ەندى بىرەۋگە بال قۇيادى. بارلىعى ىدىستىڭ نوبايىن عانا كورەدى. تەك لايىق جان ونىڭ ىشىندەگى ءدامىن (ماڭىزىن، مازمۇن، ماعىناسىن) كورەدى. پوەمانىڭ تۇپنۇسقاسىندا: «سىرتقى ءتۇر - بۇل قۇمىرا، ادەمىلىك - بۇل شاراپ. قۇداي ماعان ونىڭ جۇزىنەن (ياعني ىدىستان) شاراپ قۇيدى» دەلىنگەن. تۇسىنىكتەمەدەن بۇل ميستيكاسىز ونبەيتىن ۇعىم ەكەنى ايان. ءلايلىنىڭ سۇلۋلىعى قۇدايدىڭ ءمىنسىز سۇلۋلىعىنىڭ بەينەسى، ول تەك ولەردەي عاشىق كۇي كەشكەن ماجنۇنگە عانا كورىنەدى. سوندىقتان ءلايلىنىڭ كوركى شاراپ دەپ اتالىنعان، بۇل شاراپ تاڭداۋلىلار ۇشىن. «دانالىق - بۇل گۇل، ودان ارا بال جاسايدى، ال ورمەكشى - ۋ جاسايدى. ارقايسىسى ءوز تابيعاتىنا وراي». مەنلي پ.حولل ەجەلگى يدەيانى ۇسىندى.
اللا ءمىنسىز اۋەلدەن، پايعامبار حاق.
اباي ولەڭىندە اللا دەۋ ءۇشىن ادامزاتقا «ولارعا كەز-كەزىمەن ءنابي كەلدى» دەپ جازدى. («اللا دەگەن ءسوز جەڭىل»).
«شاراپتىڭ تۇنباسى، اسپاز، اقىن، ارفا، سازدى اۋەن، اسىق، شىراعدان، شاراپ پەن باقىتقا ماستانۋ - سونىڭ ءبارى مەن. اللا اتىمەن انت ىشەمىن، كەز كەلگەن سەنىم مەن سەكتا - بۇل مەن»،- دەپ ەلىتتى رۋمي، حيكمەت كەۋدەسىندە ماحاببات گۇلشەشەك جارىپ بۇرلەگەن ساتتە. رۋمي ءماجنۇن ەمەس دەي الماسسىز. ول نەگە ماسايراپ، ماستانادى؟ قۇس جولىندا قالىقتاپ، قانى تەڭىزدەي تاسىنعان بۇل ەكستازعا شومعان كۇيدىڭ پوەتيكالىق قۇدىرەتىن تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. ەزوپ تىلىمەن كوبىك شاشقان مىناۋ ەسسىز قۇشتارلىقتى راتسيونالدى قازىققا كىندىگىنەن تۇسالعان دۇمشە جۇرت ۇعا قويار ما. رۋمي «مەن شاراپپىن» دەسە حريستياندىق ءىلىم مەن مۇسىلمان دىنىندە ميستيكالىق سارىننان اۋماي قايتالايدى. مەنلي پ.حولل: «مىسىرلىقتاردىڭ كوزىمەن قاراعاندا، ءجۇزىم ءسولى وزگە زاتتاردان عورى اناعۇرلىم ادام قانىنا ۇقسايدى. راسىمەن ولار ءجۇزىم جەرگە كومىلگەن ولىكتەردىڭ قانىنان ءنار الىپ، ءوسىپ-ءونىپ شىعادى دەپ ويلايتىن ەدى». الەم ءبىر-بىرىنەن دايار ۇلگىنى قابىلداي بەرگىش، قازاق مۇنى سىنىقتان وزگەنىڭ ءبارى جۇعادى دەپ قيسىندايدى. «حريستياندار شاراپتى ءحريستتىڭ قانىنىڭ نىشاندىق بەلگىسى رەتىندە قابىلدادى. حريستوس، كۇن رۋحىنىڭ ەكزوتەريكالىق (سىرتقى) سيمۆولى، «مەن شاراپپىن» دەپ ايتتى. ول وسىلايشا ماس بولعان قىزۋ ساتتەگى تابىناتىن زات بولىپ شىقتى. تۇپ-تۋرا پۇتقا تابىنعان داۋىرلەردەگى ونىڭ پروتوتيپتەرى - ۆاكح، ديونيس، اپيس نەمەسە ادونيستەن اۋمايدى».
ءماجنۇن - ميفولوگيالىق، ارحايكالىق فولكلوردان ليرو-ەپيكالىق، ميفو-پوەتيكالىق پوەزياعا وتكەن ميستيكالىق كەيىپكەر. تۇلا بويى تۇنعان قۇدىرەت.
گرەك ميفولوگياسىنداعى ورفەيدىڭ جاراتىلىس قالىبىنان ماجنۇنگە اۋعان قاسيەت ايان. ەكەۋى دە سىبىزعىدا وينايدى، اڭ مەن قۇستى اڭشى مەن تۇزاقتان قورعاشتاپ، جان-جانۋارلاردى سازدى اۋەنمەن باۋرايدى.
ورفەي تالانتتىڭ ماگيالىق سيقىر كۇشى دارىعان ميفتىك ءانشى، ونەرىنە ادامزات ءناسىلى مەن وليمپيالىق قۇدايلار تۇگىلى تابيعات باعىنادى. ول ارگوناۆتاردىڭ جورىعىنا قاتىسقاندا، اسپاپ تارتىپ، دۇعامەن جال-جال تولقىنداردى جۋاسىتىپ، «ارگو» كەمەسىنىڭ ەسكەكشىلەرىنە كومەكتەسەدى. ورفەي قايعى بۋىپ، قاڭعىپ ولەدى.
ەل-جۇرتتان بەزىپ، ساياق كەتكەن تاقۋالار بارلىق دىندە بار. حريستيانداردا از ەمەس، اۋليە انتوني، جىن يەكتەپ ازعىرۋدى جەڭگەن تاقۋانىڭ ءبىرى، بەنەديكت مەن پاۆەل اۋليە... دۇنيەدەن بەزگەن ديۋانالىقتىڭ تۇبىندە نە بار؟ كۇناكارلىقتىڭ جويقىن كۇيرەتۋشى كۇشىن انىق ءتۇسىنىپ، كۇنادان قاشىپ قۇتىلۋعا مۇرات بار.
كۇنا - ءولىمنىڭ كوزىرى. حريستياندىقتا ءتان ءلاززاتى، ءناپسى ايرىقشا كۇنا سانالادى. جۇماقتان قۋىلۋدىڭ باسى سول. يسلام ءناپسىنىڭ زيانىن وزگەشە قاداعالايدى، يسلامدا نەكەگە قارسىلىق جوق. تاقۋالىقتى ءدىن نەلىكتەن ارتىق سانايدى؟ نە ءۇشىن اۋليە ءدىندارلار ءوزىن-ءوزىن شەكتەيدى؟ بۇل جالعىزدىقتىڭ ۋىتىنا ەركىمەن كونۋ، جۇبايلىق ءومىردى قور ساناۋ جانە ۇرپاق وسىرۋدەن باس ساۋعالاۋ تارىزدەنەتىنى راس.
ورتا عاسىرلىق ەۋروپادا كەدەيشىلىكتى ۋاعىزداپ، ساندالمامەن كۇنەلتەتىن دەپ ايتسا تەرىسكە شىعارا الماستاي موناح وردەندەرى بولدى. فرانتسيسكاندىقتار، دومينيكاندىقتار، بەنەديكتيندىكتەر، ت.ب. بۇلار كەزبە ۋاعىزشىلار. اۋليە دومينيك (1170-1221) نەگىزىن سالعان ۋاعىزشى موناحتار وردەنى كەزبەلىكپەن اينالىستى. اراسىندا سۋرەتشىلەر كوپ. بۇل موناح وردەندەرىن باتىس تارماق سۋفيلەر دەسە قاتە ەمەس. تاسپيىقتى دۇعا قىلۋ ءۇشىن ەنگىزگەن وسى اۋليە دومينيك ەكەنىن دج. حولل ايتادى. موناحتار ءوسىپ-ونبەيدى.
تسەليبات - (گرەكشە ەردىڭ نەكەسىزدىگى، بويداق) كاتوليك ءدىندارلارىنىڭ ۇيلەنبەۋگە بەكىنۋى، پارىزى. تسەليبات - نەكەدەن بەزۋشى دەگەن ءسوز. ونى 1073-1085 جىلدارى پاپا گريگوري ءVىى ەنگىزگەن، 13 ع. ورتاسىنان باستاپ نىعايدى. يسۋس حريستوس ءتان قۇمارلىعى تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپايدى ءھام پاكتىگىن ساقتايدى. مارتەبە ءھام پارىز، بالكىم ەلدەن ەرەكتىك. ءماجنۇن فرانتسيسك اسكيزسكيگە ۇقسايدى، تاقۋالاردىڭ بارىنە ورتاق سارىن ۋاعىز ايتۋ ماقساتىمەن كوپ قاڭعيدى. فرانتسيسك اۋليە قۇستارعا قۇدايعا جالبارىڭدار دەپ ۋاعىز وقيدى. راسىندا اڭ-قۇس ءوز عيباداتىن بىلەدى. فرانتسيسك اسكيزسكي رۋحىن قورلاتپاۋ ءۇشىن ءناپسىسىن ءازازىل ساناپ، ولتىرۋگە ءماجبۇر. ول ءتانىن تىكەنەكتى بۇتاعا جىرتقىزادى. سول قان تامعان جەرگە راۋشانگۇل وسەدى. حريستياندىق اڭىزداردا ءتان مۇددەسىن جاننىڭ اسقاقتىعى جەڭەدى، بىراق جەڭىس وڭايشىلىقپەن تاعى كەلە قويمايدى. لەۆ تولستويدىڭ ناپسىسىمەن كۇرەسىپ، ءبىر ساۋساعىن شاۋىپ تاستاعان سەرگي اكەيىنىڭ بەينەسى ەسكە تۇسەدى. بىراق ول ارىلۋدان عورى مەنمەندىككە تەڭ قىلىق ەدى. دىندە ءوزىن-ءوزى زور تۇتۋعا تىيىم سالىنعان. ف.م.دوستوەۆسكيدىڭ «ناقۇرىس» اتتى رومانىنىڭ باس قاھارمانى كنياز مىشكين، ونىڭ ءتۇپ نەگىزىندە يسۋس حريستوس الىنعان، موماقان، مومىندىعى ءھام پاكتىگى بۇلتارتپاسى ايان. اسىلى، «ناقۇرىس» ءسوزى ءماجنۇننىڭ ءسينونيمى. ماجنۇندە اۋليەگە ءتان اسكەتيزم مەن ماڭدايى ساۋلە شاشىپ تۇراتىن ءدىني بەلگى بار. ءماجنۇننىڭ اكەسى لايلىگە قۇدا تۇسكەنمەن ءساتسىز بولىپ، قىز جىگىتكە ايتتىرىلمادى. ءماجنۇن شىن مانىندە تسەليبات، نەكەنى اڭساۋ وعان جات. عاشىقتىق وتىنا كۇيىپ-جانىپ، بەزگەك بۋعانداي سەندەلىپ كەتسە دە، جاس جىگىت قىزدى قۇشۋدى ءتىپتى ارماندامايدى. ول لايلىگە دەرتىمەن اسىق، جانىمەن عاشىق. ميستيكالىق جولدا ۇستامدىلىق، توزىمدىلىك، تىيىلۋ (زۋحد) قاجەت. كۇناعا باتۋ ادام بالاسىن قۇدايدان الىستاتىپ جىبەرەدى. رۋميدە جان مەن ءتاننىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي ەكى بولەك. بۇل جالعان ءفانيدىڭ ۇرىمتال قىزىعىنا قانباي، الدامشى دۇنيەلىگىنە الدانعان جان ەزوتەريكالىق بايلانىستى كورۋگە دارمەنسىز.
انىق اسىق - اۋليە!
كەرەمەتكە سول يە.
جانى قۇربان جارىنا،
كەرەكسىز وعان دۇنيە.
شاكەرىم ولەڭىندە ماجنۇندىكتىڭ پورترەتى تۇر. ول ايدالادا قاڭعىپ، دۇنيەدەن بەزگەندەردىڭ جۇرەگىندە ۇلى سۇيىسپەنشىلىككە عانا ورىن بارىن شىن ۇعىنىپ جىرلادى. ءوز باسىنان وتكەرگەن كۇي بولعان سوڭ نەگە جالعان سويلەسىن.
تىرىلىكتە قوسىلىسقان - شىن جار ەمەس، ويناس ول،
ونداي اسىق شىنعا دۇسپان،
ول بەيىسكە بارمادى.
جار سيپاتىن بىلسەڭىز دە،
ءناپسىڭ «ولمەي» دەمە جار،
ايلا، الداۋ وزىڭىزگە،
شىن قاقيقات قانبادى،- دەپ جىرلايدى «ورتەيىن دەپ وتقا كومدىم، وت جۇرەگىم جانبادى» اتتى ولەڭىندە شاكەرىم قاجى.
ءولىپ ەدىم - جار بىرىگىپ، ءبىر بەيىستى تاڭدادى،
ءلايلى - ءماجنۇن قارسى شىعىپ، ەرۋلىگىن قامدادى.
قازاق سالت-داستۇرىندە، بىراق جاردىڭ سيپاتى ءسۋفيدىڭ كوزىمەن.
اراب تىلىندە «كالب» - جۇرەك. جۇرەك كۋلتىن سۋفيزمنەن بوگدە ەشكىم ەگىلە شەرتكەن جوق. ول «عادىلەتتى جۇرەك» (اباي). ەزوتەريكالىق اللەگوريالاردىڭ ماعىناسىن دالمە-ءدال ۇعىنۋ ءۇستىرت شالاعايلىق. دارۋىشتىك ۇلى ماحاببات تۋرالى 1832-36 ج.ج. جاريالانعان ورىس پوەزياسىنان مىنا ءبىر ولەڭ جولدارى شە: «و لۋچ دۋشي وسيروتەلوي!/ پوتوك ۆ پۋستىنە بىتيا، /ليۋبوۆ، سەسترا سۆياششەننوي ۆەرى،/ ليلەيا انگەلوۆ...»
«كەزبەلەر» اتتى بۇل ولەڭنىڭ اۆتورى ۆ.گ.تەپلياكوۆ. اقىن زاتى قاشاندا ديۋانا، ول اپەندىلىكتى شەت كورمەيدى. اقىن پايعامباردىڭ ءسوزىن ايتۋعا حاقىلى. ماجنۇندىك پەن كەششەلىكتىڭ اراسى جۇماق پەن تامۇقتىڭ شەگىندەي بىتىسپەيدى. ءبىرى اللاشىل سانا، ءبىرى ادامي سانا، بيىك پەن الاسا. دجالالەددين رۋمي ءماجنۇن وبرازىن ەرەن شىڭعا كوتەردى. ونىڭ «ءماجنۇن» اتتى جىرى - دۇعا. سۇيىكتى لايلىسىنەن ايرىلۋى ءماجنۇندى دەرتكە ۇشىراتتى. ءجۇزى سىنىپ، قانى تاسىدى. بىلگىر ەمشى ونى ەمدەۋگە كىرىستى، ول ناۋقاسقا قان اعىزۋ كەرەك دەپ جازىپ بەردى. ءماجنۇننىڭ دەنەسىنەن قان الۋعا كەلگەندە ول باس تارتتى. الگى كىسى سوندا: «ساحارادا ارىستاننان قورىقپاعاندا، ەندى ۇرەي بۋىپ وتىرسىڭ با ءوزى؟» دەپ كىنا تاقتى. ءماجنۇن وعان ءلايلى ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا مەجە جوق. مەنىڭ تامىرىمدى كەسكەندە، بالكىم سەن، سۇيگەنىمدى اڭداۋسىزدا جارالاپ الارسىڭ دەدى.
يا توت، چيا جيزن - سكيتانە ي ليۋبوۆ،
ي منە ل بوياتسيا، چتو پرولەتسيا كروۆ؟
نو يا سۆوەي ليۋبوۆيۋ پەرەگرۋجەن،
كاك راكوۆينا، پولنايا جەمچۋجين.
لەيلي ي يا - مى درۋگ بەز درۋگا - پراح.
مى س نەيۋ - دۋح ەدينىي ۆ دۆۋح تەلاح!
ارۋانا باۋىر دۇنيە. قۇراندا ادام بالاسىنا اللا كۇرە تامىرىنان دا جاقىن دەلىنگەن: «راسىندا ادامزاتتى جاراتتىق. وعان، ءناپسىسىنىڭ نە سىبىرلاعانىن بىلەمىز. ويتكەنى ءبىز، وعان كۇرە تامىرىنان دا جاقىنبىز». (50:16). رۋمي مۇنى ءماجنۇننىڭ قان تامىرىندا ءلايلى جانى بارىنا مەگزەپ، قاف سۇرەسىنىڭ ناق وسى اياتىن استارلاپ اسا كوركەم سيپاتتايدى. قۇدايعا قۇلشىلىق قىلۋدىڭ مۇنان اسقان قاس ۇلگىسىن رۋميدەن ارتىق ايتقان قايسىسى بار ەدى؟!
نيزامي جار سالدى: «اقىننىڭ ءتىلى استىندا اسىل قازىنا قويمانىڭ كىلتى جاسىرۋلى. پايعامبار مەن اقىن - بۇل ءدان وزەگى، قالعانىنىڭ ءبارى قابىق». 800 جىل بۇرىن تۋعان رۋمي بۇگىنگى دۇنيەقوڭىز ادامدار ءۇش ۇيىقتاپ تۇسىنە كىرمەيتىن رۋحاني اڭساردى جۇرەگى ەزىلە جىرلايدى. نەتكەن شەبەر قۇداي. ادام جانىن ەرەن سۇلۋ جاراتقان اسىلپانا اللاتاعالانى راسۋلدان سوڭ ۇلىقتاۋ رۋميگە اقىندىقتان ارتىق اڭسارلى سىر بولاتىن.
مادجنۋن ۆسەگدا پو زاپاحۋ زەملي
دوگادىۆالسيا، گدە پروشلا لەيلي،- دەۋى نەنى بىلدىرەدى؟ مۇحاممەد س.ع.س. حاديستەرىنەن ايان: «راببىسىن - زىكىر ەتۋشى ءتىرى، ال زىكىر ەتپەگەن - جانسىز دەنە سياقتى». ءماجنۇن دۇعاسىز ءماجنۇن ەمەس. بۇل اسىلىندا ساۋلەلى جۇرەكتىڭ ءوزى، ءماجنۇن دەپ جۇرگەنىمىز - جۇرەك. سەبەبى زىكىر تەك جۇرەكپەن ايتىلادى. سۋفيزم - جۇرەك كۋلتى.ءلايلىنىڭ تابانى تيگەن جەردى يىسىنەن سەزۋ بۇل جەر مەن كوكتەن قۇدايدىڭ قۇدىرەتىن تانىپ ، ريزاشىلىقپەن جالبارىنۋ. شىر كوبەلەك دوڭگەلەنە بيلەگەن دارۋىشتەر ءبىر اللاعا تاۋەكەل ەتىپ، زىكىر سالاتىن. شەيح رۋمي دۇعاسى ماجنۇندىكپەن قابىل ءھام اقيقات.
اۋعان جەرى بالحىدا تۋعان رۋميدى پاكيستاندا تاياۋ شىعىستا بولعان كۇللى كونە اعىمداردىڭ ناقتى مۇراگەرى رەتىندە سانايدى. سۋفيزم بارشا دىندەردىڭ قوسپا، قورىتپاسى، ەكلەكتيكالىق قابىسۋى، بۇل رەتتە ول الحيميالىق پروتسەسستەن اۋمايدى. بىراق وندا اشكوزدىك پەن التىن حيمەرا ىرىمعا جوق. سۋفيزم قۇدايدى ءسۇيۋدى اقىل-ەستەن، جادتان ءبولىپ قارايتىنى، كۇپىرلىك پەن سكەپسيستىڭ ىلاڭىنان سەسكەنگەن سوڭ. اقىل-پاراسات شىنىندا ولشەۋلى راتسيونالدى پايداكۇنەمدىكتىڭ ۋىسىنان شىقپايدى. اقىل - وي بيلەسە شىنايى سۇيىسپەنشىلىككە تيەسىلى دانەڭە قالماسىن، ناق وسى كۇردەلى جايتتىڭ ۇشىعىن اباي اداسپاي ايتتى: «ماحابباتسىز - دۇنيەدوس،/ حايۋانعا ونى قوسىڭىز.» نەمەسە «دۇنيەگە دوس اقيرەتكە بىردەي بولماس،/ ەكەۋى تاپ بىردەي بوپ ورنىعا الماس./ دۇنيەگە ىنتىق، ماعشارعا امالسىزدىڭ/ يمانىن تۇگەل دەۋگە اۋزىم بارماس». («ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس») .
«اباي-اقپارات»
