سوڭعى كەزدەرى جانار-جاعار مايمەن بىرگە جارىسىپ ازىق-تۇلىك باعاسى دا قىمباتتاپ جاتىر. بۇعان دەيىن ەنەرگەتيكا جانە مينەرالدى رەسۋرستار ءمينيسترى ساۋات مىڭباەۆ ەلدەگى بەنزين قۇنىن رەسەيلىك جانار-جاعار ماي باعاسىمەن تەڭەستىرۋدى قولعا الاتىنىن ايتقانى بار. شارىقتاپ بارا جاتقان قىمباتشىلىقتىڭ سەبەبى مەن سالدارى، جاي-جاپسارىن بىلمەك ويمەن ەكونوميست، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى جانگەلدى شىمشىقوۆ مىرزامەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
- بۇگىنگى تاڭدا باس بەرمەي بارا جاتقان ازىق-تۇلىك باعاسى «كەدەندىك» ساياساتتىڭ كەسىرىنەن ەمەس پە؟
- « ەتتىڭ باعاسى 2 مىڭ تەڭگەدەن اسۋدا» - دەسەك وسى 2000 تەڭگە باعا قانداي قۇرامداس بولىكتەردەن تۇرادى دەگەن سۇراققا اۋەلى جاۋاپ بەرەلىك. باعا = شىعىندار ( وزىندىك قۇن) + ورتا پايدا. سوڭعىسىن تالداپ اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى جوق، ويتكەنى كەز كەلگەن ءونىم ءوندىرۋشى ەڭ بولماسا ورتاشا تابىس تابۋعا ءتيىستى. ال شىعىندار نەمەسە وزىندىك قۇندى تالداساق : ەڭ اۋەلى جەم - ءشوپ، سۋارۋ، باعۋ شىعىندارى ( مالدى اسىراپ، جەمدەۋگە قاجەتتى ءشوپ، جەم ساتىپ الۋعا كەتكەن شىعىندار), باقتاشى - مالشىنىڭ جالاقىسى، مالدى سويۋعا كەتكەن شىعىندار، سويىلعان ەتتى تاسىمالداۋعا كەتكەن شىعىندار نەمەسە كولىك شىعىندارى جانار جاعار ماي باعاسى كوتەرىلسە، وزىنەن- ءوزى كولىك شىعىندارى (سويىلعان ەتتى تاسىمالداۋعا كەرەكتى) وسەدى، الايدا جەم ءشوپ ازىرلەۋگە دە، تاسىمالداۋعا دا، جانار - جاعار ماي قاجەت، ەندەشە جەم-ءشوپ تە اۆتوماتتى تۇردە قىمباتتايدى، سۋارۋ، سويۋ - ولار دا كولىكسىز جۇزەگە اسپايدى، باقتاشى- مالشىلار جالاقىسىن دا ججم باعاسىنا سايكەس كوتەرۋ قاجەت. ءسويتىپ، ەتتىڭ ( كەز كەلگەن ءونىمنىڭ ) باعاسى مەن جانار - جاعار ماي باعاسى تۇپ - تۋرا پروپورتسيونال بايلانىستا بولادى.
سونىمەن قاتار، وسىدان 2-3 جىل بۇرىن قابىلدانعان ۇكىمەت شەشىمىمەن مالدى سويىپ، ەتىن ساۋداعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ارناۋلى مال سوياتىن، ۆەتەرينارلىق تالاپقا ساي ورىنداردا - «بوينيالاردا» عانا جۇزەگە اسىرىلۋ ءتيىستى. سول كەزدە-اق، ەكونوميستەر وسى « بوينيالار» ءوز قىزمەتى ءۇشىن ەتتىڭ وزىندىك قۇنىنان ەكى ەسە ارتىق تولەم اقى سۇرايتىنىن بولجاپ، ەت باعاسى ەكى ەسە ارتاتىنىن مالىمدەگەن بولاتىن. ەڭ وكىنىشتىسى دە، ەڭ قىزىقتىسى دا ەتتى «بوينيالاردا » عانا سويۋ تالابى كەدەن وداعىنا كىرۋدەگى رەسەي ۇكىمەتىنىڭ تالابى بولاتىن. قولدان سويىلعان مال ەتى ەكى ەسە ارزان بولسا، ودان رەسەي مالشىلارىنىڭ ۇتىلاتىنى انىق، وسىنداي باسەكەلەستىكتە قازاق مالشىلارىنا ويسىراتا سوققى بەرىپ، باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن تومەندەتۋ ءۇشىن «بوينيا» ساياساتى قولدانىلىپ وتىر.
- ەلدە ازىق باعاسىن بىرقالىپتى ۇستايتىنداي ىشكى رەزەرۆتەر بار ەمەس پە؟ ۇكىمەتتىڭ قاۋقارى قايدا؟ الدە كەدەن وداعىنا كىرگەسىن ەشكىمنەن ەشبىر قايران بولماي ما؟
- ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 4-3 عاسىرلاردا ەجەلگى قىتايدا «گۋانتسزى»، ەجەلگى ينديادا «ارتحاشاسترا» عىلىمي تاركتاتتارىندا : مەملەكەتتىڭ ەڭ نەگىزگى مىندەتى ازىق -تۇلىك باعالارىن تۇراقتاندىرۋ، ال ول ءۇشىن مەملەكەت قازىناسىنىڭ ەسەبىنەن ەگىن ورىلاتىن، مال سويىلاتىن كەزەڭدە ءوز قامباسىنا وندىرىلگەن ازىق- تۇلىكتى كوپتەپ ساتىپ الىپ، تۇرعىندار ءۇي شارۋاشىلىق سۇرانىسىن ۇلعايتىپ ناۋقاندىق باعا تومەندەۋىن بولدىرمايدى. ال بىرتە - بىرتە وراق ناۋقانى اياقتالىپ، ازىق-تۇلىك ساتۋ ازايىپ، سۇرانىس ارتىپ، باعا كوتەرىلەدى - اۋ دەگەندە قازىنا قامباسىنداعى ازىقتى ساۋداعا سالا باستايدى، ءسويتىپ ۇسىنىستى ارتتىرىپ، باعانى جۇگەندەيدى دەلىنگەن.
ەندەشە، 2 جارىم مىڭ جىل بۇرىن تابىلعان، كۇندەلىكتى مەملەكەتتىك ەكونوميكالىق ساياساتتا قولدانىلعان باعا رەتتەۋ تەتىگى بار. الايدا ول ءۇشىن مەملەكەتتىڭ ءوز قامباسى، قور جينايتىن قاراجاتى جانە ەكونوميكا مەن حالىقتى ويلايتىن ادال ۇكىمەتى بولۋى كەرەك.
ەلەۆاتورلار جەكە مەنشىككە ساتىلىپ كەتتى، ەت قورىن ساقتايتىن رەسەي فەدەراتسياسىنداي قور جوق. تىم بولماسا، رەسەيدەگىدەي ازىق-تۇلىكتىڭ توتەنشە قورى دا جاسالعان جوق...
- قازاقستاندا باعاسىن ۇستاي المايتىنداي قاي ازىق تۇرلەرى بويىنشا وسالدىق بار؟
- قازاقستانداعى دۇكەنگە - ساۋدا ارقىلى تۇتىنۋشىنىڭ قورجىنىنا تۇسەتىن ازىق- تۇلىكتىڭ (49%) تەڭ جارتىسى يمپورت - سىرتتان اكەلەتىن تاۋارلار. ونىڭ ىشىندە كونسەرۆلەنگەن ەت، ءسۇت، كوكىنىس سياقتى ونىمدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى رەسەيدەن كەلەدى. ولاردىڭ باعاسىنا قازاقستان بالەندەي اسەر ەتە المايدى. تسيترۋس، قۇرما، بانان، اناناس الىس شەت ەلدەردەن بۇرىن وتە تومەن كەدەن سالىعىمەن شەكارادان وتسە، ەندى كەدەندىك وداق ساياساتىمەن جوعارى كەدەندىك سالىقپەن ءوتىپ قىمباتتايدى. سول سياقتى كوكونىس تە رەسەي قالاعان سالىقپەن وتكىزىلەدى. ەندەشە، ناننان، شيكى ەت، كۇرىش سياقتى ازىق تۇرلەرىنەن باسقالارىنا قازاقستان وسالدىق تانىتادى، ويتكەنى ازىق-تۇلىك باعاسى كەدەن سالىعىنىڭ ەسەبىنەن دە قىمباتقا تۇسەدى.
- ازىق باعاسى ەگەمەن ەلگە ءتان بولاتىنداي ەتۋ ءۇشىن بىزگە قانداي ساياسات كەرەك؟
- ءبىزدىڭ ەلىمىز الدىمەن تاۋەلسىز ەكونوميكالىق ساياسات، كەدەندىك ساياسات جانە سىرتقى ساياسات جۇرگىزۋى قاجەت. ساياسي ماقساتتار ءۇشىن ەكونوميكالىق قاۋىپىزدىك پەن تاۋەلسىزدىك ۇستانىمدارىن قولدان بەرۋگە ءتيىستى ەمەس. سونىمەن قاتار مونوپولياعا قارسى ساياسات پەن مەملەكەتتىك باعا رەتتەۋ ساياساتىن ۇلت ەكونوميكاسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ مۇددەلەرىنە ساي جۇرگىزۋگە ءتيىستى.
ۇلتتىق يدەولوگياسىز ازىق-تۇلىك ساياساتىن دا ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس...
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
«اباي-اقپارات»