ءبىر بايقاعانىم، ۇلى تۇلعالاردىڭ ەسىمى بەرىلگەن مەكەمەلەردە سول تۇلعاعا لايىق ەرەكشە ءبىر تىلسىم كۇش پەن جانعا جايلى ەنەرگيا پايدا بولادى ەكەن. استاناداعى №87 اباي اتىنداعى مەكتەپ-گيمنازيا ۇلى اقىنعا ساي عاجايىپ كۇشكە بولەنىپ تۇرادى. كىرسەڭ - شىققىسىز، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ دا اباي شىعارمالارىنا نيەتى اۋىپ قۇلشىنىپ تۇرادى.  

نەگىزى ءسوزدىڭ كيەسى بار عوي، تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسىمى كوپ اتاعان سايىن  رۋحتانىپ، ۇلت مەرەيىن كوتەرە تۇسەدى. قابانباي باتىردىڭ «الىس-تۋىس دەمەيمىن، كىم بۇرىن اتىمدى اتاسا، سونى قولداپ كەتپەكپىن» دەگەن سوزىندە ۇلكەن ءمان بار. كەز كەلگەن ۇلى تۇلعانىڭ رۋحى ولمەيدى، ۇلتىنا جاقىن دەم بەرىپ تۇرادى. شايقاسقا اتتانعان ەل باتىرلارىنىڭ اتتارىن ۇرانداتىپ ايقايلاعاندا ەرەكشە كۇش-قۋات، قايسارلىق پايدا بولىپ، ارۋاقتانىپ كەتەتىنىن تاريحتان بىلەمىز. 

قابانبايدىڭ ارۋاقى باتىر بولعاندىعىن دالەلدەيتىن اڭىز بار. 

قاراقىپشاق ەرنازار باتىر، جانىبەك باتىردان: 

- ومىرىڭدە كىمنىڭ ەرلىگى ەرەن دەپ بىلەسىڭ؟ – دەپ سۇراعان ەكەن. سوندا جانىبەك:

- قابانبايداي باتىر بولعان ەمەس، قابانباي ارۋاقتى باتىر ەدى. ءبىر ءوزى كەلە جاتقاندا ەكپىنىنەن 400-500 ادامنىڭ ءدۇمپۋى ءبىلىنۋشى ەدى. قابانباي قارا ءنوپىر جاۋعا تيىسكەندە كىرگەن جاعى ەسىك، شىققان جاعى جول بولىپ قالا بەرۋشى ەدى، - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. ءۇش ءجۇزدىڭ ۇرانىنا اينالعان قابانباي باتىردىڭ ەرلىك جولىنداعى تاريحى ەسىل، نۇرا وزەندەرى مەن ارقا جەرىمەن تىكەلەي بايلانىستى. قالماقتىڭ قامالىن الا الماي امالسىز ىشتەي قاتتى شيرىققان ابىلايدى داعدارىستان الىپ شىعىپ، ەشكىم بۇزۋعا ءداتى شىداماعان قامالدى قابانباي مەن ەسپەنبەت باتىرلار بۇزىپ شىعاتىنى «قابانباي» داستانىندا  بىلايشا ايتىلادى:

بۇزاتىن ءبىر ءادىستى تاپتى باتىر،
بۇزعاندا ايعايلادى قاتتى باتىر.
نەشە مىڭ بولسا داعى كەيىنگى اسكەر،
قاپتادى «قابانبايلاپ» ارتقى باتىر.
قىسقاسى قازاق جەڭىپ، قالماقتى الدى،
قابانباي «حانداي» بولىپ ارداقتالدى.
ابىلاي قابانبايدى «حان» دەپ قاقتى،
قىمباتتى ەسپەنبەتكە تونىن جاپتى، - دەيدى. 

«قابانبايدىڭ سيپاتى» دەگەن حيسسادا باتىردىڭ كەلبەتى سۋرەتتەلەدى. 

ادامنان تۇسىنداعى وزگەشە قىپ،
جاراتقان قۇدىرەتى مەن پارۋاردىگەر.
بار ەكەن ماڭدايىندا قويىن توبىق،
مۇنى جۇرت باتىرلىقتىڭ بەلگىسى دەر.
قاڭتاردا تۋعان ەكەن شەشەسىنەن،
ەرلىكتىڭ ۇلەس الا ەسەسىنەن.
دەنەسى ءبىر جاستاعى بالاداي بوپ،
بايقالعان عالاماتى مۇشەسىنەن.
جان بوپتى ەنگەزەردەي الىپ دەنە،
سايما-ساي كەلگەن سىمبات بارلىق دەنە.
جاسىنان ەر ءمۇسىنى بايقالماسا،
اتايدى نار بالا دەپ حالىق نەگە؟
ماڭدايى كەرەك قارىس جالپاق ەكەن،
تاناۋى دوڭەس كەلگەن تالپاق ەكەن.
بۇركىتتەي تويات العان تۇعىرداعى،
شىعىڭقى ءتوس سۇيەگى شالقاق ەكەن.
دوڭگەلەك توبەسىنە مارجان تۇيگەن،
كيگەنى قوس شاشاقتى قالپاق ەكەن.
جان ەكەن بيىك قاباق قويۋ قاستى،
كونەك پە دەگەندەيسىڭ كورسەڭ باستى.
ىشىنەن قالىڭ توپتىڭ تانىلاتىن،
اقىرسا ارىستانداي داۋىسى اششى.
بار ەكەن قىزىل قالى يەگىندە،
ءبىر ءمىن جوق جۇمىر بىتكەن سۇيەگىندە.
تاس بار ما دەسەتىن ەل جۇرەگىندە،
بەس اتتى قۇيرىقتان اپ جەرگە ۇراتىن،
قايراتى بولعاندىقتان بىلەگىندە.
ءارى ەتتى، ءارى كوركەم، بويى بيىك،
كەلىسەر ۇستىنە السا ساۋىت كيىپ،
قىراننىڭ ۇشارداعى توپشىسىنداي،
تۇراتىن كوتەرىڭكى قوس ەكى يىق. 

قازبەك تاۋاسارۇلىنىڭ ايتقاندارىنان تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. 

«1735-سيىر جىلى كوك شىعىپ، گۇلدەگەندە ۇرىس تارباعاتاي الاكول توڭىرەگىندە ەدى. جەكپە-جەكپەن باستالاتىن سوعىستا شاحدور مەن ۋباشى كەلىسىپ،  ارقاۋىل دەگەن جيىرمانىڭ ىشىندەگى جىگىتتى شىعاراتىن بولدى. ارقاۋىل ءداۋ جىگىت ەكەن، استىنداعى قاراگەرى ەسەكتەي بولىپ كورىنەدى. ورتاعا شىققان جىگىت: 

-قابانباي! قابانباي شىقسىن! - دەپ ايعاي سالدى. 

ابىلاي ۇرىسقا ءوزى باسشىلىق ەتكەن-ءدى.  ويتكەنى ۇرىستىڭ اياعى جيناقتالىپ، ويراتتان سوعىسارعا ادام قالماعانداي بولاتىن. العاشقى كەزەكتە اعالىق جەكپە-جەككە شىقپاق ەدى.  قالماقتىڭ مىنا ايقايى ادەيى جاسالعانىن ءبىلىپ ابىلاي قانىن ىشىنە تارتىپ «مەن بارايىنعا» شىقتى. بۇل بيىل جاسى بيىل الپىس جەتىگە شىققان قابانبايدى قالايدا جىبەرمەۋدىڭ جولى بولاتىن. 

قالماق جاعىنان شىققان جىگىت ارقاۋىل ءوزى دە ادىرلاۋ بىرەۋ مە، «ودان باسقاڭنىڭ كەرەگى جوق» دەپ ايعايلايدى.  

- ناۋرىزباي شىقسىن، ناۋرىزباي، -  دەگەن سوزدەر قازاق اراسىنان ەستىلىپ جاتتى. ناۋرىزباي تورى الا اتىنىڭ قۇيىسقانىن قىسقارتىپ، ومىلدىرىگىن الىپ تاستاپ، شاپ ايىلىن دا، ءتوس ايىلىن دا قاتتى  تارتىپ دايىندالا باستادى. كوبىمىز جاسى كەلگەن ادامنىڭ جەكپە-جەككە شىققانىن قالاماي تۇرمىز. اسىرەسە، بوگەنباي شىجكوبەك بولدى. 

-قابانبايدى جىبەرمەۋ كەرەك! – دەپ قوزعالاقتاپ كەتتى. ابىلايدىڭ دا كۇيگەلەكتەنىپ تۇرعانىن بايقادىم، قابانباي قۋباس اتتى كولدەنەڭ تارتقىزىپ، ول دا تارتپاسىن تارتتىردى. 

- قابەكە، قويىڭىز! – دەدى ابىلاي. 

-اجالىنا اسىعىپ تۇر ەكەن، ءوزىم-اق بارىپ ءساتىن كەلتىرىپ قايتايىن، - دەيدى قابانباي نارت.

-قابانباي! قابانباي، شىق بەرى! – دەپ ارقاۋىل قازاقشا ايعايلايدى.  ناۋرىزباي:

-ۇرىس ۇزاققا كەتەدى، قابەكەڭنىڭ شىداۋى قيىن بولادى، - دەدى. قابانباي العان بەتىنەن تايمايتىن ادام. ول ەشكىمدى تىڭداماي اتىنا ءمىندى. شاپقان دا جوق، جەلگەن دە جوق. قوي قايىرىپ كەلۋگە بارا جاتقان ادام سياقتى، ءتىپتى كۇيگەلەكتەنبەيدى دە، نايزاسىن كولدەنەڭ ۇستاپ جايىمەن بارادى. 

ارقاۋىل قابانبايدى كورگەن سوڭ، نايزاسىن وڭتايلاپ تۇرا شاپتى. ول ءتىپتى ءىلىپ تاستاي سالامىن دەپ ويلاسا كەرەك. قاتتى كەلگەن اقداۋىلدىڭ قولىنداعى سالماقتى نايزاسىن قىلىشپەن ۇستىنە قاراي قاعىپ، ەكى ءبولىپ تاستادى.  ارقاۋىل قايتا اينالىپ قالماقتارىنا شاۋىپ بارىپ، تاعى ءبىر نايزا ۇستاپ قايتتى. ءىلىپ تاستاي سالماق شالدىڭ وڭاي ەمەس ەكەنىنە كوزى جەتتى دە ەندى كىنابىنان قىلىشىن سۋىردى. ول قىلىشىن سۋىرعانشا قابانبايدىڭ نايزاسى ونىڭ يىعىنا ءتيىپ، ول اتتان اۋىپ ءتۇستى. بىراق، نايزا دارىماعاندىقتان ول جەردەن تۇرا سالىپ، اتىنا قايتا جارماستى. اتىنا مىنە بەرگەندە، قابانباي ونى قايتا سايىپ ءتۇسىردى. قالماقتىڭ كوڭىلى شاماسى بۇرىنعىداي دارداڭ ەمەس، سۋ سەپكەندەي باسىلعان. بۇل جول ول اتقا جارماسپاي، ات ۇستىندەگى كىسىگە نايزاسىن الا جۇگىردى. نايزا قابانبايدىڭ قالقانىنا ءتيدى. قابانباي ساسپادى. انانى قابەكەڭ ءولتىرۋ ءۇشىن ەمەس، جەزدەسىمەن ويناعان بالدىزداي كورەتىن سياقتى. قابانباي ات ۇستىندە شەگىنىپ، قالماقتى اتىنان الىستاتىپ كەتتى. اتتىعا جاياۋ نە ىستەي الماق؟ قابانباي تاقىمىن قىسىپ ەدى، قۋباس ات تىكەسىنەن تىك سەكىرىپ، جاۋ جانىنا كەلدى. قابانبايدىڭ قولىنداعى الماس جارق ەتتى. ارقاۋىلدىڭ باسى الماداي ءبولىنىپ قالدى. قابانباي ارتىنا قاراعان جوق، باسقا ماقتانشاق باتىرلارشا مايداندا شولان ۇرىپ تۇرمادى. 

ونىڭ ارتىنان بولعان كەسكىلەس جارتى ايعا سوزىلدى.  قالماقتا قارسى تۇرار قاۋقار قالمادى. ءبورى اپانىنا تىعىلعان قاسقىراي بىت-شىت بولىپ كەتتى». 

قابانباي باتىردىڭ تاريحي دەرەكتەرىن سۇيسىنە وقىپ شىعىپ، وي بولىسكەندى ءجون سانادىم. تاريحتاعى باتىرلىعىنىڭ ءوزى وقىپ وتىرعان ادامعا ەرەكشە رۋح بەرەدى.  سپورت كەشەندەرىنىڭ نەگىزگى ماقساتى ۇلتتىڭ باتىر ۇلدارى مەن قىزدارىن رۋحتى، نامىستى ەتىپ تاربيەلەۋ عوي. قازاقتىڭ نامىستى ۇلدارى مەن قىزدارىن ارۋاقتى بابالاردىڭ رۋحى قولداپ سپورت ارەنالارىنىڭ بىرىنە قابانباي ەسىمىن بەرسە،  ەل رۋحى تاعى ءبىر رۋحاني جاڭعىرىپ قالار ەدى.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz