3.

تۇرمەدەن قۇتىلعانىمەن دە الاش يدەياسى جولىنداعى كۇرەستى ءاليحان بوكەيحانوۆ ودان ءارى جالعاستىردى. ول ءوزىنىڭ بارلىق قابىلەت-قاجىرىن، ازاماتتىق بەدەلىن، قاراجاتىن تەرگەۋدە جاتقان دوستارىنا كومەك كورسەتۋگە جۇمسادى. اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلعان ازاماتتارعا اراعا ءجۇرiپ، بۇل ۇكiمدi تۇرمە كەسiمiمەن اۋىستىردى. ال ولاردى مۇلدەم اقتاپ الۋى مۇمكiن ەمەس-تiن. قارا باسىنىڭ اماندىعىن قورعاشتاماي، قارسى شىعىپ، قايسارلىقپەن كۇرەسۋiنiڭ ءوزi دە ۇلكەن ازاماتتىق، كوسەمدiك قاسيەت ەدi. مىسالى، تۇرمەدە جاتقان مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءالiمحان ەرمەكوۆكە «نيەتiمنەن قايتتىم» دەپ اشىق حات جازۋعا ۇسىنىس بەرگەن دە ءاليحان مەن احمەت دەگدارلار ەدi. سونىڭ ناتيجەسiندە، قازاقتىڭ ەكi عۇلاماسى تiرشiلiكتiڭ ءدامiن تاعى دا قىرىق جىل تاتىپ، ۇلتىنا قىزمەت ەتتi. گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆا ول تۋرالى:

3.

تۇرمەدەن قۇتىلعانىمەن دە الاش يدەياسى جولىنداعى كۇرەستى ءاليحان بوكەيحانوۆ ودان ءارى جالعاستىردى. ول ءوزىنىڭ بارلىق قابىلەت-قاجىرىن، ازاماتتىق بەدەلىن، قاراجاتىن تەرگەۋدە جاتقان دوستارىنا كومەك كورسەتۋگە جۇمسادى. اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلعان ازاماتتارعا اراعا ءجۇرiپ، بۇل ۇكiمدi تۇرمە كەسiمiمەن اۋىستىردى. ال ولاردى مۇلدەم اقتاپ الۋى مۇمكiن ەمەس-تiن. قارا باسىنىڭ اماندىعىن قورعاشتاماي، قارسى شىعىپ، قايسارلىقپەن كۇرەسۋiنiڭ ءوزi دە ۇلكەن ازاماتتىق، كوسەمدiك قاسيەت ەدi. مىسالى، تۇرمەدە جاتقان مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءالiمحان ەرمەكوۆكە «نيەتiمنەن قايتتىم» دەپ اشىق حات جازۋعا ۇسىنىس بەرگەن دە ءاليحان مەن احمەت دەگدارلار ەدi. سونىڭ ناتيجەسiندە، قازاقتىڭ ەكi عۇلاماسى تiرشiلiكتiڭ ءدامiن تاعى دا قىرىق جىل تاتىپ، ۇلتىنا قىزمەت ەتتi. گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆا ول تۋرالى:

«(تۇرمەدەگىلەر)... 1922 جىلدان بەرى ماسكەۋدە «ءجىپسىز بايلانىپ»، ەش جاققا شىعۋعا رۇقساتى بولماعان، سوندىقتان ادرەسى بەلگىلى ءاليحان ارقىلى كىمنىڭ قايدا جۇرگەنىن ءبىلىپ، ءوزارا بايلانىس جاساپ، حات الىسا باستايدى. ەشكىمنەن سەسكەنبەيتىن ەر جۇرەك ءاليحان وقتا-تەكتە بۋتىركاعا بارىپ، تۇتقىندارعا اۋقات جەتكىزىپ تۇرعان. احمەت، ماعجانداردىڭ قىزىل كرەس مەڭگەرۋشىسى ە. پ. پەشكوۆاعا ءجيى جازعان ارىزدارىن قاداعالاپ، ناتيجەسى تەزىرەك بولۋى ءۇشىن پەشكوۆاعا ءجيى بارىپ، كومەك كورسەتۋىن وتىنەدى. كوپ ۇزاماي ارىزدارى بويىنشا ەكى ارىسىمىزعا جەڭىلدىك جاساپ، بەرگەن ۇكىم مەرزىمىن قىسقارتىپ، ەلگە قايتارعان. ەلگە جەتۋ ءۇشىن جول قارجىسىن پەشكوۆادان الىپ بەرگەن دە سول ءاليحان اتام»، - دەپ جازدى.

ارحانگەلسكىگە جەر اۋدارىلعان م. دۋلاتوۆقا جازعان حاتىندا                ا. بايتۇرسىنوۆ:

«بازار قىمبات: ناننىڭ كيلوسى 5-6 سوم، بۋحانكاسى 25-30 سوم. ءسۇتتىڭ ءليترى 4-5 سوم، مايدىڭ كيلوسى 45-50 سوم. وعان قالاي اقشا شىداسىن. الىپ كەلگەن از اقشام الدەقاشان ءبىتىپ قالدى. ابدوللا مەن قىربالاسى ء(ا.بوكەيحانوۆ - ت.ج.) ەكەۋىنىڭ اتسالىسۋىمەن جان ساقتاپ تۇرعان جاي بار. قىربالاسى ورىنىندا بولىپ، بۇرىنعى ادرەسىمەن تەز حابارلاستىم. سەندەرگە ورىن-مورىن تاۋىپ جايعاسىپ جازارمىن دەپ ەدىم. ول بولماعان سوڭ، كوڭىلدى حابار جازا الماي تۇرعان جاي بار»، - دەپ ءا.بوكەيحانوۆتىڭ كومەگىن مۇقتاجدىقپەن ەسكە الادى.

كەلەسى حاتىندا دا:

«ءبىر جاعىنان - اۋرۋ، ەكىنشى جاعىنان - سۋىق، ءۇشىنشى جاعىنان - اشتىق، ءۇش جاقتاپ قىسىپ، اركىمنىڭ اتسالىسقان كومەگى ارقاسىندا كۇنەلتىپ كەلە جاتقان جاي بار. بۇل قالىپپەن كوپكە بارماي ءبىر شەگىنە بارىپ تىناتىن شىعارمىن. قىربالاسى ء(ا.بوكەيحانوۆ - ت.ج.) قولدان كەلگەن كومەگىن ىستەپ-اق جاتىر. بىراق كومەكپەن كۇنەلتۋ مۇندا وتە قيىن. قازىر قارا ناننىڭ كيلوسى 12 سومعا جەتتى. ول نە شىداتار؟ جۇمىستا بولماعان سوڭ، نان كارتوچكەسى ستولوۆوي ناندى كارتوچكەسىز ناندى بازاردان الىپ جەمەسكە شاراڭ جوق. بازار باعاسى اناۋ. ونىمەن قانشا نان ساتىپ الۋعا، تويىنىپ تۇرۋعا بولار. قازىر ابدەن ارىقتاپ، جۇدەپ بولدىم. جىلى كيىمىم جوق. كۇن مۇندا ارالداعىداي ەمەس. وتە سۋىق. اشتىق، ارىقتىق، سۋىق تاعى ءبىر جاعىنان اينالدىرعان سوڭ، ەل قالاي كۇنەلتپەك؟ ەلدىڭ حابارى وزدەرىڭە ءمالىم كۇيدە، جۇمىسى بىتكەن. قىربالاسىنىڭ ەل جايىنان جازعان حاتى قولدى بولىپ، قولىما تيگەن جوق. قۋجاق ەكى جولداسىمەن ورنىنان تۇسكەن. جولداستارى كىم ەكەنىن جازبايدى. قازاق جايى - سوقىرعا كورىنگەن، - ساڭىراۋعا ەستىلگەن بولسا كەرەك. جاقىن ارادا جازۋشىنىڭ بۇرىنعى قاتىنى باستىق بولىپ تۇرعان مەكەمە ارقىلى ارىز بەردىم. مۇندا قازىرگى جاي-كۇيىمنىڭ ءبارىن ايتىپ: ءولسىن دەمەسەڭدەر مەنى نە جىلى جاققا جىبەرىڭدەر، نە قاتىن-بالام تۇرعان جەرگە جىبەرىڭدەر. مەن بۇل كۇيدە تۇرعاندا ولەمىن، - دەپ جازىپ وتىرمىن. مۇنان اناۋ قاتىن ارقىلى بىردەمە بولار دەگەن ءۇمىت بار. مۇنان ەش نارسە شىقپاسا، شىنىندا دا ءولۋ عانا قالادى»، - دەگەن جولدارداعى «جازۋشىنىڭ قاتىنى» - م.گوركيدىڭ ايەلى پەشكوۆا بولاتىن.

ال وعان جولدانعان حاتتىڭ ناتيجە بەرۋىنە ءا. بوكەيحانوۆتىڭ اتسالىسقانى گ. دۋلاتوۆانىڭ دەرەگىندە اتالىپ ءوتتى. ا. بايتۇرسىنوۆ مىرجاقىپ پەن مىرزاعازىعا جازعان حاتىندا:

«ق. ب.-نان (قىر بالاسىنان - ت.ج.) حات الىپ تۇرمىن. امان. سوڭعى ءبىر-ەكى حاتىندا سماعۇلدان باسقامىز امانبىز دەپ جازعان ەكەن، ونىسى نەمەنە ەكەنىن انىق بىلمەيمىن»، - دەيدى.

مۇنداعى ءا. بوكەيحانوۆتىڭ «سماعۇلدان باسقامىز امانبىز دەپ وتىرعانى، «كوممۋنيستiك-كولونيزاتورلىققا» قارسى بار اقىل-قايراتىن جۇمساعان، قازاقستاننان قۋدالانىپ، ماسكەۋدەگi تەمiر جول ينستيتۋتتىن ءتامامداپ «دنەپر قۇرىلىسىنىڭ» قۇرىلىس باستىعىنىڭ ورىنباسارى بوپ جۇرگەن سماعۇل سادۋاقاسوۆ كرەملگە تاڭەرتەڭ ساۋ كىرىپ، تۇستەن كەيىن توسىن اجالعا تاپ بولادى. دارىگەرلەر وعان: «وندىرىستىك ۋلانۋ»، - دەپ ءدۇدامال دياگنوز قويعان. سماعۇلدىڭ وسى ءولىمىن ا.بايتۇرسىنوۆقا استارلاپ جەتكىزىپ وتىر.

سولوۆەتسكى لاگەرىندەگى كۇيەۋى م. دۋلاتوۆقا جولىعىپ قايتقان عاينيجامال دۋلاتوۆانى ماسكەۋدەن قازاقستانعا شىعارىپ سالعاننان كەيىن:

«شىراق ماديارىم!

گايا، ءالتاي ەكى قونىپ، بۇگىن ءجۇرىپ كەتتى. شىعارىپ سالىپ جازىپ وتىرمىن. م-نىڭ كۇيەۋى الماتىدا. ءوز ەتىگىڭ تار بولسا، ەل بەيبىتىنەن نە پايدا. وسى ماقال قالامعا ورالا كەتتى. يىسكەدىم. ءالي»، - دەپ حابار بەرەدى.

ساياسي جازالاۋدىڭ العاشقى قۇيىننان قۇتىلعان ءاليحان بوكەيحانوۆ 1937 جىلى 27 قىركۇيەك كۇنى كسرو جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسىنىڭ شەشىمىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، ۇكىم ورىندالعان. كسرو باس پروكۋرورىنىڭ 1988 جىلعا ءساۋىر ايىنداعى شەشىمى بويىنشا ءىس قايتا قارالىپ، ىزدەۋ سالعان زەرتتەۋشى س.اققۇلۇلىنا:

«ءا.بوكەيحانوۆقا: «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەس جۇرگىزدى»، - دەپ تاعىلعان ايىپ ەشقانداي ايعاقپەن دالەلدەنبەگەن، تەرگەۋ بارىسىندا بىردە-ءبىر كۋاگەر سۇراققا تارتىلماعان. نە تەرگەۋ بارىسىندا، سوت ۇردىسىنە ەشقانداي كۋاگەر قاتىسپاعان. سونداي-اق: «قازاقستاندا تەررورلىق ورتالىقتىڭ بار ەكەنىن» بۇلتارتپاي دالەلدەيتىن قۇجاتتاردىڭ جوق ەكەنى دە انىقتالدى. وسىعان بايلانىستى: كسرو جوعارعى سوتىنىڭ 1937 جىلعى 27 قىركۇيەكتەگى شەشىمى نەگىزسىز، ادىلەتسىز، - دەپ تانىلدى. ءا.بوكەيحانوۆتى تۇتقىنداۋ كەزىندە تارگىلەنگەن ونىڭ جەكە قولجازبالارى، حاتتارى جانە باسقا دا زاتتارى جوعالىپ كەتكەن»، - دەپ جاۋاپ قايىرعان.

كەش، كەش تە بولسا ادىلەتتى قالپىنا كەلتىرگەن بۇل شەشىمنىڭ ماڭىزى ەرەكشە. ءبىر ۇلت ءوزىنىڭ ۇلتتىق كوسەمىنىڭ رۋحىمەن قايتا تابىستى. سول رۋحپەن بىرگە تاۋەلسىزدىك تە قايتىپ ورالدى.

ەڭ ۇلكەن وكىنىش، پروكۋروردىڭ شەشىمىندە كورسەتىلگەنىندەي، قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىندا ساقتالعان قۇندى قولجازبالار مەن ەپيستوليارلىق مۇرالار، تىڭشىلاردىڭ قۇپيا كورسەتىندىلەرى، جالعان تەرگەۋ حاتتامالارى 1956-1959 ارالىعىندا ىشكى ىستەر اسكەرىنىڭ كۇشىمەن قۇپيا تۇردە ۆاگونعا تيەلىپ، قارا ماي جاسايتىن زاۆودتىڭ پەشىنە ورتەلىپ، سمولا كۇيىندە اسفالتقا توسەلىپ كەتتى.

بۇل دەرەكتى بىزگە سول «وپەراتسيانى» جۇزەگە اسىرعان، شاڭ باسقان قاتپار-قاتپار پاپكالاردى ارحيۆتەن ءبىرىنشى الماتىداعى جۇك سوستاۆىنا تيەگەن، سونداي-اق باسقا جاقتان جونەلتىلگەن «پاپكالاردى» ماشيناعا تيەپ، اسفالت زاۆودىنا اپارۋعا جەتەكشىلىك ەتكەن، سونىڭ ىشىنەن «الاشوردا» قايراتكەرلەرىمەن بىرگە ءوزىنىنىڭ اعا-باۋىرىنىڭ «تەرگەۋ ءىسىن» كورگەن قۇپيا مەكەمەنىڭ وفيتسەرى ايتىپ بەرىپ ەدى.

قانشاما قۇندى دەرەكتەر «سمولاعا اينالىپ» كەتكەنىمەن دە، تەرگەۋ ءىسىنىڭ تىگىندىسىندە ارداگەرلەردىڭ حاتتارى ءىشىنارا ساقتالىپ تا قالىپتى. شاھيت كەتكەن ارۋاقتاردىڭ ارمان-مۇددەسىنىڭ، دوستىق ىقىلاسىنىڭ، كوڭىل-حوشىنىڭ ىستىق تابى ساقتالعان سول كيەلى اماناتتى رەتىنە قاراي نازارعا ۇسىنۋدى ماقۇل كوردىك.

ىسكە تىگىلگەن قولجازبالاردىڭ ىشىندەگى ۋاقىت جاعىنان العاندا ەرتە جازىلعانى - كوكشەتاۋ قالاسىنداعى فەلدشەر انفيسا بۋتورينانىڭ           ا. بوكەيحانوۆقا «دوستىق كومەك سۇراي» جولداعان حاتى. ول 7 تومنىڭ 13-بەتىنە تىركەلگەن. فوتا سۋرەت بار. «وتە قۇپيا» دەپ بەلگى سوعىلعان.

«28/ V-21 ج.

قۇرمەتتى ءاليحان بوكەيحانۇلى جولداس!

ءسىزدىڭ ينستيتۋتتا بىرگە وقىعان دوسىڭىز زوسيم الەكساندروۆيچ ءبۋتوريندى وسى جىلدىڭ 14 ءساۋىرى كۇنى تۇتقىنعا الدى. تۇتقىندالۋىنىڭ سەبەبىن ناقتى بىلمەيمىن، جەكە ادامداردان ەستۋىمشە، ءوزارا ەسەپ ايىرىسۋ ەكەن. 20 ءساۋىر كۇنى نەگە ەكەنى بەلگىسىز ونى اقمولا قالاسىنا الىپ كەتتى. ول سوندا، سۋىق جەردە، اشتىقتا، كىر باسىپ، بيتتەپ جالعىز وتىر. مەن سىزدەن كومەك سۇرايمىن. ماعان كومەكتەسە كورىڭىز. ءساۋىردىڭ 23-24 كۇنى ومبىدان: ونى پەتروپاۆلسكىدەگى گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنە قىزمەتكە شاقىرعانى تۋرالى حابار كەلدى. بۇل جەردەگى جەر ءبولىمىنىڭ ادامدارى ومبىعا تەلەگرامما جىبەرىپ، ونىڭ تۇرمەگە قامالعاندىعىن حابارلاپتى. سوعان قاراماستان ومبىداعى جەر ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى 1-مايدىڭ قارساڭىندا ماعان كەلىپ: «ونىڭ تۇرمەدە جاتقاندىعىن وندا ەشكىم بىلمەيدى»، - دەدى.

مەن قىزمەتتەمىن. بارىپ ءمان-جايدى بىلەيىن دەسەم، جۇمىستان بوساتپايدى. سوندىقتا دا سىزگە حابارلاسىپ وتىرمىن. مازاڭىزدى العانىما كەشىرىڭىز. گۋبچەكا ارقىلى تۇتقىندالۋىنىڭ سەبەبىن انىقتاپ، ەگەر سوتتالعان بولسا، وندا كوكشەتاۋداعى تۇرمەگە اۋىستىرۋ تۋرالى ءوتىنىش ەتسەڭىز ەكەن. سوندا اپتاسىنا ەكى رەت تاماق پەن كيىم اپارۋعا مۇمكىندىگىم بولار ەدى. اقمولادا مەنىڭ ەشقانداي تۋىسىم دا، تانىسىم دا جوق.

قارت دوسىڭىزدى اياڭىز. ول مۇلدەم جۇدەپ، قارتايىپ، ارىقتاپ كەتتى. مازاڭىزدى العانىما تاعى دا كەشىرىم وتىنەمىن.

ءسىزدى سىيلاۋشى - انفيسا بۋتورينا.

مەنىڭ ادرەسىم: كوكشەتاۋ قالاسى، 2 كەڭەس اۋرۋحاناسى، فەلدشەر ا.د.بۋتوريناعا. 1921 جىل».

بۇل كەزدە، رادۋس-زەنكوۆيچ اتاپ وتكەنىندەي، ءاليحان بوكەيحانوۆ ورىنبور قالاسىندا «قازاق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ تەحنيكالىق قىزمەتكەرى» رەتىندە تىركەلىپ تۇرعان بولاتىن. ەسكى دوسىن ەسىنە الىپ ءارى «قىزمەت بابىن پايدالانىپ»، ول ايەلدىڭ حاتىنىڭ سوڭىنا ءابدىراحمان اتتى كەڭەس قىزمەتكەرىنە قاراتا:

«3 ماي، 21 جىل، ورىنبور.

باۋىرىم ءابدىراحمان! بۇل بۋتورين مەنىڭ جولداسىم. ءوزى جاقسى كىسى. بۇرىن ەش پارتيادا بولعان جوق. جۇمىسقا جەگىلسە جاقسى دا اتقارا الادى. مۇنى شىعارىپ الىپ جۇمىس قىلدىر.

10 شاقىرىم تۋرالى دەكرەتتى ايتيەۆتىڭ اتىنا «بوستاندىق تۋىنا» جىبەردىم. جەر تۋرالى دەكرەتتەردى ورىنداڭىزدار. مەنى بوساتسا، كيرتسيك-ءتىڭ سەسسياسىنان كەيىن سەمەيگە بارام. جولدا سەندەرگە سوعام. ونداعى باۋىرلارعا سالەم. ءسۇيدىم عالي-حان»، - دەپ تىلشە حات جازادى.

ونىڭ بۇل ءوتىنىشى ورىندالدى ما، جوق پا، سونداي-اق: «باۋىرىم ءابدىراحمان!»، - دەپ وتىرعانى كىم، ول جاعى بەيمالىم. ءبىر كەزدە مۇنىڭ وزىنە تەحنيكالىق حاتشى بولعان، قىزىلجارلىق ءابدىراحمان ءبايدىلدين بولۋى دا ابدەن مۇمكىن.

ىسكە تىركەلگەن ەكىنشى حات - ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ دىنشە ادىلەۆكە قايىرعان جاۋابى. جازۋى وتە ادەمى. بىرەسە بۇقارا مەن قوقان باسماشىلارىنا قوسىلىپ، بىرەسە سارىسۋداعى «قارا نوعايدى» جازالاپ، بىرەسە شۋ قازاقتارىن تۇركىستانىڭ قۇرامىنا ءوتۋدى ۇگىتتەپ، «ءارى-بەرى سەندەلىستە» جۇرگەن د. ادىلەۆ الداعى ۋاقىتتا ءوزىنىڭ نە ىستەۋى كەرەكتىگى تۋرالى ءا. بوكەيحانوۆتان كەڭەس سۇراپ حات جولداسا كەرەك. ءا. بوكەيحانوۆ:

«موسكۆا. ۆوزدۆيجەنكا. پ.كيسلوۆسكي، پەر. 4., كۆ.15.

باۋىرىم دىنشە!

حاتىڭدى الدىم. قۋانىپ قالدىم. "شولپانعا", "تەمىرقازىققا" نەگە ماقالا جازبايسىڭ؟ سەندەي ءبىلىمى بار (جاستار) جازباسا، كىم جازادى؟ نە بالالارعا ساباق بەرىپ، نە جۋرنال، گازەتكە ماقالا جازىپ، الاشقا قىزمەت قىلماساق, نە قازاق تىلىندە كىتاپ جازباساق - وزگە جول بىزگە بوگەلدى عوي.

ءسۇيدىم - عالي-حان» - دەپ ەمەۋىرىن ارقىلى وعان مادەني سالانى نىسانا ەت دەگەن كەڭەس بەرەدى.

بۇل حاتتىڭ سىرتىنا: «ء23/ۇىى-23 جىلى رىسبايدىڭ اۋىلىندا الىنعان. تاپسىرعان مىرزاعازى. دىنشە ادىلەۆ", - دەپ تۇسىنىكتەمە بەرىلىپ، قول قويىلىپتى. دەمەك، تىلشە جازۋ د. ادىلەۆتى ۇستاعان كەزدە تارگىلەنگەن. ال مۇنداعى كورسەتىلگەن مىزاعازى دەگەن ادام - اۋليە-اتا ۋەزىن ارالاۋعا شىققان سول كەزدەگى جەتىسۋ وبلىسىنداعى جەر تەلىمى كوميسسياسىنىڭ باستىعى، «الاشوردا» اسكەري كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولعان مىرزاعازى ەسپولوۆ شىعار دەپ جورامالداۋعا نەگىز بار.

ارينە، ءبىر ۇلتتىڭ كوسەمىنىڭ «ءسۇيدىم» - دەگەنى كەز-كەلگەن ازاماتقا ۇلكەن قۇرمەت ءارى سەنىم. ال ونى دىنشە اقتاي الدىم ما، جوق پا، وعان ءبىز تورەلىك ايتا المايمىز. بويىنا قۋات-كۇشى تولعان، كەي كەزدە زەيىنىن مىنەزى جەڭىپ كەتەتىن، قىزبا قاندى، ءوز جانىنا ءوزى تىنىشتىق بەرمەي الاسۇرىپ ءومىر سۇرگەن جىگىتتىڭ ءوز تىرشىلىگىنىڭ ماعىناسىن ىزدەۋى - ونىڭ ويسىز ادام ەمەس ەكەندىگىن اڭعارتادى. الايدا سوعىس پەن قىزىل قىرعىننىڭ ىشىندە سىر بەرمەگەن ازاماتتى وسى تەرگەۋ بارىسىندا كەڭەس تۇرمەسى «ءتىرى ولىك» ەتىپ شىعاردى. ءال-ازىرشە بۇدان ارتىق ءسوز ايتۋ اسىلىق بولار. ويتكەنى الدا ولاردى شىندىقتىڭ شىرعالاڭى كۇتىپ تۇردى. ال بۇل مۇلدەم باسقا ماسەلە.

وسى تەرگەۋ ىسىنە ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ەكەۋارا جازىسقان حاتتارىنىڭ ءبىرازى تىركەلىپتى، ولاردىڭ كەيبىرەۋىنىڭ فوتوكوشىرمەسى نە اۋدارماسى عانا حاتتالىپتى. تۇپنۇسقانىڭ كەيبىر تۇستارىنداعى ماتىندەرى انىق تانىلماعاندىقتان دا، ورىس تىلىندەگى ماتىنمەن سالىستىرا وتىرىپ اۋدارىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدىق. ال احمەت بايتۇرسىنوۆ جازعان حاتتى ءاليحان بوكەيحانوۆقا ءالىمحان ەرمەكوۆ تابىستاپتى. اڭگىمە ەكەۋارا مۇددەلەس ادەبيەت پەن عىلىم سالاسىندا وربىگەن.

«16 ماي. 25-جىل.

باۋىرىم احمەت!

ءاءلىمحان كەلىپ، سونان ەستىدىم، سەن اۋىرىپ وڭالىپسىڭ. ەندى اۋىرما. «جوقتاۋىم» 21 بولدى ء(ا.بوكەيحانوۆ قۇراستىرعان جيناق - ت.ج.), ونى مەن قازاق سەكتسياسىنا بەردىم. سەيد-احمەت جوقتاۋىمدى الىپ قالدى. ولەڭى جاقسى بولعانىمەن، قايتالاماسى كوپ ەكەن. سونى وڭدەپ بارىپ، سونان سوڭ باسپاساڭ، قايتالاما جاقسى ولەڭدى بۇزىپ كەتەتىن. سابىنداي بۇزىلعان، جالداپتاي ويناعان ءبىزدىڭ تس.ي. (ورتالىق باسپا - ت.ج.) سۇلۋ ادەبيەت ءسوزىن باساتىن كورىنەدى. سەيد-احمەتتىڭ ولەڭىن وڭدە. كۇزدە باسىلىپ تا قالار. تس.ي. بءىرىنشى وكتيابرگە دەيىن وقۋ قۇرالىن عانا باسپاق. باسپا كۇشىنىڭ ءبارىن وسىعان سالماق. ورىنبور باسا الماي وتىرعان مەكتەپ كىتاپتارى بولسا، ماسكەۋگە جىبەرىپ قاراڭدار. باسقانىنا اقى الاسىڭدار، جىلدام باسىپ بەرەدى.

ءبىزدىڭ ءنازىر (ن.تورەقۇلوۆ - باسپا مەڭگەرۋشىسى): شاڭگەرەيءدى, شوقاندى, ىبىرايدى دا (التىنسارى) كىتاپ قىلىپ شىعارايىق, - دەيدى. مەن: "جارايدى", - دەدىم. مەن شاڭگەرەيدى جازباق بولدىم. ىبىرايدى ساعان بەرمەك بولدىق. شوقاندى ماديارعا بەرەيىك دەپ ەدىم، "لاتىن" ويىنا ءتۇسىپ كەتىپ، تاسىرقاپ قالدى. مەن: «سەن تاقسىر باسپا، ءوزىڭ جاز»، - دەدىم.

مەن مايدى ءبىتىرىپ ەلگە كەتەم. شاڭگەرەيدى اۋىلدان جىبەرمەك بولدىم. ءبارى ءبىر كۇزگە شەيىن باسىلمايدى. سەن دە كۇزگە جازىپ بەرەم دەپ ىبىرايدى ال. شوقاندى تاعى دا كورەرمىز. ابايدى جازاتىن كىم؟ بىلەسىڭ بە؟ تۇراشقا جازدىرسام، سىڭارجاق بولىپ، جۇگى ءبىر جاققا اۋىپ كەتە مە دەپ قورعانىپ تۇرمىن.

ءبىزدىڭ تس.ي. مەكتەپكە دەپ داپتەر شىعارماق. ول داپتەردىڭ وڭ بۇرىشىندا اباي، شوقان، ىبىراي (التىنسارى), اقىن احمەت، شاڭگەرەيدىڭ سۋرەتى بولماق. ماعان سەن ءوز سۋرەتىڭدى جىبەر. مەن ونى تس.ي.-گە بەرىپ كەتەيىن.

«جوقتاۋعا» ءالى اقى العانىم جوق. العاندا ساعان جىبەرەم.

ماديار جولداسقا ايتشى، مەن "ەڭبەكشى قازاقتىڭ" ەگىز سانىن الام. ماعان بىرەۋى دە بولادى. ەكىنشىسىن قارقارالىدا باجىكەيگە جىبەر دەپ 3-4 رەت جازدىم. ماديار ءدال ەركەسارى (سياقتى): باسپالاپ ىستەيدى، دانەمە ايتپايدى. گازەتىن قوساقتاپ ماسكەۋگە جىبەرەدى دە وتىرادى. تاعى دا (ءۇىى توم. 159-بەت) ماديار: گازەتتى بىلاي قىلىپ ەلگە تارات دەگەندە دىم-اق شەشەن. ءوز گازەتى ماسكەۋگە 8 كۇندە كەلەدى دە، سوڭعى شىققانى (الدىڭعىسىنان) وزىپ جۇرەدى. 31-مايدان كەيىن ماعان ماسكەۋگە گازەتتى جىبەرمەسىن. مەن ەلگە كەتەم. سەيد-ازىمعا بەرەتىن ىستەر ءالى دە تۇزەلىپ بىتكەن جوق. مەن جۇرگەنشە بىتپەسە، سەكتسياعا تاپسىرىپ كەتەم. ول دا كۇزگە دەيىن باسىلمايتىن جازبالار بولادى عوي.

ەلدەسىم (وماروۆ - ت.ج.) جولداستىڭ فيزيكاسىنا سىن جازايىن دەسەم، گازەتكە ۇلكەن، جۋرنالىم جوق بولىپ، دەلدال بولىپ تۇرمىن. ەلدەسىم جاقسى جىگىت. بۇرىن دا جاقسى ەدى. ەندى ونان دا سۇيىكتى بولىپ كەتتى.

ءبىر كۇنى ءشاڭگەرەي ماعان: "مەن سەنى جاقسى كورەم! بىلەسىڭ بە؟", - دەدى. مەن: "جوق", - دەدىم. شاڭگەرەي: "سەن شىن قازاقسىڭ با؟ سەنى قازاق دەپ جاقسى كورەم", - دەدى. فيزيكانى وقىپ قاراسام، ەلدەسىم دە قازاق ەكەن.

ءبارىڭدى قۇشاقتادىم - ءسۇيدىم.

عالي-حان».

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»