قازاق توپىراعىندا تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس تاريحىنىڭ بىرنەشە كەزەڭدەرى، ءار كەزەڭنىڭ وزىنە ءتان كۇرەس قارۋى، امال-ارەكەتى بولدى دەسەك، قازاق حالقىنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني قازىناسىنا قول سۇعىپ قانا قويماي، سول ارقىلى ۇلتتىق ەركىندىككە شەك قويۋدى ماقسات تۇتقان وتارلاۋشىلارعا قارسى حالىق رۋحىن وياتۋدا جىراۋلار پوەزياسىنىڭ ورنى ەرەكشە.

XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى - قازاق ەلىنىڭ رەسەي پاتشا وكىمەتىنىڭ قول استىنا كىرىپ، بىراق ءالى دە بولسا بوداندىقتىڭ قامىتىن تولىق مويىنداي الماي، ەركىندىكتەن ايرىلعانىنا وپىق جەپ، وكىنىشپەن كۇن كەشكەن كەزەڭىمەن سايكەس كەلەدى. بوداندىقتىڭ كەيىنگى ۇرپاققا تيگىزەر زارداپتى زالالىن العاش اڭعارىپ، جىرلارىمەن زار توككەن اقىن-جىراۋلاردىڭ تاۋەلسىزدىك يدەياسى كەيىنگى كەڭەس ۇكىمەتىنە دە جاعا قويماعانى بەلگىلى بولىپ وتىر.

قازاق توپىراعىندا تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس تاريحىنىڭ بىرنەشە كەزەڭدەرى، ءار كەزەڭنىڭ وزىنە ءتان كۇرەس قارۋى، امال-ارەكەتى بولدى دەسەك، قازاق حالقىنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني قازىناسىنا قول سۇعىپ قانا قويماي، سول ارقىلى ۇلتتىق ەركىندىككە شەك قويۋدى ماقسات تۇتقان وتارلاۋشىلارعا قارسى حالىق رۋحىن وياتۋدا جىراۋلار پوەزياسىنىڭ ورنى ەرەكشە.

XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى - قازاق ەلىنىڭ رەسەي پاتشا وكىمەتىنىڭ قول استىنا كىرىپ، بىراق ءالى دە بولسا بوداندىقتىڭ قامىتىن تولىق مويىنداي الماي، ەركىندىكتەن ايرىلعانىنا وپىق جەپ، وكىنىشپەن كۇن كەشكەن كەزەڭىمەن سايكەس كەلەدى. بوداندىقتىڭ كەيىنگى ۇرپاققا تيگىزەر زارداپتى زالالىن العاش اڭعارىپ، جىرلارىمەن زار توككەن اقىن-جىراۋلاردىڭ تاۋەلسىزدىك يدەياسى كەيىنگى كەڭەس ۇكىمەتىنە دە جاعا قويماعانى بەلگىلى بولىپ وتىر.

ورىستاندىرۋدىڭ تام-تۇمداپ ەتەك الا باستاعان بەلگىلەرىنە ۇلت تامىرىنا بالتا شابىلاتىن نىشان رەتىندە شوشىنا قاراعان جىراۋلارعا (شورتانباي، مۇرات، ابۋباكىر ت.ب.) قازاق مادەنيەتىنىڭ كەڭەستىك تاريحىندا «زار زامان اقىندارى» دەگەن ات قويىلىپ، «كەرتارتپا، ۇلتشىل اقىندار» دەپ ايدار تاعىلۋى - وسىنىڭ ايعاعى. كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ سالقىنىمەن جىراۋلىق مۇرا بىرىڭعاي ديداكتيكالىق مازمۇنداعى پوەزيا رەتىندە تالدانىپ كەلدى. جىردىڭ ازاماتتىق، قاھارماندىق قىرى «تاپتىق كۇرەس، بايلار مەن مولدالاردى سىناۋ، جوڭعارلارعا قارسى سوعىس، باتىرلىقتى دارىپتەۋ» تۇرعىسىنان عانا تالداندى. ال جىراۋلار پوەزياسىنداعى ۇلتتىق يدەيا، جىرلاردىڭ ۇلت تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەسكە ۇندەيتىن، وتارشىلدىقتى اشكەرەلەيتىن ساياسي، يدەولوگيالىق قىرى ەلەۋسىز قالىپ كەلدى. دۇرىسىندا، «ۇلتشىل، بايشىل» دەگەن قارالاۋعا ۇشىراپ كەتپەس ءۇشىن، جىراۋلىق مۇرانىڭ ساياسي-يدەولوگيالىق مازمۇنداعى جولدارى «رەپرەسسيالاندى».
رۋحاني تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىق بەلەسىندە ءالى دە باس-اياعىن جيناتپاي جاتقان ماڭعىستاۋ جىر مەكتەبى وكىلدەرى قاتارىندا شىعارمالارى بارىنشا مول جەتكەن ءارى رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا ناسيحاتتالىپ جۇرگەن قاشاعان جىراۋ ەكەنى بەلگىلى. جادىگەر جىردىڭ جوقشىسى قابيبوللا سىديىقۇلىنىڭ جيناقتاۋىمەن اقىن ولەڭدەرى بىرنەشە رەت جەكە كىتاپ تۇرىندە دە جاريالاندى. جىراۋدىڭ 170 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ماڭعىستاۋلىق مۇراتانۋشى ج.جىلقىشيەۆتىڭ جانە جىرشى اقىلبەك تاسقاراۇلىنىڭ كۇشىمەن قايتا تولىقتىرىلىپ، جيناقتالعان «قايىرتپاي كەتكەن قاشاعان» اتتى شىعارمالار جيناعىن باسپاعا ازىرلەۋ بارىسىندا تۇسىنگەنىمىز: اقىننىڭ بۇعان دەيىن رەسمي باسىلىمداردا كورىنىپ جۇرگەن جىر-مۇرالارى - «اسىلدىڭ شاشىراپ تۇسكەن سىنىقتارى» عانا، ال «شىن التىننىڭ قۇيماسى» حالىقتىڭ زەردەسىندە ساقتالىپ كەلگەن. ولاي دەيتىنىمىز، جىراۋدىڭ ءبىرشاما شىعارمالارىنىڭ ماتىندەرى قىسقارتىلعان، وزگەرتىلگەن، ءتىپتى رەسمي باسىلىمدارعا مۇلدە ەنبەي قالعان تۋىندىلارى دا تابىلۋدا. وسى تۇستا قاشاعان جىراۋ كۇرجىمانۇلى باسقان توپىراقتان تۇلەگەن قارا ءسوزدىڭ ابىزى ءا.كەكىلبايۇلىنىڭ - اقىننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا ارناعان لەبىزىندە: «جىر سۇڭقارعا نەگە توماعا كيگىزىلدى؟ جىر تۇلپارعا نەگە كىسەن سالىندى؟ ايتپاسا دا بەلگىلى...» دەگەن جولدارى ەسكە تۇسەدى.
جىراۋدىڭ، اسىرەسە، داستاندارىنىڭ ءماتىنى قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراعان. جىر جولدارى قالىپ قويعانى ءوز الدىنا، ءبىرتۇتاس شىعارمانىڭ ءار شوعىرى ءارتۇرلى اتپەن بولەك-بولەك شىعارمالار تۇرىندە كەزدەسەدى. مىسالى، اقىننىڭ «جۇت جىلى» داستانىنىڭ ۇزىندىلەرى «توپان» جيناعىندا «جۇتتان كەيىن»، «زامانا ءحالى» دەپ اتالاتىن بولەك-بولەك جىر ۇزىكتەرى تۇرىندە بەرىلگەن.
1900 جىلى جەم وزەنى ارناسىنان اسىپ، جاعاسىنا جاقىن ورنالاسقان ەلدى مەكەندەردى سۋ شايىپ كەتەدى. ادام، مال شىعىنى كوپ بولادى. تابيعات اپاتىنان زارداپ شەگىپ سانسىراعان حالىققا سول كەزدەگى قازاق جەرىن ۋىسىندا ۇستاپ وتىرعان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى اكىمشىلىگىنەن ەشقانداي جاردەم كورسەتىلمەيدى. وسى جايلاردى كوزىمەن كورىپ، كۇيىنگەن اقىننىڭ اشۋ-ىزاسى جىر بولىپ توگىلەدى. جىر بىرتە-بىرتە تەرەڭدەپ، «توپان» دەپ اتالعان داستانعا اينالادى. وسى داستان «توپان» جيناعىندا 335 تارماقپەن بەرىلگەن. جەرگىلىكتى ءباسپاسوز بەتتەرىندە داستاننىڭ ءبىر بولىگى «توپان»، كەلەسى ءبىر بولىگى «جەم تاسىعاندا» دەپ اتالىپ، ەكى بولەك شىعارما رەتىندە جاريالانىپ كەلدى. كەيىننەن بۇل ەكى جىردىڭ تۇتاس ءبىر داستان ەكەنى انىقتالدى. سونىمەن «توپان» داستانىنىڭ «قايىرتپاي كەتكەن قاشاعان» اتتى جاڭا جيناقتاعى تولىقتىرىلىپ، قالپىنا كەلگەن نۇسقاسى 534 جولدى قۇرايدى.
اقىننىڭ بەگىم تورەگە ارناۋ ءسوزى، اسان قايعىنىڭ ەدىل مەن جايىقتى تاستاپ كوشۋىنىڭ تاريحي سەبەپتەرىن باياندايتىن كەيبىر شۋماقتار داستاننىڭ بۇعان دەيىنگى جاريالانىپ كەلگەن رەسمي نۇسقالارىندا كەزدەسپەيدى.
داستاندا رەسەي پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتىڭ جەرىن شىنداپ جاۋلاي باستاعان تۇسىنداعى وتارشىلدىق وزبىرلىق ارەكەتتەرى، تاۋەلسىزدىگىنەن ايرىلا باستاعان ەلدىڭ كۇيزەلىسى ناقتى سۋرەتتەرمەن باياندالعان. جىردىڭ ەڭ كوپ قىسقارتىلعان بولىگى دە وسى ماعىنالىق شوعىردا. اقىن «اسانقايعىنىڭ بولجاپ ايتىپ كەتكەنى شىنعا اينالدى، سونى شىققىر كوزىمىز كوردى» دەپ كۇيىنەدى. جەم مەن جايىقتىڭ بويىنداعى قورعاسىنداي بالقىعان قۇيقالى جەر، جايىقتىڭ ءيسى اڭقىعان بەكىرەسى تالايدىڭ ارمانىنا اينالىپ ەدى. سارىتاۋ، سامار، قازاننىڭ ساۋداگەرلەرى مەن كەلىمسەك قونىستانۋشىلارى، حيۋانىڭ ساۋداگەر سارتتارى اعىلىپ كەلىپ، ولجاعا بەلشەسىنەن باتىپ، اقشانى سارايلاپ جيناپ، ەلدەرىنە تاسۋشى ەدى. سول كەلىمسەكتەر تويىنعاسىن «قۇدايلارىن» ۇمىتىپ، جەرگىلىكتى ەلدى كوزىنە ىلمەي، كەمسىتىپ قورلاۋعا اينالدى. (جەم مەن جايىق قۇت ەدى، تارقاماس بازار-دۇكەنى. بەرەكەلى قازانىم، قىزىعى كەتپەس بازارىم، اق شۋاقتى اجارىم. كەشىپ جاتىر باسىنان كەلىمسەكتەر مازاعىن). حالىقتىڭ قازانىنا قول سۇعىپ، ءوز نەسىبەسىن وزىنە تاتىرمادى (سارىتاۋ، سامار، قازاننان كەلگەننىڭ قىزىق كورگەنى، تاستارى ورگە ورلەدى. بەكتەرىمدى باياعى، ەسىكتەگى، اياعى، قۇلى قۇرلى كورمەدى. بيلەپ اپ سۋدىڭ بالىعىن بۇقارا بايتاق حالىقتىڭ جەۋىنە دە بەرمەدى...). قازاقتىڭ مۇددەسىمەن ەشكىم ساناسپادى، باس كوتەرسە، جازاعا تارتتى (باس كوتەرگەن قازاقتى پالەگە تارتتى كەسەكتەپ). ءبىر كەزدەردە قازاقتى «قوي باققان نادان ەل» دەپ مەنسىنبەي، قازاقتىڭ جەرىنە اياق باسۋعا جيرەنەتىندەر ەندى باسقاشا سايراپ ءجۇر (ساحىرانىڭ ەلى شاشىق دەپ، بارۋعا الىس-قاشىق دەپ، شاڭدى-اياق ەلگە بارمايىق، بارا الماسپىز اسىپ دەپ... جولاماۋشى ەدى اۋەلدە. بۇگىندە باسقا سايراپ ءجۇر، تور-تۇزاعىن سايلاپ ءجۇر «زەردەسىز ەلدىڭ بايلىعىن قارپىپ قالۋعا اسىق» دەپ...). بۇل كەلىمسەكتەر قازاقتىڭ بايلىعىنا سۇعىنعانى ازداي، ەندى ەلدىڭ رۋحاني بولمىسىن بۇلدىرۋگە ارەكەتتەنۋدە. الدىمەن ەلدىڭ جۇرەگىن جادىلاپ، ارامزا مولدالارى كەلدى (نوعايلار تاپقان جان-ايلا، ۋكازنوي مولدالار ءوپ-وتىرىك قۇدايلاپ). ارتىنان ەلدىڭ ساناسىن تۇمانداتىپ، ەسىنەن اداستىراتىن اراعى مەن تەمەكىسى قوسا جەتتى (قالاعا كەلگەن بيلەرى اراق ءىشىپ، ەلىردى. كەۋدەسى بۇعان سەمىردى، پاپيروسى شەگۋلى...). تەنتەك-تەبىرىن قازى مەن بيلەردىڭ القاسىنا سالاتىن سالتىمىز اياقاستى بوپ، تۇرمە دەگەن سۇمدىعى شىقتى (تەنتەك قىلسا ءبىر قازاق، تۇرمەگە بارىپ ماتالدى). قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەۋگە ءتيىستى باي-مىرزالارىن ارزان قىزىقپەن الداپ-سۋلاپ، باسىن اينالدىرىپ قويدى (قايىرسىز كىلەڭ قاستا باي ايداعان مالعا قۋانىپ، قوي-قوزىعا جۇبانىپ; قالالى جەردە مىرزاسى قوس ارعىماق پار جەگىپ، تارانتاس اربا تۋارىپ، كارشوندىككە قامالىپ، شالقىدى تالاي ماس بولىپ، ءناپسىسىن ىلايعا سۋارىپ...). بۇعان دەيىنگى جاريالانىمداردا ءناپسىسىن شايعا سۋارىپ تۇرىندە بەرىلىپ كەلگەن تىركەس جاڭا نۇسقادا ءناپسىسىن لايعا سۋارىپ بولىپ تۇزەتىلگەن. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اقىننىڭ لاي دەپ وتىرعانى اراق بولسا كەرەك. قالاداعا مىرزالار كارشوندىككە قامالىپ شاي ەمەس، اراق ىشەتىنى تۇسىنىكتى. شالقىدى تالاي ماس بولىپ دەگەن تارماق تا لاي (اراق) سوزىنە مەڭزەيدى. اراق - ادامنىڭ ساناسىن لايلايتىن جاعىمسىز، لاس سۇيىق رەتىندە وبرازدالىپ بەرىلىپ تۇر دەپ تۇسىنەمىز.
داستاننىڭ بۇرىنعى، شارتتى تۇردە العاندا، «رەسمي باسىلىمدارىندا» تومەندەگى شۋماقتار جوق:
بەس كۇندىك داۋلەت ماس قىلىپ،
بولمايتىن ىسكە ءباس تىگىپ،
دۇشپانعا ارتىن اشتىرىپ،
جاقسىنى جامان تابالاپ.
بالەدەن بالە بالالاپ،
كوبەيدى حابار جامانات...

سارتتان بولدى مولداسى،
شايتان بولدى جولداسى.
قۇل-قۇتانعا قور بولدى،
ازامات ەردىڭ ورداسى.

اللا دەگەن ارتىق باق،
بۇرىنعى وتكەن زاماننان،
قىزىل ءتىلىم، سايراساڭ،
وقيعالاردى ايتىپ باق.
جاستابان، شارعا، كەلدىباي -
تاز دەگەن تۋىس جۇرتىمنىڭ
جۇرەگى جامان شايىلدى-اق.
بايۇلىنىڭ ىشىندە
بىلىكتى قارتتار قايىمداپ،
بىلگەن ەكەن پايىمداپ.
«سۋ تاسادى جىمداي» دەپ،
«بايتاق جاتقان حالىققا
بالە كەلەدى مۇنداي» دەپ.
التى كۇن بۇرىن ءوتۋلى
ەلى-جۇرتىن ارالاپ،
ايتقان ەكەن شامالاپ:
«ەلدى بۇلگىن شالاد» دەپ
«توپان سۋ تاسىپ اعاد» دەپ.
«بالە كەلەد تۇلدانعان
كەر زامانعا قىرىنداپ، -
ايدىڭ باسى قاۋىپ» دەپ.
بىلىكتى شالدار ايتىپتى
وقيعادان بۇرىن-اق.
تىڭداعان بىراق جان بار ما،
شالداردىڭ ءسوزىن ىرىمداپ؟
ادامزاتتىڭ ازعىنداۋىنىڭ بەلگىسى: تاۋبە، شۇكىر، قاناعات دەگەن كىسىلىكتىڭ ءۇش كريتەريىن ۇمىتۋ. اللانى اۋىزعا الماۋ. بالەنىڭ بەلگىسىن بولجاعان دانالىققا قۇلاق اسپاۋ. مىنە، قانشاما جاندى جالماعان قاسىرەتتى وقيعانىڭ سەبەبى. جىردىڭ اللا اتىمەن بايلانىستى جولدارى قىسقارتىلىپ بەرىلىپ كەلگەن. مىسالى، «ساليح قۇلىن ءبىر اللا وت ىشىندە ساقتار» دەگەن ءسوز كونەدەن جەتكەن اقپار-دى. بىتىنە، بۇزىق كوبەيىپ، حاققا قارسى ءىس قىلعاسىن، قايسىسىن امان ساقتار-دى. - دەگەن جولدار بۇرىنعى نۇسقادا: «وت ىشىندە ساقتا» دەگەن ءسوز قايسىسىن امان ساقتادى. - تۇرىندە قۇيرىق-جالى كۇزەلىپ ۇسىنىلعان. تولىقتىرىلعان نۇسقاسى: «ساليح (ادال) قۇلىن اللا وت ىشىندە دە ساقتايدى دەگەن كونەدەن جەتكەن قاسيەتتى ءسوز بار ەدى، بىراق ادامزات كۇناعا شەكسىز باتىپ، حاققا قارسى ءىس قىلعاسىن اللا ولاردى جازالادى» دەگەن ۇعىمدى بەرسە، قىسقارتىلعان كەڭەستىك نۇسقاسى «وت ىشىندە ساقتا دەگەن ءسوزدىڭ جالعان ەكەنى وسىدان كورىنەدى» دەگەن ويعا مەڭزەيدى.

اقىن وسىنشاما جازىقتى-جازىقسىز ادامدى جالماعان اپاتتىڭ سىرىن «تابيعاتتىڭ مىلقاۋ كۇشىنەن» ەمەس، ادام بالاسىنىڭ ءوزىنىڭ ىشكى بولمىسىنان ىزدەيدى. ادامنىڭ رۋحاني ازعىنداۋىنا، پەيىلىنىڭ بۇزىلۋىنا وراي جىبەرگەن اللانىڭ جازاسى دەپ ۇقتىرادى. جىردىڭ رەسمي ماتىنىندە وسى ويلاردى ايعاقتايتىن جولدار ءتۇسىپ قالعان:
اسىلىڭ شيكى توپىراق،
اسىلى توپىراق بولعان سوڭ،
ادامنىڭ ءىسى عاپىل-اق،
ولمەيتىندەي كورگەنمەن
ادامعا اجال جاقىن-اق.
ولەرىن ادام بىلگەسىن
توسەككە تۇندە كىرگەندە
يمانىڭدى ايتقان ماقۇل-اق.
اللاسى تۇسپەي اۋىزىنا
سويلەمەك جامان شاتىناپ.
تاۋباعا كەل تىرلىكتە
قۇدايعا جىلاپ اھىلاپ.
اقىرەتتىڭ قايىعىن
ءبىر مىنگەسىن ىلاۋلاپ،
كەلمەگىڭ قيىن قاتىناپ.
ءىزىڭدى باعىپ شايتان ءجۇر،
قالت جىبەرمەي باقىلاپ...
«رەسمي ماتىندەگى» «كەڭەستىك تۇسىنىكتىڭ» نەمەسە «كەڭەستىك تۇسىنبەۋشىلىكتىڭ» سالقىنى تيگەن ولەڭ تارماقتارىن كورسەتە كەتەيىك.
«رەسمي نۇسقاسىندا»:
عالامات مۇنداي تۇس بولدى،
ازعىندار ازىپ مىس بولدى.
الپەشتەگەن ارۋدىڭ
كەۋدەسىنە قارا قۇس قوندى.
اۋىزشا جىرلانعان نۇسقاسىندا:
عالامات مۇنداي ءتۇس بولدى،
التىندار ازىپ مىس بولدى.
قىزىلدان كيىم كيىنگەن،
مامىقتان توسەك جيىنعان
الپەشتەگەن ارۋدىڭ
كەۋدەسىنە قارا قۇزعىن قۇس قوندى.
«قىزىلدان كيىم كيىنۋ» مەن «مامىقتان توسەك جيىنۋ» وبرازى «الپەشتەگەن ارۋدىڭ» قانشالىقتى اياۋلى ەكەندىگىن، سونىڭ ىشىندە ارۋدىڭ قازاق دەگەن ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمىنداعى، بولمىسىنداعى ورنىنىڭ ەرەكشە ەكەندىگىن، ءسويتىپ الپەشتەگەن ارۋىڭنىڭ - ۇلتىڭنىڭ بولاشاق اناسىنىڭ - كەۋدەسىنە جاي قارا قۇس ەمەس، قارا قۇزعىن قۇستىڭ قونعانىن (قۇزعىننىڭ ولەكسەگە قوناتىنىن ويلاساق) سول ارقىلى قازاق ۇلتىنىڭ باسىنا تۇسكەن احۋالدىڭ قانشالىقتى قاسىرەتتى ەكەندىگىن مەڭزەپ وتىر. سونداي-اق، «رەسمي نۇسقاداعى»:
مالىنان پايدا كورمەگەن،
قاناعاتسىز قارىنباي،
بارىن جوق دەپ قۇرىنعان.
جۇلدىزدى جاتقا ساناساق،
قيساپ ەتىپ قاراساق،
«مىڭ تاسقانعا ءبىر توسقان»
بار ەمەس پە ەدى بۇرىننان؟!
دەپ بەرىلگەن جولداردىڭ اۋىزشا جىرلاۋداعى نۇسقاسى الدەقايدا تەرەڭ ءارى جۇيەلى دەۋگە بولادى:
مالىنان پايدا كورمەگەن،
قاناعاتسىز قارىنباي،
بارىن جوق دەپ قۇرىنعان.
تابالاپ ونى قايتەيىن، -
قۇدايدىڭ تورى قۇرىلعان!
ونەگە ءۇشىن ايتامىن،
كەيىنگى تۋعان جاس بالا
تايماعاي دەپ جول مەن ىرىمنان.
جۇلدىزدى جادقا ساناساق،
حيساپ ەتىپ قاراساق،
«مىڭ تاسقانعا ءبىر توسقان»
بار ەمەس پە ەدى بۇرىننان؟!
«تابالاپ ونى قايتەيىن، قۇدايدىڭ تورى قۇرىلعان!» دەگەن جولدار جىراۋدىڭ وكىنىشى مەن شاراسىزدىعىن تانىتادى. «جۇلدىزدى جاتقا ساناۋ» دەگەننەن گورى «جۇلدىزدى جادقا ساناۋ» تىركەسى قيسىندىراق ءتارىزدى. «جاد» - ارابتىڭ «ەس» ۇعىمىنداعى ءسوزى دەسەك، «جۇلدىزدى جادقا ساناۋدىڭ» ماعىناسى «حالىقتىڭ وتكەنى مەن بولاشاعىن جۇلدىزدارعا قاراپ، بولجاپ، ەسەپتەپ وتىرۋ»، قازاق حالقىنىڭ استرونوميالىق قابىلەتى تۋرالى ايتىلىپ تۇرعان بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىز. سوندا «جۇلدىزدى جادقا ساناۋ» تىركەسىن: «جۇلدىزدى حالىقتىڭ جادى دەپ ساناۋ، ەسەپتەۋ» ۇعىمىندا الۋ كەرەك بولادى.
«رەسمي باسىلىمنان» سۋسىپ ءتۇسىپ قالعان جىردىڭ ەندىگى ءبىر قوماقتى شوعىرى - «پىكىر ەتۋ» مەن «تاۋباعا كەلۋ» يدەياسىن ناسيحاتتايتىن ءدىني مازمۇنداعى ولەڭ جولدارى:
جانە ءبىر مىسال ايتايىن:
ازىرەتى ەر عالي:
«تۇتقاسى بولسا ۇستايتىن
قارا جەردىڭ قاباتىن
قوزعار ەدىم»، - دەپ ەدى.
كوڭىلىن اللا سەمدىرگەن -
سول ءسوزىنىڭ سەبەبى.
ءداۋىتتىڭ ۇلى سۇلەيمەن
ون سەگىز مىڭ عالامعا
پاتشا بولىپ ول تۇرعان.
نۇرى سۋعا تۇسكەن سوڭ
پاتشالىقتان ايىرىلىپ،
بۇقاراشىلىق جول قۋعان.
وتىرىك ايتىپ تايسالمان،
ناداننىڭ ءسوزىن ايتا المان،
ايىرما، اللا، تاعاتتان.
حاق جولعا باستا، جاراتقان!
ءداۋىتتىڭ وتىز ۇلىنا
ازىرەيىل قۇرىق سالعاندا،
ءبارىن جيناپ العاندا،
اراسى الىس بولماپتى
انىعى جالعىز ساعاتتان.
پەرعاۋىن پاتشا زور بولعان،
شايتانعا قۇلقىن بيلەتىپ،
زۇلىمدىقتى مول قىلعان.
تاككاپارلىق ەنىپ كوڭىلىنە،
مولشەرلى كۇنى مۇنى دا
ءنىل داريا جۇتىپ قور قىلعان.
قازينەسى كوپ اللانىڭ،
فازىلىنان شەت قالماڭ.
اللاسىز ءىس قىلام دەپ،
پايدا بەرمەس ماقتانعان.
مەنمەندىكتەن قايىر جوق،
ارام قان جيىپ كوڭىلگە،
كوكىرەگى تاتتانعان.
ادامزاتقا سول كەرەك -
قۇدايدان قورقىپ ساقتانعان.
تاكاپپار مەن مەنمەننىڭ
پيعىلىنا تاپ كەلىپ،
وسىنداي رەت كوپ بولعان.
مەيلىڭ پاتشا، مەيلىڭ قۇل،
ولشەۋلى ساعات سوققاندا
ءبارى دە سونىڭ جوق بولعان.
جان جاراتقان اللانىڭ
كەڭشىلىگىنە تاپ بولار
ءتاۋبا مەن شۇكىر ەتكەن جان...
پاتشالىعىنان ايرىلعان ءداۋىتتىڭ ۇلى سۇلەيمەن، وتىز ۇلى ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە كوز جۇمعان ءداۋىت، ازىرەتى ەر عالي - اللانىڭ كوزى تۇسكەن پايعامبارلارى بولسا، قاۋىمىمەن بىرگە ءنىل دارياعا جۇتىلعان پەرعاۋىن - كاپىرلەردىڭ پاتشاسى - ءبىرى كوڭىلىنە ءسال بولسا دا كۇپىر وي كەلگەندىكتەن، ەندى ءبىرى اللاعا جاقپاس ءىس قىلىپ، مەنمەندىك، جاۋىزدىق ءىس قىلعاندىقتان، قاتەرگە ۇشىرادى. ارقايسىسى ءبىر-ءبىر قيسساعا ازىق بولاتىن وقيعالاردى قاشاعان جىراۋ تاپتىشتەپ بايانداپ جاتپاعان. قارا كۇشتىڭ يەسى ازىرەتى ەر عاليدىڭ جاۋىزداردىڭ قولىنان مەشىتتە ءولتىرىلۋىن «كوڭىلىن اللا سەمدىرگەن» دەپ يشارالايدى. 18 مىڭ عالامدى بيلەگەن ءداۋىتتىڭ ۇلى سۇلەيمەننىڭ پەرى قىزىنىڭ سوزىنە ەرىپ، قۇستارعا قيانات جاساماق بولعانى ءۇشىن پاتشالىقتان ايىرىلۋىن «نۇرى سۋعا تۇسكەن سوڭ، پاتشالىقتان ايىرىلىپ...» دەپ بەرەدى. ونىڭ سەبەبى - بىرىنشىدەن، بۇل وقيعالار قاشاعاننىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭىندە كەز-كەلگەن قازاقتىڭ بالاسىنا كوزىن تىرناپ اشقاننان تىڭداپ وسكەن قيسسالارى ارقىلى تانىس بولاتىن; ەكىنشىدەن، جىردىڭ پراگماتيكالىق ماقساتى (اسەرلىلىگى) ءۇشىن وقيعالاردى تىزبەكتەپ جاتۋ ماڭىزدى ەمەس، سول وقيعالاردىڭ سالدارىن، ۇرپاققا ساباق بولاتىن ونەگەسىن ايتۋ ماڭىزدىرىق بولسا كەرەك.
جىردىڭ كونتسوۆكاسىنداعى قورىتىندى وي - اقىننىڭ ءوزىن دە، ەلىن دە جۇباتىپ ايتقان جولدارى «رەسمي باسىلىمدا»:
كەيىندەگى بوزبالالار،
نالىماڭىز، شىراعىم،
كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا،
كوك داريا كول بولسا،
باي مەن جارلى تەڭ بولسا،
سۋدا - بالىق، قىردا - ەگىن،
بالە-باتەر جوق بولسا،
ديقانشىلىق كوپ بولسا،
تالاپتىڭ كۇشى سەل بولىپ،
كەتەرسىز-داعى ەل بولىپ.
اۋىزشا جىرلاۋدان جازىپ الىنعان نۇسقادا:
كەيىندەگى بوزبالا،
نالىماڭىز، شىراعىم،
ءالى دە قۇداي وڭداسا،
كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا،
كوك داريا كول بولسا،
باي مەن جارلى تەڭ بولسا،
سۋدا - بالىق، قىردا - ەلىك،
بالە-باتەر جوق بولسا،
ديحانشىلىق كوپ بولسا،
تالاپتىڭ كۇشى سەل بولىپ،
اللادان بولىپ كەڭشىلىك،
پەندەدەن كەتپەي كەمشىلىك،
تالابىڭ ەتكەن جوندەلىپ،
كەتەرسىز-داعى ەل بولىپ.
قارايتىلىپ بەرىلگەن جولدار - اللا اتىمەن بايلانىستى وي ورالىمدارى - «رەسمي باسىلىمدا» جوق. سونداي-اق، «سۋدا - بالىق، قىردا - ەگىن» تىركەسى «سۋدا - بالىق، قىردا - ەلىك» تۇرىندە ايتىلعان. سۋدان بالىق اۋلاۋ، قىردان اڭ اۋلاۋ، وزەننىڭ بويىنا ەگىن سالۋ («ديحانشىلىق كوپ بولسا») - قازاقتىڭ ءۇش ءتۇرلى كۇن كورىس كوزى مەڭزەلىپ تۇر دەپ تۇسىنەمىز.
ءسويتىپ، اقىننىڭ تولىقتىرىلىپ، قالپىنا كەلتىرىلگەن «توپان» داستانى كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتىڭ قانشالىقتى كيەلى قۇبىلىس ەكەنىن ۇقتىراتىن، ءتىپتى قازىرگى تاڭدا دا وزەكتىلىگىنەن ايرىلى قويماعان تاريحي، ساياسي-الەۋمەتتىك، رۋحاني تۋىندى ەكەندىگى ءسوزسىز.
جاقىندا تۇركيانىڭ كايسەري قالاسىنداعى ەرجيەس ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكەن ازيا تىلدەرى مەن ادەبيەتى حالىقارالىق سيمپوزيۋمىنا قاتىسىپ، «ماڭعىستاۋ جىراۋلارى پوەتيكاسىنداعى «شىنايى ادام» كونتسەپتىسى» تاقىرىبىندا بايانداما وقىدىق. ءۇندى، اراب، قىتاي، جاپون، كورەي، يران، تۇرىك ت.ب. ازيا ەلدەرىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جينالعان عالىمدار تۇرىك تىلىندە وقىلعان باياندامامىزدى ءوز تىلدەرىندەي ءتۇسىنىپ، سۇراقتار قويىپ، پىكىر ءبىلدىرىستى. الەمدىك اعىلشىن تىلىمەن يىق تىرەستىرىپ، سيمپوزيۋمنىڭ نەگىزگى ءتىلى بولعان تۋىستاس تۇرىك ءتىلىنىڭ مارتەبەسىنە قىزىعا دا، قىزعانا دا قاراپ، بەدەلدى اۋديتوريالاردا كىرىسپە ءسوزدىڭ دەڭگەيىنەن ءارى اسا الماي جۇرگەن ءوز ءتىلىمىزدىڭ جايىن ويلاپ قامىعىپ تۇرعانىمىزدا، تۇركيانىڭ كونيا قالاسىنداعى سەلجۇك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، دوكتور ءالي تەمىزەلدىڭ ءۇزىلىس ۋاقىتىندا باياندامامىز ءۇشىن العىس ايتىپ، «قازاقتىڭ سانى 15 ملن ەمەس، قازاقتىڭ سانى - 800 ملن، سەبەبى: بارلىق تۇركى جۇرتى - قازاق!» دەگەن لەبىزى مارتەبەمىزدى اسپانداتىپ تاستاعانداي بولدى. تۇركيانىڭ بىرنەشە جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءدارىس وقيتىن بەدەلدى عالىم ەرجيەس ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق فيلولوگياسى ءبولىمىن اشۋعا كۇش سالىپ جۇرگەن كورىنەدى. قازىرگى كەزدە وسى وقۋ ورنىندا بىرنەشە تۇرىك ستۋدەنت-جاستارى قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ جۇرگەنىن بىلدىك.
اسىرەسە، تۇرىك تىلىنە اۋدارىلعان جىر جولدارى تىڭداۋشىلارعا قاتتى ۇنادى. قازاقتىڭ «قارا شالدارىنىڭ» باعزىلىق ءۇنى جاھاندانۋدىڭ توپانىن دا جارىپ ءوتىپ، جىرعا، كىسىلىككە ارزۋ جۇرەكتەردى باۋراپ العانىنا كۋا بولدىق...
كەڭەستىك يمپەريا بيلىك ەتكەن 70 جىلدا قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دامۋىنىڭ ۇلتتىق سيپاتى توقىراۋ كەزەڭىن باسىنان وتكىزدى. اسىرەسە ۇلتتىق ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىنىڭ تارىلۋى، قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ۇرپاقتىڭ ساياسي-قوعامدىق ارەنادا باسىمدىققا يە بولۋى، قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعىنا دەگەن سەنىمسىزدىكتىڭ ەتەك الۋى ۇلتتىڭ رۋحاني داعدارىسقا ۇشىراۋىنا جەتكىزدى. بۇل داعدارىستىڭ ناتيجەسىندە بابالار تانىمى مەن كەيىنگى ۇرپاق تانىمىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس ءۇزىلدى. سوندىقتان جىراۋلار پوەزياسى جاس ۇرپاققا اقىل-كەڭەس، وسيەت ايتۋدان ارىگە بارمايتىن قۇرعاق ديداكتيكا نەمەسە زامانى وتكەن بايلار مەن باتىرلاردى ماقتايتىن ماداق جىرلارى رەتىندە عانا تانىتىلىپ كەلدى. دەگەنمەن ادام بالاسىنىڭ تۇپكى ساناسىندا ساقتالىپ قالعان، سول ادامنىڭ ءوزى دە بايقاي بەرمەيتىن ونىڭ بولمىسىمەن بىرگە جاراتىلعان ۇلتتىق ءدىل قانداي دا ءبىر مەزگىلى تۋعاندا جارىپ شىعارى ءسوزسىز.
ءار جەردە جۇلىم-جۇلىمى شىعىپ، شاشىراپ قالعان جىر ۇزىكتەرىن قايتا جالعاپ، باعزى قازاقتىڭ رۋحاني كەڭىستىگىن قازىرگىمەن جالعاستىرۋ - XXI عاسىرداعى ۇرپاقتىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان ءتارىزدى. تاۋەلسىزدىك تۋىمىزدىڭ استىندا قالپىنا كەلىپ، القالاعان الەۋمەتىمەن قايتا قاۋىشقان، قاي زامانمەن دە ۇندەسە الاتىن، وزەكتىلىگى وشپەيتىن ويمەن ورىلگەن جاقسىدان قالعان جادىگەر جىردىڭ جاڭا ۇرپاقپەن قاۋىشۋى ماڭگىلىك بولعاي.

بيبايشا نۇرداۋلەتوۆا،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ش.ەسەنوۆ اتىنداعى كمتجيۋ پروفەسسورى.

http://ushqiyan.kz/?p=4041