قاھارماندار جايلى تاريحي كينولاردى كورۋ بالا كەزىمنەن ۇنايدى. ونداي فيلمدەردەن ءالى كۇنگە دەيىن ەرەكشە اسەر الامىن. بىراق جالپى سەريال كورمەيتىنمىن. سوڭعى رەت 12-13 جىل بۇرىن 12-13 جاسىمدا كارىستەردىڭ «جۋموڭ حانزادا» تەلەحيكاياسىنىڭ ءبىر بولىگىن (تولىق ەمەس) كورگەننەن كەيىن، مەيلى تاريحي جانردا بولسا دا، مۇلدە سەريال قاراعان جوقپىن. ۋاقىتىمدى زايا كەتىرگىم كەلمەيتىن.

بىلتىر «Qazaqstan» ۇلتتىق ارناسىندا كورسەتىلگەن «ەرتۇعىرىل» تەلەحيكاياسىنىڭ 10-15 مينۋتتىق ءۇزىندىسىن تەلەديداردان 2-3 رەت كەزدەيسوق كورىپ قالدىم. مەن قاراعاندا، ناعىز اسەرلى تۇستارى كورسەتىلىپ جاتىر ما ەدى، بىلمەيمىن، بىراق بۇل كينوتۋىندى بىردەن جۇرەگىمدى شىمىرلاتتى. سول 10-15 مينۋتتىق ءۇزىندىنى 2-3 رەت كورگەننەن-اق، ەرتۇعىرىلدىڭ اسىل قاسيەتتەرى مەنى ءتانتى ەتتى. ايتەۋىر، ءبىر كورۋ كەرەك دەپ ويلاپ جۇرەتىنمىن.

ءسويتىپ، رەتى كەلىپ، 3,5 اي بۇرىن «ەرتۇعىرىلدى» كورە باستادىم. بۇل تەلەحيكايانىڭ ارقايسىسى 30 سەريالىق 5 ماۋسىمى بار. سوندا جالپى – 150 سەريا. ءار سەريانىڭ ۇزاقتىعى – 2 ساعاتتىڭ ار جاق، بەر جاعى. وسىنشالىقتى ۇزاق بولسا دا، سوڭىنا دەيىن كورگەنىمە وكىنبەيمىن. ويتكەنى، مۇندا ءبىراز تاعىلىمدى دۇنيە ايتىلادى. جان دۇنيەمدە، جۇرەك الەمىمدە رۋحاني جاڭعىرۋدى سەزىندىم. قىسقاسى، تەلەحيكايا ماعان ۇنادى.

سونىمەن، ەرتۇعىرىل كىم؟

ول – موڭعول باسقىنشىلارىنان ىعىسىپ، انادولى ولكەسىنە كوشىپ بارعان تۇركىلەردىڭ كاي دەگەن تايپاسىن باسقارعان كوسەم سۇلەيمەن شاحتىڭ ءۇشىنشى ۇلى. ياعني، تەكتى اۋلەتتەن شىققان. اسىلدىڭ سىنىعى، تۇلپاردىڭ تۇياعى. «بولار بالا بوعىنان» دەمەكشى، تەكتىلىگى بالالىق شاعىنان باستاپ بىلىنەدى. كىشكەنتاي كەزىندە الدەنەنى ويعا السا، ورىنداماي قويمايتىن بالا بولادى. بويىنداعى ادىلدىك، تازالىق، ادالدىق قاسيەتتەر بوزبالا شاعىنان-اق كوزگە ۇرىپ تۇرادى.

دۇنيەدەگى زۇلىمدىق پەن قاراۋلىقتان ابدەن اشىنعان ەرتۇعىرىل ەرجەتكەندە، بۇكىل عۇمىرىن تۋرالىق ءۇشىن كۇرەسكە ارناۋعا بەل بۋادى. زالىمدارعا اجال، ال السىزدەرگە قورعان بولۋعا بەكىنەدى. مۇنداعى ماقساتى – استا-توك قازىناعا، مول التىنعا كەنەلۋ ەمەس; اتىن شىعارىپ، اتاقتى بولۋ دا ەمەس; بيلىككە قول جەتكىزۋ دە ەمەس. ونى تاق تا، مانساپ تا، بيلىك تە، بايلىق تا قىزىقتىرمايدى. جۇرەگىندەگى جالعىز نيەتى – اللا رازىلىعى ءۇشىن. مۇراتى – اللانىڭ اق جولىمەن ءجۇرىپ ءوتۋ جانە وسى اۋىر داڭعىلدا دۇرىستىق ءۇشىن ايقاسىپ، ارپالىسۋ.

مۇرتى ەندى تەبىندەگەن بالاڭ جىگىت شاعىنان-اق الدىنا وسىنداي بيىك مۇرات قويعان ول بۇل جولدا كوپتەگەن قيىندىققا، ساتقىندىققا كەزىگەدى. بىراق سونىڭ ءبىرى دە باتىردى ىزگى ارمانىنان باس تارتقىزا العان جوق. ويتكەنى، ول – ايتقانىنان قايتپايتىن قايسار ءارى سىناقتاردا سىنبايتىن وجەت جان. اقيقات جولىندا ول جالعىز قالسا دا، توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ءبارى وعان قارسى بولسا دا، تۋرالىقتان تايمايتىن، دۇرىس ۇستانىمىنان اينىمايتىن. ەرتۇعىرىل ءۇشىن باستىسى كوپپەن بىرگە كۇشتى بولۋ ەمەس، ول ءۇشىن ماڭىزدىسى – مەيلى از بولساڭ دا، دۇرىستىق جاعىندا بولۋ.

ەرتۇعىرىلدىڭ اينالاسىن تۇگەل سۇيسىنتكەن قاسيەتى – ادالدىق. تۇركىلەر و باستا انادولىعا كوشىپ بارعاندا، وندا سەلجۇك مەملەكەتىنىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان ەدى. سەلجۇك سۇلتانى تۇركىلەرگە جەر بەرىپ، قۇشاق جايا قارسى العانىن باعالاي بىلگەن ەرتۇعىرىل قانشاما سۇلتان اۋىسسا دا، سەلجۇك سۇلتاندىعىنا ادال بولدى. مەملەكەتتىڭ دۇشپاندارىنا قارسى جان اياماي شايقاستى. مەملەكەتكە ادال بولىپ قانا قويعان جوق، جالپى، ەكى سويلەمەيتىن، ۋادەسىنە بەرىك ادام ەدى. ۋادە بەرسە، مەيلى، ونى ورىنداۋ قانشا قيىن بولسا دا، سەرتىن بۇزبايتىن.

سەلجۇك سۇلتاناتىنىڭ باتىسىنان كرەست جورىقشىلارى، شىعىسىنان موڭعولدار كوز الارتىپ، قاۋىپ توندىرگەندە، سانى دا باسىم، اسكەرى دە مىقتى جاۋدان قايمىقپاعان ەرتۇعىرىل جىلدار بويى تايپاسىن باستاپ كۇرەس جۇرگىزدى. ول – دارىندى قولباسشى ەدى. دۇشپانى قانشا كۇشتى ءارى كوپ بولسا دا، اقىلىمەن، ايلاكەرلىگىمەن ءاردايىم ولاردى جەڭىپ شىقتى.

وزىنە كومەك سۇراپ كەلگەندەردىڭ ەرتۇعىرىل كەۋدەسىنەن يتەرمەيدى. پاناسىنا الىپ، قولىنان كەلگەنشە كومەكتەسەدى. مۇنىسى وزىنە شوقپار بولىپ تيمەگەن دە جوق. ونىڭ مەيىرىمدىلىگىن پايدالانعان تالاي دۇشپان ءمۇساپىر كەيپىندە جاردەم سۇراپ كەلىپ، سەنىمىنە كىرىپ، كەيىن ارقادان پىشاق سالعان جاعدايلار كوپ بولدى. ايتسە دە، اللا ءبارىن كورىپ تۇر. ارامزانىڭ قۋلىعى ايتەۋىر ءبىر كۇنى اشكەرە بولاتىنى ءشۇباسىز. سودان سوڭ، وندايلار «سىباعاسىن» الادى. مۇنداي كىسىلەر بار ەكەن دەپ ەرتۇعىرىل جاقسىلىق جاساۋىن توقتاتپايدى. مۇقتاجدارعا ۇنەمى قول ۇشىن سوزادى. تەك بۇدان كەيىن ساق ءارى قىراعى بولۋعا اسا ءمان بەرەدى.

ەرتۇعىرىل پاراساتتى، كورەگەن ءارى قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل باسشى بولاتىن. ەگەر قاراماعىنداعىلاردىڭ بىرەۋى اعاتتىق جاساپ، اسكەردىڭ شايقاستا جەڭىلۋىنە، نە بولماسا، كوزدەگەن مۇراتتىڭ ورىندالماۋىنا سەبەپ بولسا، لايىقتى جازاسىن بەرەدى. مەيلى، ول تۋعان ءىنىسى بولسا دا، بالا كەزدەن بىرگە وسكەن انداسى، جان دوسى بولسا دا، ءتىپتى، تۋعان ۇلى بولسا دا، اركىمدى قاتەلىگىنە ساي جازالايدى: «بەي»، «قولباسى» نەمەسە «سارباز» دەگەن شەنىنەن، لاۋازىمىنان ايىرادى ، جەر اۋدارادى ت.ب. بىراق مۇنىڭ ءبارى ۋاقىتشا عانا. ەگەر كىنالى كىسى ايىبى ءۇشىن شىن وكىنىپ، بۇكىل حالىققا پايداسى تيەتىندەي ۇلكەن ەرلىك جاساسا، ەرتۇعىرىل ونى كەشىرىپ، بۇرىنعى لاۋازىمىنا قايتا تاعايىندايدى. ول – كەشىرىمدى، كەڭپەيىل ادام. ەرتۇعىرىل ەشقاشان كەشىرمەيتىن جالعىز نارسە – وپاسىزدىق. ول جانىندا سەنىمسىز، سولقىلداق كىسىلەردى ۇستامايدى.

ەرتۇعىرىل موڭعول يمپەرياسىنىڭ حانى ۇگەدەيدىڭ، كەيىن التىن وردا حانى بەركەنىڭ شاتىرىندا بولىپ، كەلىسسوز جۇرگىزگەنى; ماملۇكتەردىڭ بيلەۋشىسى بەيبارىس سۇلتانمەن بايلانىسقا شىققانى; ۆيزانتيا يمپەرياسىنىڭ يمپەراتورى وعان ەلشى جىبەرگەنى تاريحي شىندىققا جاناسا ما، جوق پا، مەن ناقتى بىلمەيمىن. بىراق سيۋگۋت دەگەن كىشكەنتاي عانا ولكەنى باسقارعان تۇلعانى، باباسىن تۇرىكتەر تىم اسىرەلەگەن دە بولۋى مۇمكىن. الايدا بۇلاي ەكەن دەپ تۇرىكتەردى ايىپتاۋعا دا بولمايدى. ولاي جاساۋعا ءار حالىقتىڭ قۇقىعى بار. امەريكالىقتار دا، ورىستار دا، قىتايلار دا، كارىستەر دە – بارلىق جۇرت ءوز باتىرلارىن كينولارىندا اسىرەلەپ دارىپتەيتىنى اقيقات.

ەرتۇعىرىل شاعىن ءوڭىر – سيۋگۋتتى بيلەگەنىمەن، ونىڭ ۇلى وسمان الىپ يمپەريا قۇردى. دەمەك، ەرتۇعىرىل جاقسى اكە دە بولا ءبىلدى. ول ۇلدارىنا ونەگەلى تاربيە بەردى. قۇنانبايداي اكە بولماسا، ابايدىڭ اباي بولۋى ەكىتالاي ەدى. سول سەكىلدى ەرتۇعىرىلدان تۋعان وسمان دا ۇلى تۇلعاعا اينالدى. ول اكە ءىسىن ودان ارمەن جالعاستىرىپ، ءتىپتى، اكەسىنەن اسىپ ءتۇستى. وسمان يمپەرياسى 6 عاسىر بويى مۇسىلمان الەمىن وزگە ءدىن وكىلدەرىنىڭ شابۋىلىنان قورعاپ كەلدى. كرەست جورىقشىلارى، بۇلىكشى پارسىلار ءجۇز مىڭداعان اسكەرمەن مۇسىلمانداردى جەر بەتىنەن ءبىرجولا جويىپ جىبەرمەك بولعاندا، مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ا.ۋ.) زيراتىن تالقانداماق پيعىلمەن جورىققا اتتانعاندا، ولاردى ۇنەمى توقتاتىپ وتىرعان وسمان يمپەرياسىنىڭ جەر قايىسقان قالىڭ قولى ەدى.

مەن تۇرىكتەردىڭ تاريحىن كينوسى ارقىلى ءبىلدىم. قازاقتا دا نەبىر قاھارماندار وتكەنى بارشاعا ايان. اتتەڭ، سولاردىڭ ونەگەلى ءومىرىن، ەرەن ەرلىگىن ناسيحاتتاي المايمىز عوي. جوق، كەرەمەت-كەرەمەت ادەبي شىعارمالار جازىلدى. مۇنى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بىراق قازىر حالىق كىتاپ وقىمايتىنى راس قوي. بۇگىندە يدەولوگيا قۇرالى، تاربيە تەتىگى – كينو. الەم ەلدەرى تاريحىن كينو ارقىلى تانىتىپ، جاھانعا پاش ەتىپ جاتىر. ال ءبىزدىڭ تاريحي كينولارىمىز ازىرشە السىزدەۋ. وزگە حالىقتاردىكىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ايتسە دە، بىرتە-بىرتە دامىپ كەلە جاتقانداي. جاقسىلىقتان ءۇمىت ەتەيىك.

ەرتۇعىرىلعا قايتا ورالايىق. ونىڭ ادىلدىگىن، ادالدىعىن، سابىرلىلىعىن كورگەن كەي دۇشپاندارى دا ەرتۇعىرىل تۋرا جولدا ەكەنىن ەرىكسىز مويىنداپ، جۇرەگى اقيقات نۇرىنا اشىلىپ جاتتى. ءباھادۇردىڭ كەي جاۋلارى يسلام ءدىنىن قابىلداعان ەدى. ءدىن مەن ءداستۇرىن بەرىك ۇستانعان تۇلعا راسىندا دا ۇلگىلى عۇمىر كەشتى.

الپامىس فايزوللا

Abai.kz