قاشاندا ويشىل ادامداردىڭ كوڭىل بولەتىن ماسەلەسى ادام مەن قوعامنىڭ بولمىسىنا باعىتتالىپ وتىرعان. قوعام مەن ادام بولمىسىنىڭ نەگىزىندە ەل مۇددەسى، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ماسەلەلەر تۇر. ۇلتتىڭ ىشىنەن شىققان تۇلعالار تاريحتا بۇنى ەسكەرمەي وتكەن ەمەس. ۇلتتىق تاربيە، رۋحاني ءومىر، ورتانىڭ بەرەر ونەگەسىمەن قالىپتاسىپ وتىراتىن وزىندىك سانا، كىسىلىك قوعامنىڭ جاعدايىن تەرەڭ ءبىلىپ، تۇسىنۋگە جانە وعان قىزمەت ەتۋگە جەتەلەپ وتىرعان.

الەم مادەنيەتىندە، ءار ەلدىڭ قوعامىندا اباي سىندى ويشىل ادامدار بولماسا قوعامدىق سانانى ءتۇزۋ جولعا باستاپ وتىراتىن مادەنيەت پەن فيلوسوفيا دا بولماس ەدى. كەز كەلگەن قوعامنىڭ وركەنيەتتى دامۋىنىڭ، وركەنيەتتىلىككە بەت بۇرۋىنىڭ نەگىزىندە فيلوcوفيا مەن مادەنيەتتىڭ قىزمەتى (الەۋمەتتىك تانىمدىق) ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. الەۋمەتتىك فيلوسوفيانىڭ قالىپتاسۋ سەبەبى دە وسىندا. تاريحي ۋاقىت جاعدايىندا قوعامنىڭ اقىل-ويىنا قىزمەت ەتىپ وتىراتىن رۋحاني قۇندىلىقتاردى، دانالىق تاجىريبەلەرىن ساقتاپ وتىرۋ فيلوسوفيانىڭ ەنشىسىندەگى دۇنيە. بۇعان قاتىستى ءال-فارابي، «ءبىز فيلوسوفيانىڭ ارقاسىندا باقىتقا جەتەمىز. ال ونى ءبىز جاقسى اقىل-پاراسات ارقىلى مەڭگەرەمىز» دەپ جازىپ كەتكەن[1.232-ب].  دانالىق يەلەرىنىڭ مىندەتى، اسىرەسى ولاردىڭ تاريح ورىسىندە ساقتالىپ، قىزمەتىن جالعاستىرىپ قالاتىن رۋحانياتى قوعامدىق سانانىڭ دەڭگەيىنىڭ ساقتالۋىنا (ۋاقىت تالابىنا ساي جەتىلۋىنە) قىزمەت ەتىپ وتىرۋىندا. 

قوعامدىق اقىل-پاراسات، سانا دەگەنىمىز نە نارسە؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا قوعامدىق زەردە ونى العا جەتەلەپ وتىراتىن ورتاق سانانىڭ، ورتاق يدەيانىڭ، ۇلتتىق جانە ازاماتتىق بىرەگەيلىكتىڭ بولۋى، قوعامدا قاتار ءومىر ءسۇرىپ وتىرۋى. قوعامدا وتكەن ۋاقىت پەن بۇگىندى، ەلدىڭ وتكەنى مەن بولاشاعىن بىرىكتىرىپ وتىراتىن تاريحي سانانىڭ تەگىستەي ءومىر ءسۇرۋىن قوعامدىق اقىل-وي، سونىڭ نەگىزگى دەيمىز. ۇلتتىق مىنەزدىڭ ەڭ تاماشا قاسيەتتەرىنىڭ ساقتالىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ مەملەكەت پەن قوعام تاراپىنان دارىپتەلىپ وتىرۋى، ونىڭ وسكەلەڭ ۇرپاققا كەڭىنەن دۇرىس ناسيحاتتالۋى قوعامنىڭ دەڭگەيىن ايقىنداپ وتىرادى. بۇل بولماسا، قوعام تاراپىنان تاريح تاعىلىمى دارىپتەلىپ، تاجىريبەسى يگەرىلىپ وتىرماسا قوعامدىق سانا تۇرلەرى ءوز دەڭگەيىندە دامي المايدى. قوعامنىڭ، ەل مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا نەگىز بولاتىن تاربيە، ءبىلىم، ونەر وسى ۇشەۋىن قاتار مەڭگەرگەن ۇرپاق تۇلعاسى، قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا قوعامدا ورتاق ۇستانىمدى نەگىزدەيتىن تاريحي سانانىڭ ءومىر ءسۇرۋى  جاسامپازدىقتىڭ، باسەكەگە قابىلەتتى بولۋدىڭ بەرىك جولى بولىپ تابىلادى. سوناۋ ءال-ءفارابيدىڭ زامانىنان باستاپ ويشىل ادامداردىڭ كوكسەگەن نارسەسى وسى بولدى. دانالىقتى، ءبىلىم مەن ونەر رۋحىن وركەنيەتتى دامۋدىڭ نەگىزگى باعىتىنا اينالدىرۋ ءىسى ويشىل ادامداردى ادامزات دۇنيەسىنە ورتاقتاستىرا تۇسكەن. 

وركەنيەتتىلىك، وركەنيەتكە قوعامدىق بەت بۇرىستىڭ نەگىزىندە مادەني يگىلىكتەردىڭ قۇندىلىعى ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ وتىرادى. مادەنيەت، مادەنيەتتىلىك جانە مادەني يگىلىكتەر بولماعان ۋاقىتتا وركەنيەت تۋرالى ۇعىم دا بولماس ەدى. وركەنيەت ۇعىمىنىڭ ءوزى تۇلعالىق مۇمكىندىكتەن شىعادى. ياعني دانالىق، ءبىلىم، ونەر مەن عىلىم جانە وسى ءبىر ادامزاتتىق يگىلىكتەردىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا سەبەپكەر بولعان رۋحاني ادامدار وركەنيەتتىلىكتىڭ ءمانىن زەردەلەپ، ادامزاتتىق پروگرەسستىڭ كۇش الۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرعان. ابايدىڭ ءوزى ايتىپ كەتكەندەي:

ەر ءىسى – اقىلعا ەرمەك، بويدى جەڭبەك،
ونەرسىزدىڭ قىلىعى ولە كورمەك.
شىعا ويلاماي، شىعانداپ قىلىق قىلماي،
ەرىنشەك ەزدىگىنەن كوپكە كونبەك.

جاماندار قىلا الماي ءجۇر ادال ەڭبەك،
ۇرلىق، قۋلىق قىلدىم دەپ قاعار كولبەك.
ارامدىقتان جاماندىق كورمەي قالماس،
مىڭ كۇن سىنباس، ءبىر كۇن سىنار شولمەك.

ادامزات تىرىلىكتى داۋلەت بىلمەك،
اقىل تاپپاق، مال تاپپاق، ادال جۇرمەك.
ەكەۋىنىڭ ءبىرى جوق، اۋىل كەزىپ،
نە قورلىق قۇر قىلجاڭمەن كۇن وتكىزبەك؟ [2.11-ب.]. ويشىلداردىڭ تۇلعالىق قاسيەتى ءوزى ءومىر سۇرگەن ۋاقىت كەڭىستىگىندە ادامزاتقا، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا ورتاق يگىلىكتەرگە قايشى كەلەتىن نارسەلەردى كۇنى بۇرىن زەرتتەپ، ۇرپاققا ەسكەرتىپ وتىراتىندىعىندا. ابايدىڭ جانە وزگە دە قازاق ويشىلدارىنىڭ ۇلتتىق مۇددەگە قاتىستى ايتىلعان ويلارى ءال-فارابي ايتقانداي، قوعامىنىڭ مادەنيەتىن ساقتاپ، زاماننىڭ وتكىنشى اۋمالى-توكپەلى قۇبىلىستارىنان قورعاپ وتىرۋ ءۇشىن قالىپتاسقان.

اباي الەۋمەتتىك ۋاقىت قۇبىلىسىنا قاتىستى ءوزىنىڭ ءبىرىنشى قارا سوزىندە بىلاي دەگەن. «بۇل جاسقا كەلگەنشە جاقسى وتكىزدىك پە، جامان وتكىدىك پە، ايتەۋىر ءبىرتالاي ءومىرىمىزدى وتكىزدىك: الىستىق، جۇلىستىق، ايتىستىق، تارتىستىق – اۋرەشىلىكتى كورە – كورە كەلدىك. ەندى جەر ورتاسى جاسقا كەلدىك: قاجىدىق، جالىقتىق; قىلىپ جۇرگەن ءىسىمىزدىڭ ءبارىنىڭ بايانسىزىن، بايلاۋسىزىن كوردىك، ءبارى قورشىلىق ەكەنىن بىلدىك. ال ەندى قالعان ءومىرىمىزدى قايتىپ، نە قىلىپ وتكىزەمىز؟ سونى تابا الماي ءوزىم دە قايرانمىن»[3. 5-ب.]. وركەنيەتكە بەت بۇرعان قوعامنىڭ، اسىرەسە قوعامىنىڭ بولاشاعىن، ۇرپاقتىڭ مادەنيەتتى بولۋىن ويلاعان مەملەكەتتىڭ جانە ونىڭ زيالىلارىنىڭ ۇلتتىق ساناسى، ۇستانىمى  ۋاقىت تۋرالى دۇنيەتانىمدىق بىلىمنەن باستاۋ العان. اباي قوعامدى العا باستايتىن ەكى نارسە، ياعني ۋاقىت تۋرالى ءبىلىم مەن ونى دۇرىس پايدالانۋعا جەتەلەيتىن قوعامدىق سانا (اقىل-پاراسات) ەكەندىگىن ايتىپ كەتكەن. 

ۋاقىتپەن بايلانىسۋ دەگەنىمىز ادامنىڭ بار بولۋىنىڭ، ءومىر ءسۇرۋىنىڭ بەلگىسى. ۋاقىت جاراتىلىس بولمىسىنىڭ نەگىزگى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى. ادام بالاسى وسى جەر بەتىندەگى ۋاقىت ىشىندە ءومىر سۇرەدى، الەۋمەتتىك ۋاقىت ىشىندە ءوزىنىڭ قولتاڭباسىن قالدىرا الادى. ادامنىڭ رۋحاني بولمىسىمەن بايلانىستى ۋاقىت قۇبىلىستارىن تاريحي نەمەسە الەۋمەتتىك ۋاقىت، رۋحاني ءومىر دەيمىز. اباي ءوز زامانىندا الەۋمەتتىك ۋاقىت قۇبىلىستارىنا قاتىستى تەرەڭ ويلار ايتقان ساناۋلى ويشىلداردىڭ ءبىرى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي اباي زامانى ادامزات الەمىندە الەۋمەتتىك ۋاقىتتىڭ قۇبىلىستارىن نەگىزدەپ وتىراتىن جاڭا دۇنيەلەردىڭ پايدا بولىپ جاتقان ءداۋىرى. وركەنيەت بيىگىنە قارىمدى قادام جاساپ جاتقان جاڭا عاسىر جاعدايىندا قازاق قوعامىنا دا الەۋمەتتىك ۇستانىم، ورتاق يدەيا مەن وزىندىك سانا قاجەت. ەلدىڭ بولاشاعى قوعام تاراپىنان، ۇرپاقتىڭ تاراپىنان زەردەلەنبەسە، ونى زەردەلەيتىن ۇلتتىق سانا، حالىقتى ۋاقىت تالابىنا بەيىمدەپ وتىراتىن ورتا بولماسا ەل قانشا تىرمىسسا دا ۋاقىتتىڭ تالابىنا ىلەسۋدەن قالا بەرمەك. سوندىقتاندا ابايدىڭ پىكىرى بويىنشا جەكە ادامنىڭ بولمىسىمەن ۇشتاساتىن رۋحاني ءومىر الەۋمەتتىك ۋاقىتتىڭ تالابىنا بەيىمدەلۋى قاجەت، ونى بەيىمدەتىن مەملەكەت، قوعام، ادامنىڭ ءوزى. بايىپپەن زەردەلەگەن ادامعا سوڭعى عاسىرلاردا قارقىندى تۇردە ءجۇرىپ جاتقان جاڭا وركەنيەتتىڭ (عىلىمي تەحنيكالىق، اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ ) دامۋى ات جارىس سياقتى. الاش زيالىلارى جازعانداي، جۇيرىك وزادى، شابان قالادى. ۋاقىت قاشاندا بايگە ۇيلەستىرۋشى. 

ابايدىڭ، الاش زيالىلارىنىڭ ويىنشا وركەنيەت بايگەسىنەن قوعامى كەيىن قالماۋى ءۇشىن ونىڭ ادامى قوعامىنا ادال، ەڭبەكقور، ونەرلى بولۋ قاجەت. وركەنيەتتىڭ دامۋىندا قوعامعا جۇكتەلەتىن مىندەت ونىڭ رۋحىنا سالماعىن ارتىپ وتىرادى. مادەنيەت جۇزىندە قوعامدىق سانانىڭ شابان بولۋى تاريحي سانانىڭ جۇتاڭدىعىنان، ۇلتتىق سانانىڭ جوقتىعىنان شىعادى. ارينە اباي تۇسىنداعى قازاق قوعامىنا كىنا ارتا بەرگەن بولماس. تاۋەلسىزدىگىنەن ايرىلعان حالىقتىڭ قيىندىققا قاراماستان اباي سىندى، الاش زيالىلارى سياقتى تۇلعالاردى شىعارعان ورتاعا قاراپ، ونىڭ مادەنيەتى تومەن بولدى دەگەن وي تۋماسا كەرەك. بۇعان قاتىستى ءاليحان بوكەيحانوۆ «گريگوري نيكولاەۆيچ پوتانين» اتتى ماقالاسىندا، «قازاقتى اۆتونوميا قىلساق، قاراوتكەل الاشتىڭ ورتاسى، سوندا ۋنيۆەرسيتەت سالىپ قازاقتىڭ ۇلىن، قىزىن وقىتساق، «قوزى-كورپەش – باياندى» شىعارعان، شوقان، اباي، احمەت، مىرجاقىپتى تاپقان قازاقتىڭ كىم ەكەنىن ەۆروپا سوندا بىلەر ەدى-اۋ» دەيتىن گ.ن. «قوزى كورپەش – باياندا» بايان ماحاببات جولىنا ءوزىن قۇربان قىلعان. مۇنى شىعارعان جۇرت ماحابباتتى سىناي، باعالاي بىلەدى. مۇنداي جۇرتتىڭ قاتىنى كەلەشەكتە ۇل تاۋىپ تۇر، اتى بايگەدەن كەلىپ تۇر. قازاق جۇرتى كەلەشەكتە كىممەن بولسا دا قاتار وتىرۋعا ۇيالمايدى» دەگەن گ.ن. پوتانين ءسوزىن كەلتىرەدى»[4.278-ب.].

الەۋمەتتىك ۋاقىت قوعامنان دا، جەكە ادامنان دا ورتاق ويدى، ۇلتتىق زەردەنى، جاسامپازدىق قاسيەتتى تالاپ ەتىپ وتىرادى. الەۋمەتتىك ورتاداعى قوعامدىق سانا قۇبىلىستارى، اىرەسە اقىل-پاراسات ونىڭ بولمىسىن تىعىرىققا تىرەمەيتىن، كەرىسىنشە ونىڭ دامۋىنا باستاما بولىپ وتىراتىن دۇنيەلەردى قالىپتاستىرۋدان شىعادى. تاريحي ۋاقىت ورامىنداعى  قوعام دامۋىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى الەۋمەتتىك ۋاقىتتىڭ تالاپتارى جانە قوعامدىق سانانىڭ (ونىڭ تۇرلەرىنىڭ) ءوز شەڭبەرىندە قىزمەت اتقارىپ وتىرۋىنا ىقپال ەتەتىن مادەنيەت، الەۋمەتتىك تانىم حالىق ساناسىنىڭ قايتالاناتىن، ۇيرەنشىكتى نارسەرلەرمەن شەكتەلىپ قالماۋىن قاجەت ەتەدى. ابايدىڭ ءبىرىنشى قارا سوزىندە ايتىلعان ويلار وسى ماسەلەگە باعىتتالىپ وتىرسا كەرەك: «ەل باعۋ؟ جوق، ەلگە باعىم جوق. باعۋسىز دەرتكە ۇشىرايىن دەگەن كىسى باقپاسا، نە البىرتقان، كوڭىلى باسىلماعان جاستار باعامىن دەمەسە، ءبىزدى قۇداي ساقتاسىن» [3. 5-ب.]. 

ابايدىڭ ۇعىمىندا ۇلتتىق سانا قوعامدى كوركەيتەتىن، العا جەتەلەيتىن ويعا تولى بولۋى ءتيىس. ەلدى باعۋ قىيىن ەمەس، ەلدىڭ مۇددەسىن قورعايتىن، مادەنيەتىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتەتىن عىلىم مەن ونەردى قوعامدا دامىتۋ ودان دا قىيىن. وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ۇلتتىق يدەياسىندا قوعامدى دامىتۋعا اتسالىسىپ وتىراتىن ونەر مەن عىلىم جولىن ءوز ەركىمەن تاڭداعان ادام قوعامنىڭ ۇلگى تۇتاتىن تۇلعاسىنا اينالادى. ال قۇر اتاققا مالىنعان اتاق قۇمارلىق پەن سودان شىعاتىن بيلىك قۇمارلىقتىڭ نەگىزىندە ادام مەن قوعام بولمىسىن تايىزداتىپ وتىراتىن مانساپقورلىق پسيحولوگيا جاتىر. ادامدى قۇر ماقتانعا سالىپ، قوعامىنان وقشاۋلايتىن اتاق قۇمارلىق، داڭعويلىق  ادامنىڭ وزىنە ىزگىلىك، قوعامىنا يگىلىك اكەلەتىن قۇندىلىقتاردى بىلمەۋىنەن كورىنەدى. بۇل ءبىر ماسەلە. سونىمەن قاتار ابايدىڭ ءبىرىنشى قارا سوزىندە ەل باعۋ تۋرالى ايتقان ويىنىڭ ەكىنشى جاعى بار. كەمەڭگەر، زيالى ادامداردىڭ قوعامعا بيلىك جۇرگىزۋى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا دا اسا قاجەت. ابايدىڭ ويىنشا اقىل توقتاتقان، تاجىريبەسى مول ادام ۇرپاققا مول تاجىريبە بولاتىن مۇرا قالدىرۋدى ويلاۋى كەرەك. پاتشا وكىمەتى مەن كەڭەس بيلىگى تۇسىندا قازاق قوعامىنىڭ ءوزىنىڭ ىشكى قۇرىلىمىنان قول ءۇزۋى ابايدى، سول كەزدەگى ۇلتجاندى ادامداردى وسىنداي ويعا جەتەلەگەن. ۇلتتىڭ يگىلىگىنە قارسى ورناتىلعان بيلىكتىڭ قوعامنىڭ تابيعاتىنا ساي ساياساتتى جۇرگىزبەيتىندىگىن قازاق ويشىلدارى جەتە تۇسىنگەن. وسى سەبەپتەن ولاردىڭ تاراپىنان ەل اراسىندا ءجۇرىپ جاتقان يدەولوگيا ۇلتتىڭ، قوعامنىڭ بولمىسىن قورعاۋ بولعان. ءبىز اباي ارقىلى نەنىڭ جاقسى نەنىڭ ۇلت، ەل، قوعام ءۇشىن زيان ەكەنىن وڭاي بىلەمىز. 

ابايدىڭ ءبىرىنشى قارا سوزىندە ايتىلعان مال باعۋ، عىلىم باعۋ، سوفىلىق قىلىپ ءدىن باعۋ، بالا باعۋ سىندى نارسەلەردىڭ ماعىناسى وزدىگىنەن بەلگىلى. جاڭا ايتىپ وتكەنىمىزدەي اباي زامانىندا قازاق قوعامىنا سىرتتان جۇرگىزىلىپ وتىرعان ساياسات ەل مادەنيەتىنىڭ ودان ءارى دامۋىنا ۇلكەن بوگەت بولدى، قوعامعا قاي جاعىنان بولسادا ۇلكەن داعدارىس، شىعىن اكەلدى. عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ وتىرعان ۇلت پەن قوعام بولمىسىن كۇشتەپ وزگەرتۋ اقىلعا سىيمايتىن نارسە. وسىنداي جاعدايدان كەيىن قوعام ورتاق قۇندىلىقتاردان قاشىقتاپ وتىرادى، الەۋمەتتىك تانىمنىڭ دەڭگەيى تايىزداي تۇسپەك. 

ابايدىڭ مال باعۋ، عىلىم باعۋ، سوفىلىق قىلىپ ءدىن باعۋ تۋرالى ويلارىن بىرنەشە قىرىنان زەردەلەۋگە بولادى. شارۋاشىلىق، عىلىم، ءدىن قوعامدىق سانانىڭ تاريحي تۇرلەرى. بۇلار قوعام ومىرىندە زامان تالابىنا ساي ونىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋ ءۇشىن مەملەكەتكە دەربەستىك، ۇلتتىڭ رۋحىنا ەركىندىك قاجەت. ۇلت ءوزىنىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىنان قول ۇزسە، مەملەكەتتىڭ تەرريتورياسىن، قوعامنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ وتىرعان ناعىز ۇلتقا جانى اشيتىن ادامدار پاتشا بيلىگى تاراپىنان ۇلكەن قىسىمعا ۇشىراپ جاتسا مال باعىپ كاسىپ ەتۋدىڭ دە ءجونى جوق. ەكىنشىدەن مال باعۋ ۇرەنشىكتى نارسە. قايتالاناتىن كاسىپ. قوعامدىق سانا وزگەرۋى ءۇشىن، ول پاتشا بيلىگىنىڭ قورشاۋىنان اسىپ الەمدىك دامۋدىڭ زەردەسىمەن ۇشتاسۋى ءۇشىن قوعامعا كۇندەلىكتى قايتالانبايتىن جاڭا نارسەلەردى تانىپ، قوعامعا جەتكىزىپ وتىراتىن زيالى ادامدار قاجەت. قازىرگى سوزبەن ايتقاندا ساياسي ەليتا كەرەك. وسى ماقساتتا اباي ءوز زامانىندا ءبىرىنشى بولىپ ەل مۇددەسى ءۇشىن جاڭا ۇلگىدەگى ەليتالىق سانانى قازاق قوعامىنا ۇسىنعان ادام. 

ءدىن باعۋ مەن عىلىمدى دامىتۋدىڭ ءوزى ينتەلليگەنتتىك سانانى قاجەت ەتەدى. ينتەلليگەنتتىك سانانى اباي سىندى ساناۋلى ادامدار ۇلگى ەتىپ كورسەتىپ وتىرماسا، ول كەزدەگى قوعامنىڭ ءوزىن ءوزى رۋحاني جاقتان قامتاماسىز ەتە الاتىن مۇمكىندىگى بولعان جوق. مادەنيەت پەن ءبىلىم تۇمشالانىپ وتىرعان ساتتە مەملەكەت تاراپىنان وعان دۇرىس كوڭىل بولىنبەسە،  ءدىن مەن عىلىمنىڭ تولىق قىزمەت اتقارۋىنا قوعام كەپىل بولا المايدى. قوعامدىق سانانىڭ دامۋىنا قولداۋ كورسەتەتىن قوعامنىڭ مۇمكىندىگى جەتىسپەگەن جاعدايدا مادەنيەتتە السىرەيدى. قوعامىنا وكپەلى، بىرىمەن-ءبىرى اڭدىسىپ، تارتىسىپ وتەتىن ورتا قالىپتاسادى. 

تاريحتاعى قازاق ويشىلدارى ۇرپاققا «وسيەتكە تەرەڭ بول» دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. وسيەت ونەگەسى بار ورتادا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان. ونەگە قوعامدىق ومىردە كۇش الىپ، حالىقتىڭ زەردەلەيتىن دۇنيەسىنە اينالۋى ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان زيالىلارعا قولداۋ كورسەتىلىپ، ولاردىڭ شىندىعىنا زەر سالۋ قاجەت. ابايدىڭ قوعامنىڭ رۋحاني بولمىسىنا، دەڭگەيىنە قاتىستى ايتىپ كەتكەن ويلارىنىڭ مازمۇنى وسىنى اڭعارتادى. 

قوعامنىڭ مادەنيەتى، الەۋمەتتىك ۋاقىت شىندىعى كەز كەلگەن ادام ءۇشىن، حالىق ءۇشىن دە بولاشاقتى ايقىنداپ وتىرادى. ادام قوعامى ارقىلى ۋاقىت تالابىنا ساي قالىپتاسىپ وتىرماسا، قوعام ءوزىنىڭ ءاربىر مۇشەسىن قامقورلاي الماسا، جەكە ادام قانشا تالانت يەسى بولعانىمەن توڭىرەگىنەن وزىپ شىعا المايدى. ۇرپاق زامانىنان قالماي، وزىپ وتىرۋى ءۇشىن ەلدىڭ بولمىسى تەرەڭ، كاسىبى وزىق، ومىرشەڭ بولۋى كەرەك. «بالالارىمنىڭ وزىنە ىلگەرى ءومىرىنىڭ، ءبىلىمىنىڭ پايداسىن تىنىشتىقپەن كورەرلىك ورىن تاپقانىم جوق، قايدا بار، نە قىل دەرىمدى بىلە الماي وتىرمىن، نە بول دەپ باعام؟ ونى دا ەرمەك قىلا المادىم» - دەيدى ويشىل [3. 6-ب.]. قاي ۇلتتىڭ بولماسىن مەملەكەتىن، مادەنيەتىن العا جەتەلەيتىن ۇلتتىق سانا ءۇش نارسەدەن كۇش الىپ وتىرعان. ءبىرىنشى تاۋەلسىزدىك، ياعني ۇلتتىڭ ءتول مادەنيەتىنىڭ بولۋى. ەكىنشى حالىقتىڭ رۋحانياتى، ياعني قوعام بولمىسىنىڭ رۋحاني تەرەڭ بولۋى. ءۇشىنشى ۋاقىت تۋرالى ءبىلىمنىڭ قوعامدا ءومىر ءسۇرۋى. قوعامعا قاجەت نارسە ۋاقىت تۋرالى ءبىلىم، ياعني فيلوسوفيالىق ۇعىم.  اعارتۋشىلىق فيلوسوفيادا دا قوعامدىق زەردەگە ءبىرىنشى كوڭىل بولىنەدى. اتامەكەن كەڭىستىگىن يەگەرۋ، قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋ جولىندا ۋاقىت پەن ۇلتتىق زەرددە ماسەلەسىنە قازاق تۇلعالارى دا ەرەكشە كوڭىل بولگەندىگىن تاريحتان بايقايمىز. 

ۇلتتىق سانا دەگەنىمىز ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋدان تۋىنداعان قوعامنىڭ زەردەسى، پاراساتى، حالىقتىڭ ورتاق ۇعىمى مەن ۇستانىمىن ايتامىز. ۇلتتىق سانانىڭ نەگىزىندە قوعامنىڭ ورتاق قاسيەتىن ساقتاپ وتىرۋ، ۇلتتىق مۇددەنى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان ورتاق پرينتسيپ جاتىر. ول نەدەن بىلىنەدى؟ اباي ايتقان جەكە ادامنان باستاپ قوعامنىڭ ءوز بولمىسىنا سىنمەن قاراپ، كەمشىلىگىن تانىپ وتىرۋى، سىنمەن قاراۋدا وزگە حالىقتاردىڭ دا جاقسى قاسيەتتەرىن ءبىلىپ وتىرۋ، تاجىريبەنى يەلەنۋ قوعامدىق سانانىڭ ءورىسىن كەڭەيتەدى. ۇلتتىق سانانىڭ نەگىزى قوعامنىڭ وزىنە-ءوزى سىنمەن قاراۋىندا جاتىر. قوعام الدىمەنەن وزىنە تالاپ قويۋى قاجەت. 

عىلىم جەتىلگەن سايىن ەل مەن ەلدىڭ اراسىندا مادەني، ەكونوميكالىق بايلانىس كۇشەيە تۇسەدى. ەكونوميكا مەن مادەنيەتتىڭ دۇنيەلەرى جۇرگەن جەردە باسەكەلەستىكتىڭ دە قارقىنى كۇشەيمەك. ەكونوميكا مەن عىلىمداعى اشىق باسەكەلەستىكتىڭ كۇشەيۋى ادامزات الەمىندە جاڭا وزگەرىستەردىڭ ورىن الۋىنا اكەلدى. اباي ءوز زامانىندا ادامزات قوعامىندا پايدا بولىپ جاتقان جاڭا دۇنيەلەردى، تىڭ وزگەرىستەردى ەسكەرە وتىرىپ قازاق قوعامىندا ۇلتتىق سانانىڭ (جاڭا ۋاقىت جاعدايىنا ساي) قالاي دامۋى كەرەكتىگى جونىندە ويلار ايتقان. «ءوزىڭدى وزگە جۇرتپەن سالىستىر، وزگەنى جاقسى قاسيەتى بولسا ونى دا ءبىل، ونەرىن سەندە ۇيرەن، كورشىڭنىڭ ەتىپ وتىرعان كاسىبىن سەندە ءبىل، ۇرەنبەسەڭ ۋاقىتتان ۇتىلاسىڭ. ۋاقىت تالابىنان ۇتىلعان ەل، قوعام زامان كوشىنىڭ سوڭىندا قالماق» - دەگەن وي جاتىر ابايدىڭ قارا سوزدەرىندە. 

ابايتىڭ ايتۋى بويىنشا وتكىنشى نارسەلەرمەن قوعامعا سىرتتان ەنىپ جاتقان نارەلەر، مىنەز تۇرلەرى قوعامنىڭ ادەتىنە اينالماۋى قاجەت. 

قازاق ويشىلىنىڭ تۇلعالىق قاسيەتىنە، تانىمىنا قاراپ سول كەزدەگى قازاق قوعامىنىڭ ىشكى ورىسىندە تەرەڭ يدەولوگيانىڭ ءومىر cۇرگەندىگىندە سەزۋگە بولادى. ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايدا تەگىن ادام بولماعان. ۇلتتىنىڭ ازاتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى كەنەسارىلاردىڭ كۇرەسىن كورگەن سول كەزدەگى قازاقتىڭ اۋقاتتى ادامدارى ۇلت ىسىنە ىشتەي قوعامدى دايىنداپ، اباي سياقتى تالانت يەلەرىن شىعارىپ وتىرعاندىعى اقيقات. دالرەك ايتساق ابايدىڭ، ودان كەيىنگى الاش زيالىلارىنىڭ قوعام الدىنا شىعۋىنا نەگىز بولعان ۇلتتىق سانا. ۇلتىنىڭ تاريحىن، قوعامنىڭ جاعدايىن، ءوز زامانىنىڭ شىندىعىن جەتىك بىلگەن سول كەزدەگى قازاق زيالىلارى ەندىگى جەردە حالىقتى العا جەتەلەيتىن تاريحي سانا، ورتاق يدەيا ەكەندىگىن تەرەڭ بىلگەن. قوعامدى السىرەتۋ ءۇشىن وعان سىرتتان ەنىپ جاتقان يدەولوگيانى سول كەزدەگى بيلىك قولداپ جاتىر. پاتشا بيلىگىندە  ماسەلەنى ارىدەن كورۋ، ويلاۋ، اقىلعا سالۋ، ەل مۇددەسىنىڭ تالابىنا تۇراقتاۋ دەگەن جوق. قايتكەندە دە قوعامدى السىرەتۋ ارقىلى ۇلتتى جويىپ جىبەرۋ ساياساتى مىقتاپ بەكىتىلگەن. وسىنى حالىق، جاستار ءبىلۋى ءتيىس دەگەن كوزقاراس جاتىر اباي شىعارمالارىندا. ياعني ونىڭ مۇرالارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى قوعامعا ۇلتتىق مۇددە ماسەلەسىن تۇسىندىرۋگە باعىتتالعان: 

قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم،
ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ.
جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمادىڭ،
ءبىرى قان، ءبىرى ماي بوپ ەندى ەكى ۇرتىڭ.

بەت بەرگەندە شىرايىڭ سونداي جاقسى،
قايدان عانا بۇزىلدى سارتشا سىرتىڭ؟
ۇقپايسىڭ ءوز سوزىڭنەن باسقا ءسوزدى،
اۋزىمەن وراق ورعان وڭكەي قىرتىڭ [2.16-ب.].

قوعامنىڭ نەگىزى، بولاشاعى ونىڭ (ادامىنىڭ) وزىندىك ساناسىنا تاۋەلدى. سانادا بىرەگەيلىك، تەرەڭدىك، شىنايىلىق بولماسا قوعامنىڭ رۋحىنان ءمان، بولمىسىنان جاراستىق كەتە باستايدى. رۋحتىڭ نەگىزى تريحي سانا، اقىل-پاراسات، ءبىلىم بولسا، قوعامدا دامۋى ءۇشىن ءسوزدى تۇسىنەتىن ورتا قاجەت. ورتانى ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋگە بىرىكتىرىپ وتىراتىن ۇلتتىق سانا. قوعام تىعىرىققا تىرەلگەن ساتتە، رۋحتى جويماي الىپ شىعاتىن حالىقتىڭ ءوزى. سوندىقتاندا حالىق تاريحي سانادان قول ۇزبەۋى قاجەت. اباي ۇعىمىندا ۇلتتىق سانا دەگەنىمىز ۇلتتى بىرىكتىرۋشى نەگىز، قوعامدىق پاراساتتىڭ نەگىزى، نەگىزگى تۇتقاسى. 

تاريحي سانا حالىقتىڭ الەمەتتىك تانىمىنان (جادىنان) وشپەۋى ءتيىس. قوعامداعى كەز كەلگەن ادامنىڭ وزىندىك ساناسى تاريحي سانامەن قالىپتاسۋى قاجەت. تاريحي سانا جويىلماسا رۋح ءتۇبى ويانادى، ويانىپ كەلىپ  حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن كۇشەيتۋگە قىزمەت ەتەدى. اباي وسىنىڭ بارلىعىن زەردەلەپ بىرعانا توقتامعا كەلگەن ادام. ابايدىڭ توقتامى ۇلتتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن ءسوز قالدىرۋ بولدى. بۇگىن ابايدىڭ يدەياسى شىنىمەندە ۇلتتىڭ يگىلىگىنە اينالىپ وتىر. ءار ۇرپاق ءوز زامانىنىڭ ەسىگىن ابايدىڭ يدەيالارىمەن اشاتىن بولسا ەلدىڭ بولاشاعى دا ايقىن بولماق. ەل بولاشاعىنىڭ ايقىن بولۋ سەبەبى ويشىل ايتقان ار مەن مىنەزدى، ءبىلىم مەن ونەردى جانە وسى قۇندىلىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ وتىراتىن اقىل-پاراساتتى يەلەنۋ، قوعامدا نىعايتۋ قاجەت. 

ادەبيەت:

ءابۋ ناسىر ءال-فارابي. «قايىرىمدى قالا» - الماتى، RS: حالىقارالىق اباي كلۋبى، 2015. – 284 ب.

اباي. قالىڭ ەلىم، قازاعىم...ولەڭدەر – الماتى: اتامۇرا، 2002. – 224 بەت.

اباي. قارا سوزدەرى. – الماتى: ونەر، 2010. – 124 بەت.

بوكەيحانوۆ ءا. شىعارمالار. - الماتى: ونەر، 1994. - 383 بەت.

سارسەمبين ۇمبەتقان قۋاندىقۇلى

Abai.kz