ءابدىراشيت باكىرۇلى. ءۇش تۇعىر - ءبىر ءتىل
«ەگەر بيلiك جۇرگiزiپ وتىرعان ساياسات ۇلتتىڭ (مەملەكەتتiڭ) ۇلى مۇراتىن ماقسات ەتپەسە، بۇگiن وزەكتى (اكتۋالدى) بولىپ تۇرعانىمەن، ەرتەڭ ءمانiن جوياتىن وتكiنشi ەپيزودتىق جالعان قۇندىلىقتاردان تۇرسا، وندا بۇل ەلدە ۇزاق مەرزiمگە باعىتتالعان، حالىقتى جۇدىرىقتاي جۇمىلدىرۋعا قابiلەتتi يدەولوگيا ومiرگە كەلەدi دەپ ۇمىتتەنۋ بوس قيال بولىپ قالا بەرەدى. كەز كەلگەن مەملەكەتتىك يدەولوگيا بيلىك جۇيەسىنىڭ «ۇلتتىق ارمانعا» (ناتسيونالنايا يدەيا), ۇلتتىڭ تۇپكiلiكتi ماقساتىنا ارقا سۇيەگەندە عانا تۇزiلەدى نەمەسە، ءتۇزiلۋi مۇمكiن».
(ءابدىراشيت باكىرۇلى)
قازىر ساياسي الاڭنىڭ تورىنە وزگە ماسەلەلەرمەن قاتار ءتىل ماسەلەسى كوتەرىلدى. قازاقستانداعى قازاق ءتىلى توڭىرەگىندەگى 20 جىلدىق تاريحى بار تارتىستى نونسەنس دەسە بولادى: ويتكەنى، نەگىزىن قازاق ۇلتى قۇرعان مەملەكەتتە ونىڭ انا ءتىلى وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشىپ وتىرعانى، قازاق ءتىلى كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسىنە ساي تولىققاندى مەملەكەتتىك تىلگە اينالا الماي وتىرعانى - ەشبىر ەلدە كەزدەسە بەرمەيتىن جايت. سوندىقتان قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددە جولىندا كۇرەسۋشى زيالى قاۋىمى قازاننىڭ 2-ءسى كۇنى وزدەرىنىڭ كوشباسشىسى، اقىن مۇحتار شاحانوۆپەن بىرگە الماتىدا ۇلكەن ميتينگى وتكىزدى. 5000-نان استام ءتىل جاناشىرى دا سول جەردەن تابىلدى. نەگە؟ ەندى وسى سۇراقتىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ كورەيىك:
«ەگەر بيلiك جۇرگiزiپ وتىرعان ساياسات ۇلتتىڭ (مەملەكەتتiڭ) ۇلى مۇراتىن ماقسات ەتپەسە، بۇگiن وزەكتى (اكتۋالدى) بولىپ تۇرعانىمەن، ەرتەڭ ءمانiن جوياتىن وتكiنشi ەپيزودتىق جالعان قۇندىلىقتاردان تۇرسا، وندا بۇل ەلدە ۇزاق مەرزiمگە باعىتتالعان، حالىقتى جۇدىرىقتاي جۇمىلدىرۋعا قابiلەتتi يدەولوگيا ومiرگە كەلەدi دەپ ۇمىتتەنۋ بوس قيال بولىپ قالا بەرەدى. كەز كەلگەن مەملەكەتتىك يدەولوگيا بيلىك جۇيەسىنىڭ «ۇلتتىق ارمانعا» (ناتسيونالنايا يدەيا), ۇلتتىڭ تۇپكiلiكتi ماقساتىنا ارقا سۇيەگەندە عانا تۇزiلەدى نەمەسە، ءتۇزiلۋi مۇمكiن».
(ءابدىراشيت باكىرۇلى)
قازىر ساياسي الاڭنىڭ تورىنە وزگە ماسەلەلەرمەن قاتار ءتىل ماسەلەسى كوتەرىلدى. قازاقستانداعى قازاق ءتىلى توڭىرەگىندەگى 20 جىلدىق تاريحى بار تارتىستى نونسەنس دەسە بولادى: ويتكەنى، نەگىزىن قازاق ۇلتى قۇرعان مەملەكەتتە ونىڭ انا ءتىلى وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشىپ وتىرعانى، قازاق ءتىلى كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسىنە ساي تولىققاندى مەملەكەتتىك تىلگە اينالا الماي وتىرعانى - ەشبىر ەلدە كەزدەسە بەرمەيتىن جايت. سوندىقتان قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددە جولىندا كۇرەسۋشى زيالى قاۋىمى قازاننىڭ 2-ءسى كۇنى وزدەرىنىڭ كوشباسشىسى، اقىن مۇحتار شاحانوۆپەن بىرگە الماتىدا ۇلكەن ميتينگى وتكىزدى. 5000-نان استام ءتىل جاناشىرى دا سول جەردەن تابىلدى. نەگە؟ ەندى وسى سۇراقتىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ كورەيىك:
تiل ماسەلەسi جونىندەگى تالاپتارىن قازاقتىڭ ناعىز زيالى قاۋىمى (ۇلتتىڭ ستراتەگيالىق بولاشاعىن ءوز تاعدىرىنان اجىراتپايتىن ازاماتتار) جيىرما جىل بويىنا كوتەرۋمەن كەلەدi. سەبەبى، ۇلت بولاشاعى تiلمەن تىعىز بايلانىستى بولعاندىقتان ونى (تiلدi) تەز ارادا دامىتۋ، قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ قاجەتتىگىن، ياعني، ءتىل ۇلتىق دامۋ ستراتەگياسىنىڭ ەڭ ماڭىزدى بولiگi ەكەنىن ولار سول كەزدەن-اق دۇرىس ءتۇسىندى...
بiراق بيلiك تاراپىنان جاسالعان شارالار ونىڭ (بيلiكتiڭ) بۇل ماسەلەگە ستراتەگيالىق تۇرعىدان قارامايتىنىن اڭعارتتى. ءسويتىپ، بيلىك تاراپى بۇل ماسەلەنى «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسiن» دەگەن قارابايىر تەزيس دەڭگەيىنە دەيىن ءتۇسىرىپ جىبەردى (قازاق قازاقپەن قاي تىلدە سويلەسۋى كەرەك؟ ارينە، بۇل جەردە، بيلiكتiڭ تiلi - ورىس تiلi ەكەنىن ەسكەرە كەلە، بيلiك تiلگە تەك قانا «قاتىناس قۇرالى» رەتiندە قارايتىنى، باسقاشا قاراي المايتىنى - اۋەل باستان بەلگىلى نارسە ەكەنىن ەسكەرتەمىز).
الايدا، كەزىندە ايتىلعان بۇل سوزدەن تiلدiڭ دامىماي وتىرۋىنىڭ باستى سەبەبiن تiل سۋبەكتiسi - قازاقتىڭ (ۇلتتىڭ) موينىنا جۇكتەي سالۋ ارەكەتiن بايقايمىز. سولاي دەگەن بيلiك قازىر قازاق تiلiن قوعام دامۋىنىڭ قاتاڭ باسەكەسiنە تاستادى. بۇل - ونسىز دا كەڭەس زامانىنان «قانسىراپ» شىققان تiلدi القىمنان الدى. ونداي جاعدايدا وزگە دامىعان تiلدەر (اعىلشىن، ورىس) قوعامدىق قاتىناستار جۇيەسiندە الدەقايدا تيiمدi قۇرالعا اينالىپ، قازاق ءتىلىن باسەكەلەسۋ ايماعىنان ىعىستىرىپ شىعاراتىنى تۇسiنiكتi.
قازiرگى ءوزiمiز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان «يدەولوگياسىز» قوعامدا الەۋمەتتiك قۇندىلىق رەتiندە «قالاي دا بايلىققا كەنەلۋ» پرينتسيپi الدا تۇر. مiنە، وسى جاعدايدا كەنجەلەپ قالعان قازاق تiلi بۇعان وزگە تiلدەردەي تيiمدi قىزمەت ەتە الماسى انىق. ءسويتiپ، باسەكەلەستiككە توزە الماعان تiل ورتا جولدا قالا بەرەدى. وسى جانە باسقا ساياسي سەبەپتەردەن قازاق تiلi مەملەكەتتiك يدەولوگيانىڭ تارماعىنا اينالا الماي وتىر. شىن مانىسىندە، ولاي بولماس ءۇشىن بيلىك ءوزىنىڭ بارلىق رەسۋرستارىن ىسكە قوسىپ وتىر. قازiر تiلدiڭ اقساپ تۇرعان كەزiندە كوپتەگەن زيالى تۇلعالارىمىز ۇلت ءتiلiنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالۋى بىلاي تۇرسىن، ونى ەڭ بولماعاندا وزگە تiلدەرمەن تەرەزەسi تەڭ قاتىناس قۇرالى جاساۋ ءۇشiن جانە ونىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ ءۇشiن كۇرەسۋدە. ارينە، بۇل ءدال قازiرگi بيلiكتiڭ ىقىلاسى وزگە ارناعا كەتىپ تۇرعان جاعدايدا تiلگە جەتكiلiكتi ءمان بەرمەي وتىرعان تۇستا - تاكتيكالىق دۇرىس قادام. بiراق تاكتيكالىق قادام ەشقاشان تۇپكiلiكتi ماقساتقا اينالمايدى (ولاي بولۋى مۇمكiن ەمەس).
تۇپكiلiكتi ماقسات، وزگەشە ايتساق، ۇلتتىق ارماننىڭ مازمۇنى: ءتiلدى ۇلت ءدiلىن قالىپتاستىرۋدىڭ وزەگى دەپ ءبىلۋ، ال سودان ءنار الىپ جەتىلەتىن ۇلتتىق ءدىل (بولمىس) - ۇلتتىڭ الەمدە ءوزiن-ءوزi يدەنتيفيكاتسيالاۋىنىڭ بiردەن-بiر تەتىگى.
تاۋەلسiزدiك العاننان بەرi بيلiك تiل فۋنكتسياسىن وسى، "ۇلتتىق ارمان" ماعىناسىندا ۇعىپ، ونى ەلiمiزدەگi بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستارعا ورتاق مەملەكەتتiك يدەولوگيا رەتiندە ۇسىنعاندا - بۇگiندەرi ول جەمiسiن بەرەر ەدi, وسى قاجەتتىكتى قامتاماسىز ەتۋگە قوعامدى جۇمىلدىراتىن كۇش بولىپ شىعار ەدى... وسى ۋاقىتقا دەيiن قازاق تiلi مەملەكەتتiك يدەولوگيانىڭ ەڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولiگiنە اينالار ەدi. بىراق ونى قامتاماسىز ەتۋگە ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ جۇرەگى داۋالار ەمەس...
بيلiك ولاي جاسامادى. سوندىقتان قازاق تiلi باعا جەتپەس رۋحاني بايلىق رەتiندە يدەولوگيانىڭ قۇرامداس بولiگi بولا المادى. قازiر تەك تiلدiڭ ءومiر ءسۇرۋi-سۇرمەۋiنە عانا قاتىستى كۇرەس ءجۇرiپ جاتىر. ياعني، بۇل ماسەلەدە بiز العاشقى ساتىدان اسا الماۋدامىز. وعان قازاق ۇلتى مەن ونىڭ زيالى قاۋىمى كiنالi ەمەس.
ال بيلiكتiڭ «ءۇش تiلدiڭ بiرلiگi» (تۇعىرى دەمەي-اق قويالىق) ماسەلەسiن جالاۋلاتىپ ءجۇرۋiنiڭ ءوزi - ونىڭ وسى ماسەلەنىڭ تۇپكiلiكتi ماعىناسىن ۇعۋعا تىرىسپاي وتىرعانىنىڭ بەلگiسi...
ءابدىراشيت باكىرۇلى،
فيلوسوف-پۋبليتسيست
«اباي-اقپارت»
